Żadna gospodarka rynkowa nie rozwija się w równym tempie. Są lata, kiedy tempo wzrostu dochodu narodowego jest wysokie, w innych latach jest ono niskie, czasami dochód nawet spada. Ta niestabilność tempa wzrostu dochodu narodowego związana jest ze zjawiskiem zwanym cyklem koniunkturalnym.

Tendencja rozwojowa produkcji (trend) to wygładzona ścieżka obrazująca rozwój produkcji w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań.

Cykl koniunkturalny (cykl gospodarczy) to powracające, krótkookresowe odchylenia produkcji od jej trendu

Wyodrębnia się cykle o różnej długości; najważniejsze z nich to cykle:

• Kitchina (3-5 lat),

• Juglara (8-10 lat)

• Kondratiewa (50-60 lat);

nazywa się je — odpowiednio — cyklami krótkimi, średnimi i długimi.

Podstawowymi fazami cyklu są:

• Boom czyli wierzchołek cyklu koniunkturalnego Wtedy większość przedsiębiorstw produkuje na poziomie swoich maksymalnych możliwości. W okresach boomu inwestycje przedsiębiorstw i wydatki konsumentów są bardzo duże. Gospodarka funkcjonuje przy niemal pełnym zatrudnieniu, a popyt na dobra i usługi jest bardzo wysoki, co sprawia, że ceny rosną szybciej niż zwykle. To wszystko przygotowuje grunt do kolejnej fazy cyklu koniunkturalnego.

• Załamanie. Z pewnych powodów konsumenci i firmy zaczynają ograniczać poziom swoich wydatków, co zmniejsza globalny popyt na dobra i usługi. Przedsiębiorstwa redukują zatrudnienie, zakupy surowców i zmniejszają produkcję, ponieważ wzrosły ich zapasy. Niektóre firmy rezygnują z inwestowania w nowe maszyny i budynki. Konsumenci redukują swoje wydatki, ponieważ ekonomiści prognozują spadek aktywności gospodarczej w ciągu najbliższych kilku miesięcy, co oznacza niższe dochody. Bez względu na to, jaki jest powód, ograniczenie wydatków przedsiębiorstw i konsumentów oznacza początek załamania. Wraz ze zmniejszaniem wydatków firmy zaczynają ograniczać swoją działalność. Ich produkcja zostaje zredukowana, co powoduje zwolnienia pracowników. Zwolnieni pracownicy, którzy są również konsumentami, zaczynają zmniejszać swoje wydatki. Prowadzi to do jeszcze większego ograniczenia produkcji i dodatkowych zwolnień.

• Recesja. Kiedy fabryki nie wykorzystują zdolności produkcyjnych, a bezrobocie jest bardzo duże, całkowita ilość wytwarzanych dóbr i świadczonych usług również się zmniejsza. Jest to dolna faza cyklu koniunkturalnego, czyli okres recesji. Wraz z recesją nadchodzą ciężkie czasy. Bezrobocie rośnie, trudno jest znaleźć pracę, a wiele firm kończy swą działalność. Recesja, która trwa bardzo długo i jest dotkliwa w skutkach, nazywana jest depresją gospodarczą lub kryzysem.

• Ożywienie. Po okresie recesji sytuacja gospodarki w końcu zaczyna ulegać poprawie i wchodzi ona w fazę cyklu koniunkturalnego, zwaną ożywieniem. W tym czasie wydatki przedsiębiorstw i konsumentów zaczynają się zwiększać. Przeczuwając poprawę sytuacji, przedsiębiorstwa zwiększają zatrudnienie, zakupy surowców itd., rozpoczynają także inwestycje. Bezrobocie spada, Wszystko to prowadzi do zwiększania wydatków i dalszego wzrostu zatrudnienia, wydajności i konsumpcji.

(na podstawie Hall, Taylor 2002)

(na podstawie Hall, Taylor 2002)Wahania realnego PKB w USA wokół wygładzonego trendu w latach 1970-1994

(na podstawie Hall, Taylor 2002)

Cykl koniunkturalny w krajach wysoko rozwiniętych w latach 1982-1992 (roczne stopy wzrostu produkcji przemysłowej w procentach)

(na podstawie Begg 1996)

Przez wiele lat ekonomiści starali się teoretycznie wyjaśnić cykle koniunkturalne. Na przykład żyjący w XIX wieku angielski ekonomista, W. S. Jevons, łączył je z plamami na Słońcu. (Zmiany w atmosferze Słońca, które mogą być powiązane z burzami magnetycznymi na Ziemi). Zgodnie z obliczeniami Jevonsa, pojawianie się plam na Słońcu zbiegało się z nieurodzajem i recesją. Jednakże wnioski Jevonsa bazowały na błędnych danych astronomicznych, tak więc należało poszukać innych wyjaśnień.

Obecnie ekonomiści, wyjaśniając wahania cyklu koniunkturalnego, często dokonują rozróżnień pomiędzy przyczynami zewnętrznymi i wewnętrznymi.

Przyczyny zewnętrzne - to czynniki powodujące wahania cyklu koniunkturalnego, które pozostają poza systemem ekonomicznym.

Przyczyny wewnętrzne - to takie czynniki, które występują w samej gospodarce.

Podział na czynniki zewnętrzne i wewnętrzne jest pewnym uproszczeniem ponieważ w rzeczywistości zachodzą między tymi czynnikami liczne współzależności.

Przyczyny zewnętrzne

Przyczyny zewnętrzne to na przykład: zmiany demograficzne, wynalazki i innowacje, wojny i inne ważne zdarzenia polityczne lub społeczne.

Zmiany demograficzne wpływają na popyt na dobra i usługi. Wzrost liczby ludności może wpłynąć na zwiększenie produkcji i poziomu zatrudnienia, które powodują ożywienie i boom. Spadek liczby ludności wywrze efekt przeciwny. Ważne są również zmiany struktury demograficznej. "Wejście" na rynek ludzi młodych zwiększy zasób pracy i jednocześnie zwiększy zagregowany popyt.

Wynalazki i innowacje. Postęp w nauce i technice, rozwój nowoczesnych technologii, skonstruowanie samochodu, samolotu i komputera, doprowadził do rozkwitu działalności gospodarczej i wzmożonych inwestycji. Temu z kolei towarzyszyło zwiększenie zatrudnienia i okres ożywienia - a następnie boomu gospodarczego.

Wojny i zdarzenia polityczne. Często zdarzenia polityczne mają wpływ na kierunki cyklu koniunkturalnego. Powstanie nazistowskich Niemiec i wybuch drugiej wojny światowej spowodowały zwiększenie wydatków na zbrojenia. W miarę jak kraj przebudowywał swoje siły zbrojne, wielki kryzys dobiegał końca, a gospodarka weszła w okres ekspansji. W latach siedemdziesiątych kryzys w większości krajów wywołany był embargiem na dostawy ropy i znaczną zwyżką jej ceny.

Przyczyny wewnętrzne

Przyczyny wewnętrzne znajdują się wewnątrz gospodarki. Mogą one spowodować wzrost lub spadek tempa wzrostu PKB. Związane są między innymi z konsumpcją, inwestycjami i działalnością rządu.

Konsumpcja. Firmy dostarczają konsumentom dóbr i usług. Kiedy wydatki konsumentów rosną, firmy zwiększają zatrudnienie i produkcję. W miarę wzrostu produkcji i zatrudnienia gospodarka wchodzi w okres ożywienia, a potem boomu. Kiedy wydatki konsumentów spadają, sytuacja jest dokładnie przeciwna. Produkcja i zatrudnienie zmniejszają się, a gospodarka wchodzi w fazę załamania, potem recesji. Tak więc decyzje konsumentów mają duży wpływ na stan koniunktury. Jeśliby indywidualną konsumpcję podzielić na konsumpcję dóbr nietrwałych (np. żywność, część usług) i konsumpcję dóbr trwałego użytku (np. samochody, sprzęt RTV, komputery), to okaże się, że konsumpcja dóbr nietrwałych, która dominuje w wydatkach, jest dość stabilna - jej wahania w cyklu koniunkturalnym są znikome. Natomiast wydatki na dobra trwałe ulegają silnym wahaniom.

Inwestycje. Inwestycje w dobra kapitałowe, takie jak fabryki i ich wyposażenie, zwiększają zatrudnienie w gałęziach produkujących te dobra, podnosząc tym samym dochody społeczeństwa. Wzrost wydatków spowodowany początkowym rozkwitem inwestycji prowadzi do dalszych inwestycji, co w rezultacie zwiększa zatrudnienie, produkcję i dochód. Kiedy inwestycje maleją, ma miejsce sytuacja przeciwna: następuje załamanie koniunktury. Warto zauważyć, że inwestycje są najbardziej niestabilnym elementem popytu globalnego.

Działalność państwa. Polityka gospodarcza państwa ma duży wpływ na stan koniunktury. Dysponuje ono dwoma potężnymi narzędziami oddziaływania na gospodarkę. Pierwsze z nich - to polityka fiskalna, czyli polityka wydatków budżetowych i podatków. Drugie - to polityka monetarna, polegająca na regulowaniu ilości pieniądza i wielkości kredytu w gospodarce.

Kiedy globalny popyt jest mniejszy niż globalna podaż, wtedy powstałą różnicę nazywa się luką deflacyjną.

Gdy globalny popyt przewyższa globalną podaż, różnica nazywana jest luką inflacyjną.

Jeśli państwo administracyjnie blokuje wzrost cen, to z czasem wytworzy się nawis inflacyjny, który występował w większości krajów socjalistycznych.

Wiedząc, w jaki sposób zmiany poziomu globalnego popytu i globalnej podaży mogą wytworzyć takie "luki", rząd może planować i stosować politykę fiskalną i monetarną w celu pobudzenia lub redukcji aktywności gospodarczej tak, aby kontrolować szkodliwe skutki wahań cyklu koniunkturalnego.

Według Keynesa

Kryzysy gospodarcze są wynikiem psychologicznych zachowań producentów, którzy oceniają przyszłą wielkość produkcji i zysków przez ekstrapolację dotychczasowego wzrostu produkcji i konsumentów, którzy nie wydają całego dochodu, lecz go częściowo oszczędzają.

Cykl koniunkturalny wyjaśnia zatem model mnożnik - akcelerator:

inwestycje > oszczędności ⇒ dobra koniunktura

⇒ zagregowany popyt > zagregowana podaż

⇒ produkcja i dochód rosną ⇒ tendencja do wzrostu inwestycji

⇒ efekt mnożnikowy zwielokrotnia wzrost dochodu

⇒ wzrost dochodu to wzrost oszczędności, które rosną szybciej niż inwestycje

⇒ krótkotrwała równowaga oszczędności i inwestycji przechodząca w: oszczędności > inwestycje

⇒ nadprodukcja ⇒ spadek inwestycji

⇒ efekty mnożnikowy powoduje wielokrotnie zmniejszenie dochodu

⇒ zmniejszenie oszczędności

⇒ równowaga pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami na niskim poziomie

⇒ dochód przestaje maleć i wzrastają inwestycje.

Według Friedmana - teoria monetarystów

Kryzys jest spowodowany brakiem kontroli podaży pieniądza wypuszczonego na rynek. Powoduje to inflację, bezrobocie i dekoniunkturę.

Polityczny cykl koniunkturalny

to modyfikowanie przebiegu cyklu koniunkturalnego przez sprawujących władzę polityków, mające na celu ożywienie gospodarki w okresie przedwyborczym w celu zyskania poparcia wyborców.

Teoretyczną podstawą politycznego cyklu koniunkturalnego jest teoria Keynesa.

Stosowanymi narzędziami są instrumenty polityki makroekonomicznej.: np. ekspansywna polityka monetarna może spowodować obniżenie stóp procentowych, to zaś zwiększyć inwestycje i obniżyć poziom bezrobocia.

Następstwem tego rodzaju działań jest pogorszenie stanu koniunktury po wyborach. Występowanie politycznego cyklu koniunkturalnego jest kwestionowane przez wielu ekonomistów.

Koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego
- poglądy neoklasyków

W odróżnieniu od keynesistów, neoklasycy nie odwołują się do wahań globalnego popytu, lecz do wahań globalnej podaży. Podczas recesji pionowa krzywa podaży przesuwa się w lewo (produkcja spada), a w okresie boomu jest odwrotnie.

Co sprawia, że globalna podaż ulega zmianie?

Może to wynikać ze zmian strukturalnych, np. przesunięcia popytu z wyrobów przemysłowych do sektora usług. Nie wszyscy zwolnieni w przemyśle znajdą pracę w usługach. Bezrobocie strukturalne (część bezrobocia naturalnego) wzrośnie, a produkcja zmaleje.

Inną przyczyną może być zmiana technologii. Postęp techniczny (innowacje) może przesunąć w prawo krzywą podaży.

Przesunięcie krzywej podaży w lewo może wynikać ze wzrostu cen ropy naftowej.

Dlaczego skutki takich zmian utrzymują się przez pewien czas? Po pierwsze, może upłynąć wiele miesięcy, zanim określone zmiany się zakończą.

Po drugie, zmiany te wpływają na zyskowność inwestycji, co rzutuje na ich wielkość i wzrost zdolności produkcyjnych.

Punkty zwrotne cyklu

Kiedy efekty określonego wstrząsu podażowego wygasną, krzywa globalnej podaży przestaje się przesuwać. Jeżeli następnie wystąpi jakiś impuls w przeciwnym kierunku, krzywa podaży zacznie przesuwać się w drugą stronę. Np. po recesji rosnący optymizm inwestorów powoduje wzrost inwestycji i przesuwa krzywą podaży w prawo.

Przeciwstawne „szoki podażowe” występują w nieregularnych odstępach czasu, co wyjaśnia, dlaczego cykle koniunkturalne są nieregularne.

Wskaźnik Wyprzedzający Koniunktury (WWK) jest miarą przyszłej aktywności gospodarki. Pokazuje wzrosty i spadki poziomu aktywności całej gospodarki z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem w stosunku do PKB oraz innych miar jej aktywności, takich jak produkcja, sprzedaż detaliczna, zatrudnienie, płace, dochody.

Przykładowe komponenty WWK:

• średnia tygodniowa liczba godzin przepracowanych w przemyśle,

• nowe zgłoszenia po zasiłki dla bezrobotnych,

• liczba nowych zamówień w przemyśle,

• ilość nowopowstałych przedsiębiorstw,

• zezwolenia na nowe budowle,

• zmiany w zapasach towarów i materiałów,

• zmiany w zadłużeniu z tytułu kredytów konsumenckich,

• indeksy giełdowe,

• ceny niektórych, wybranych surowców,

• ceny w sektorze usług,

• nastroje konsumentów i biznesmenów.

Wskaźnik Równoległy Koniunktury (WRK) jest miarą aktualnego poziomu aktywności gospodarki. Jest równie uniwersalną miarą jak PKB, lecz dostępny jest szybciej. PKB raportowany jest w ujęciu kwartalnym i z dużym opóźnieniem. Wskaźnik równoległy (WRK) dostępny jest już w kilka dni po ogłoszeniu danych makroekonomicznych, takich jak wielkość produkcji, sprzedaż detaliczna, płace.

Przykładowe typowe komponenty WRK:

• zatrudnienie (wskaźnik zatrudnienia, aktywności zawodowej),

• stopa bezrobocia,

• sprzedaż detaliczna lub (i) hurtowa towarów,

• dochody (na głowę mieszkańca),

• wydatki budżetowe,

• płace (średni poziom płac w gospodarce lub poszczególnych sektorach).

opracowano na podstawie www.nbportal.pl

na podstawie www.nbportal.pl

9

---