Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych - Cziomer i Zyblikiewicz (skrypt), ★ Studia, Bezpieczeństwo Narodowe, Międzynarodowe stosunki polityczne UJ


E. Cziomer & L. Zyblikiewicz

„Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych”

Za datę narodzin nauki o stosunkach międzynarodowych powszechnie przyjmuje się rok 1919.

Wcześniej, bo w starożytności, Tukidydes („Wojna peloponeska”) poszukiwał prawidłowości pozwalające przewidywać. U podstaw przewidywalności leży, jego zdaniem, „natura” ludzka, będąca niezmienną, nakazująca zarówno jednostkom, jak i partiom politycznym i państwom kierować się własną korzyścią. W odróżnieniu jednak od współczesnego realizmu, Tukidydes dostrzegał wielość motywów, a więc nie tylko racje, lecz i emocje. O ile instytucje i prawa „naturę” tę „trzymają w karbach”, o tyle w pełni ujawnia ją wojna. Splatają się u niego ściśle polityka zewnętrzna i polityka wewnętrzna.

Sun Dzu z Chin, któremu przypisuje się „Sztukę wojny”, podkreśla ścisłe związki między względami politycznymi a polityką militarną.

Obserwacja rodzących się państw narodowych dały podstawy do zapoczątkowania nowożytnej analizy władzy i systemu państw. Tak zrodziła się koncepcja „racji stanu”. Jej współczesnym odpowiednikiem jest koncepcja „interesów narodowych”.

Hugo Grocjusz, uważany za „ojca” prawa międzynarodowego publicznego, traktuje wojnę jako naturalny uprawniony instrument polityki państwa.

Rousseau pozostawił nie tylko dylemat bezpieczeństwa ale i wątpliwości czy wzrastająca współzależność rzeczywiście sprzyja ładowi i pokojowi międzynarodowemu.

Kant - wizja „wiecznego pokoju” i społeczności międzynarodowej, tworzonej przez jednostki, z ich indywidualnymi prawami.

Przedstawiciele szkoły manchesterskiej, zwłaszcza Richard Cobden, głosili i wcielali w życie przekonanie Monteskiusza, iż „pokój jest naturalnym skutkiem handlu”.

„Ojciec” nowożytnej ekonomii, Adam Smith, którego „Bogactwo narodów” wydane w 1776 r. dziwnym trafem wyprzedziło rzeczywistość rewolucji przemysłowej.

„Wielka wojna” stała się pierwszą wojną o charakterze równocześnie globalnym i totalnym.

Rewolucyjne idee rodziły się głównie w dwu krajach, czerpiąc wprawdzie z dziedzictwa europejskiego, lecz przetwarzając go dogłębnie. Wyzwanie tradycyjnemu myśleniu i praktyce polityki międzynarodowej rzucili niemal równocześnie prezydent USA - Woodrow Wilson i przywódca bolszewików w Rosji - Włodzimierz Lenin.

Gdy USA przystąpiły do wojny, Woodrow Wilson stanowczo odrzucił myśl uzasadniania tego kroku narodowymi interesami. Wojna miała być prowadzona, by położyć kres wojnom w ogóle, by uczynić świat bezpiecznym dla demokracji; by stworzyć zupełnie nowy ład międzynarodowy. Proponowano system zbiorowego bezpieczeństwa, wspierany przez dobrze poinformowaną i zaangażowaną, masową, opinię publiczną oraz prawo do narodowego samookreślenia.

Program polityczny o takim charakterze stwarzał potężne bodźce do narodzin odrębnej dyscypliny naukowej. W istocie rzeczy rola badaczy miała się sprowadzać do pomocy w konkretyzacji, istniejącego już przecież, ogólnego projektu oraz do kształtowania światowej opinii publicznej w sposób, który sprzyjały jego pomyślnej realizacji. Dyplomata i wybitny badacz brytyjski Edward H. Carra postawił zarzut, iż dyscyplinie narzucono charakter teleologiczny. Celowi zostały podporządkowane wysiłki badaczy.

Początkiem instytucjonalizacji dyscypliny było utworzenie w kwietniu 1919 r. Katedry Polityki Międzynarodowej w Uniwersytecie Walii w Aberystwyth (powierzona ją Alfredowi Zimmernowi). Później powstały katedry w Londynie i w Oksfordzie. Poza uniwersytetami, powstały wówczas Royal Institute of International Affairs i Council on Foreign Relations w Nowym Jorku. W okresie międzywojennym, poza światem anglosaskim pozostawał jedynie Institut Universitaire des Hautes Etudes Intenationales w Genewie. Pojawiły się w tym czasie dwa czasopisma w USA - „Foreign Affairs” i w Wielkiej Brytanii - „International Affairs”.

Od początku pole wysiłków naukowych zdominował idealizm (zwany też utopizmem). G. Lowes Dickinson w pracy Causes of International Wars pisał, iż celem owej dyscypliny jest „upowszechniać wiedzę o faktach dotyczących stosunków międzynarodowych i wpajać międzynarodowy raczej niż nacjonalistyczny sposób ich traktowania… jako że świat nie może być ocalony przez rządy i klasy rządzące. Może on być ocalony przez stworzenie, wśród ludów świata, takiej opinii publicznej, której nie będzie można ogłupić rzez fałszywe przedstawienie bądź poprowadzić w fałszywym kierunku z pomocą namiętności”.

Parker T. Moon w Sylabus on International Relations wyodrębnił jako części składowe dyscypliny:

  1. nacjonalizm i terytorialne konflikty oraz wojny,

  2. imperializm i politykę światową,

  3. militaryzm i zbrojenia,

  4. historię stosunków międzynarodowych (do i po 1914 r.),

  5. przegląd polityki siedmiu wielkich mocarstw,

  6. ekonomiczne problemy w stosunkach międzynarodowych,

  7. problemy dyplomacji,

  8. organizacje międzynarodowe, Ligę Narodów i Sąd Światowy.

Sir Norman Angell, brytyjski internacjonalista i ekonomista, w The Great Illusion przekonywał, iż wspólne interesy ekonomiczne czynią (czy też powinny czynić) wojnę domową.

Okres międzywojenny to czas dominacji idealizmu, a także odkrywania zalążków pluralizmu. Nowy ład, z ucieleśnieniem w Lidze Narodów, w perspektywie obejmować miał i rząd światowy. Międzynarodowa moralność, międzynarodowy sposób myślenia, międzynarodowe prawo głoszono bardzo usilnie. Prowadzono badania poświęcone wojnie, jej przyczynom i kosztom, jej aspektom socjologicznym i psychologicznym. Dzięki zaangażowaniu się w te badania przedstawicieli innych nauk społecznych zapoczątkowano „podejście behawioralne”.

Zwycięski realizm

Przedstawiciele realizmu, którzy szczególnie przyczynili się do stworzenia tego nurtu w USA to Georg F. Kenzan, Alfred Wolfers, henry A. Kissinger, Robert Strausz-Hupe. Z Europy wymienić należy Raymonda Arona i Hedleya Bulla. Za „ojca” całego nurtu uznaje się Hansa J. Morgenthaua.

Klasycznym dziełem realizmu pozostaje, wydana po raz pierwszy w 1948 r. praca Morgenthaua , Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace, zawierająca sześć zasad teorii realistycznej.

1. Stosunkami politycznymi rządzą obiektywne prawa, zakorzenione w ludzkiej naturze.

2. Politycy „myślą i działają, używając pojęcia interesu, który rozumie ją jako władzę (Power).

3. Za najważniejsze uznaje samo przeżycie, przetrwanie jako cel minimalny.

4. „Uniwersalne normy moralne nie mogą być stosowane w działaniach państw w ich abstrakcyjnym, uniwersalnym określeniu, lecz muszą one być przefiltrowane poprzez konkretne okoliczności czasu i miejsca”. (czyli moralność państw różni się od moralności jednostek).

5. Przeciwstawiając się utożsamianiu „moralnych roszczeń konkretnego narodu z moralnymi prawami, które rządzą uniwersum” polemizował z tymi, którzy głosili „wyjątkowość” Stanów Zjednoczonych.

6. Morgenthau broni autonomii sfery politycznej, nalegając aby działania polityczne oceniać za pomocą jedynie kryteriów politycznych. Sprzeciw jego budziło wprowadzenie racji religijnych czy ideologicznych.

Modernizm przeciw tradycjonalizmowi

Realiści, wkrótce po zwycięstwie nad idealistami, sami stali się przedmiotem krytyki. Połowa lat 50. zapoczątkowała drugą wielka debatę, w której przeciw „tradycjonalistom” wystąpili zwolennicy wprowadzenia zasadniczych zmian w sposobie uprawiania dyscypliny. Przyczyny były bardzo różne, np. „odwilż” w polityce światowej. Potężnym bodźcem była gorzka świadomość pozostawania daleko w tyle za naukami ścisłymi i technicznymi. Postanowiono czerpać z ich dorobku. Licznie pojawili się w obrębie dyscypliny przedstawiciele nauk ścisłych i technicznych, a także innych nauk społecznych. Siegano zarówno po metody, jaki i techniki badawcze. Pewne koncepcje i twierdzenia innych dyscyplin wprowadzono wprost do stosunków międzynarodowych.

Charles A. McClelland w 1963 r. scharakteryzował dziedzinę jako „niesforna zbieraninę przedsięwzięć”. Norman D. Palmer (Słowo wstępne) aby wprowadzić jakiś ład zaproponował cztery dychotomie:

  1. polityka międzynarodowa przeciwstawiana porównawczej,

  2. metody naukowe przeciwstawiane klasycznym metodom,

  3. badania podstawowe przeciwstawiane badaniom stosowanym

  4. badania generalne (globalne) przeciwstawiane regionalnym.

Chadwick F. Alger w International Encyclopedia of the Social Sciences (1967) podzielił badania na siedem grup:

  1. proces podejmowania decyzji,

  2. analiza systemowa,

  3. studia o integracji,

  4. symulacja,

  5. strategia militarna,

  6. rozbrojenie,

  7. badania pokoju.

Bruce M. Russett stworzył obraz bardziej złożony i niepokojący (za sprawa zastosowania metod kwantytatywnych). Wyodrębnione zostały nurty:

  1. „Yale” - integracja międzynarodowa,

  2. przetarg i negocjacje,

  3. organizacja międzynarodowa,

  4. interes narodowy,

  5. „Stanford”

  6. Symulacja - „Northwestern”

  7. Systemy międzynarodowe,

  8. System międzynarodowy,

  9. „S.A.I.S” (John Hopkins School of International Studies),

  10. Polityka zagraniczna,

  11. “Cambridge” (Harvard I Brandeis)

  12. Bezpieczeństwo narodowe.

W 1966 r. doszło do debaty zapoczątkowanej przez Hedleya Bulla, opowiadającego się na rzecz “klasycznego podejścia”. Na łamach dwu czasopism „Works Politics” i „International Studies Quarterly” zderzyły się zupełnie odmienne podejścia. Przeciwstawiano sobie tradycje i naukę. Apelowano o „budowanie mostów” w stosunkach międzynarodowych”, lecz bez większego skutku.

William C. Olson z Columbia University przedstawiając rozwój dyscypliny posunął się do prognozy o możliwości podziału na dwie odrębne dyscypliny, których przedstawiciele będą zajmować się tymi samymi zjawiskami, lecz w sposób tak różny I używając odmiennego języka, iż nie będą oni mieli sobie wzajemnie nic do powiedzenia.

(neo)realizm, pluralizm, strukturalizm

Podczas trzeciej „wielkiej debaty” doszło do wyodrębnienia się trzech wyraźnie i trwale dominujących, zasadniczych nurtów.

Thomas S. Kuhn (Struktury rewolucji naukowych) - pojecie paradygmatu.

Jeden paradygmat nie wypierał wcale - co stanowi wyraźną odmienność stosunków międzynarodowych - innego paradygmatu. Paradygmaty współistniały i współistnieć miały w ramach stosunków międzynarodowych równocześnie obok siebie.

Trwale konkurencyjnymi wobec „neoliberalizmu” (zwolennicy powiązania go z podejściem neoliberalnego instytucjonalizmu wolą nazywać go „strukturalnym realizmem”), najlepiej wyrażonego przez Kennetha N. Waliza w 1979 r. w Theory of International Politics, miały się odtąd stać dwa zróżnicowane wewnętrznie i zmienne nurty: pluralizm związany ściśle z liberalizmem i stąd w wielu przypadkach nazywany (neo)liberalnym instytucjonalizmem oraz strukturalizmem, mniej lub bardziej (neo)marksistowski. W tej debacie dużo mniej uwagi poświecono metodologii, zajmując się głównie ontologicznymi i politycznymi aspektami. Podział ten trwa nadal.

Racjonalistyczny konsensus i jego radykalni przeciwnicy

Doszło do dającego się dostrzec zbliżenia pozwalającego na mówienie o powstaniu racjonalistycznego konsensusu. Tworzą go obecnie przede wszystkim neorealizm i neoliberalizm. W przypadku marksizmu, zwłaszcza szkoły „systemów światowych” Immanuela Wallersteina, dialog toczy się owocnie z realistyczną szkołą „długich cykli”.

Katzenstein, Keohane i Krasner w przeglądzie rozwoju badań po II wojnie światowej wymieniają osobno takie ogólne orientacje teoretyczne: realizm, marksizm, liberalizm, etatyzm, pluralizm, historyczny instytucjonalizm, instytucjonalizm racjonalnego wyboru i konstruktywizm. Wszystkie te nurty mieszczą się we „wspólnym domu” racjonalizmu, z dodaniem konstruktywizmu, który świeżo uznany został za pełnoprawnego partnera. „Wspólny dom” atakowany jest natomiast przez postmodernistów.

Według neoliberalnych instytucjonalistów dla realizmu znaczenie mają cztery twierdzenia:

  1. państwa są kluczowymi aktorami w polityce światowej,

  2. państwa mogą być traktowane jako homogeniczne jednostki, działające zgodnie z własnym interesem,

  3. analiza może być dokonywana na podstawie założenia, iż państwa działają tak, jak gdyby były one racjonalne i

  4. anarchiczna struktura - nie chaos, lecz brak jakiejkolwiek uprawnionej władzy w systemie międzynarodowym - powoduje, iż konflikt między państwami niesie ze sobą niebezpieczeństwo wojny i możliwości zastosowania przymusu.

Stanowisko współczesnego realizmu wyraża w latach 90. John J. Mearsheimer (artykuł The False Promise of International Institutions) - spośród trzech krytykowanych tam przez niego szkół, “liberalnego instytucjonalizmu”, “zbiorowego bezpieczeństwa” i “teorii krytycznej” najmniej dzieli go od tej pierwszej. Neoliberalni instytucjonaliści przyjmują już, że państwa działają kierując się własnych interesem. Mearsheimer krytykuje liberalnych instytucjonalistów przede wszystkim za to, iż błędnie postrzegają relacje miedzy współpracą we wszystkich innych sferach a kwestią bezpieczeństwa, zupełnie odrębną i egzystencjalną dla państw. Jego zdaniem nie uwzględnia się dostatecznie tego, jak skrajnie różne są „koszty zdrady”, zostania oszukanym w sferze ekonomicznej (i innych) z jednej strony, z drugiej zaś w sferze militarnej. Ważniejsze jest błędne, zdaniem Mearsheimera, skupienie nadmiernej uwagi na korzyściach absolutnych, o których maksymalizacji, dzięki współpracy wzajemnej między państwami, tak wiele mówią liberałowie, pomijając kwestie korzyści względnych, którymi w dużo większym stopniu kierują się najważniejsi aktorzy polityki międzynarodowej.

Spory w dyscyplinie nie słabną. Alternatywny podział w samej filozofii wiedzy:

  1. naukowy realizm,

  2. hermeneutyka,

  3. teoria krytyczna,

  4. feministyczna epistemologia,

  5. postmodernistyczna epistemologia.

Pozytywizm

Steve Smith (Positivism and beyond) w połowie lat 90. stwierdził, że przez ostatnie czterdzieści lat dominował pozytywizm. Dominacja opierała się na założeniu jednolitości nauki i imperatywie.

Istnieją trzy podstawowe warianty pozytywizmu. Pierwszy można przypisać Augustowi Comte'owi. Nauka o społeczeństwie, oparta na metodach nauk przyrodniczych, miała odkrywać „ewolucyjne prawa przyczynowe” wyjaśniające obserwowalne zjawiska.

Drugim wariantem był pozytywizm logiczny (empiryzm logiczny). Uznawał on naukę za jedyną prawdziwą formę wiedzy. Dlatego też twierdzenia moralne wyrażają jedynie preferencje lub uczucia i emocje, lecz nie są one wiedzą.

Wariant trzeci to złagodzona pochodna wariantu drugiego. Zdaniem Christopchera Lloyda określają go cztery następujące cechy:

  1. logicyzm, według którego obiektywne potwierdzenie teorii naukowej winno być zgodne z kanonami logiki dedukcyjnej,

  2. empiryczny weryfikacjonizm, według którego naukowy charakter posiadają jedynie twierdzenia empiryczne weryfikowane lub falsyfikowane (syntetyczne) bądź też twierdzenia prawdziwe z definicji (analityczne),

  3. ścisłe rozdzielenie teorii od obserwacji (teoretycznie neutralnych)

  4. teoria przyczynowości Hume'a sprowadzająca stosunek przyczyny-skutku do niezmiennego czasowego związku między obserwowalnymi wydarzeniami.

Głównymi protagonistami ostatniego wariantu stali się Rudolf Carnap, Thomas Nagle, Carl G. Hempel i Karl R. Popper.

Smith przeformułował koncepcję Lloyda w odniesieniu do stosunków międzynarodowych. Przypisuje współcześnie pozytywizmowi w nich cztery założenia:

  1. jedność nauki, epistemologiczna i metodologiczna,

  2. rozróżnienie między „faktami”, teoretycznie neutralnymi, a wartościami,

  3. potężne przekonanie o istnieniu prawidłowości, regularności i

  4. bardzo mocne przekonanie, iż empiryczne potwierdzenie lub falsyfikacja stanowią znamię „prawdziwego” badania.

Pozytywizm i empiryzm stały się powszechnie pojęciami używanymi wymiennie.

Smith nalega na odrębne, od ontologii i epistemologii, postrzeganie metodologii, jak również pozytywizmu i empiryzmu. Odrzuca on równanie empiryzm = pozytywizm = epistemologia + metodologia. Pojmuje on pozytywizm jako stanowisko metodologiczne opierające się na empirycznej epistemologii, zgodni z którą naszą wiedzę o świecie czerpiemy z doświadczenia.

Współczesne alternatywy pozytywizmu w filozofii wiedzy

Smith wyodrębnia pięć głównych, przeciwstawnych pozytywizmowi, współczesnych nurtów w filozofii wiedzy: krytyczny/transcendentalny realizm, hermeneutykę, teorię krytyczną, feministyczną epistemologię i postmodernistyczną epistemologię.

Krytyczny/transcendentny realizm dokonuje rozróżnienia między

  1. rzeczywistym czyli bytami i mechanizmami tworzącymi świat,

  2. faktycznymi, bieżącymi, czyli wydarzeniami i

  3. empirycznym, czyli tym czego doświadczyliśmy.

Krytyczny realizm jest próbą opisania i wyjaśnienia rzeczywistych struktur procesów, które istnieją niezależnie od naszego postrzegania.

Hermeneutyka oznacza sposób ustalania sensów polegający na uzgodnieniu ujęć obiektywnych z subiektywnymi za pomocą myślenia paradoksalnego, z pominięciem zasady niesprzeczności. Podstawową tezą przedstawicieli tego nurtu jest antynaturalizm - uznanie, że świat społeczny jest nie poddaje się takiemu traktowaniu, jak empiryzm, a zwłaszcza pozytywizm.

Teoria krytyczna. Przedstawiciele tej szkoły, nawiązując do Kanta, Hegla i Marksa, dążyli do stworzenia takiego marksizmu, który nie byłby skażony pozytywizmem i materializmem. Idąc śladami Kanta, zajmowali się możliwościami rozumu i wiedzy, w ślad zaś za Heglem podkreślali historyczne uwarunkowania myśli. Cechował ich sceptycyzm wobec panujących ideologii, będących, ich zdaniem, zniekształceniami myśli, wynikającymi z nierówności społecznych i równocześnie je ukrywającymi. Przedmiotem ich poszukiwań były sprzeczności w stosunkach społecznych, które oznaczają, iż pewnych grup nigdy nie dopuszcza się do władzy bądź nie daje się im swobodnego dostępu do informacji, pozwalających na racjonalna dyskusję.

Habermas wyróżnia trzy rodzaje wiedzy:

  1. empiryczno-analityczna (nauki przyrodnicze), zainteresowanie poznawaniem i kontrolą otaczającego nas świata,

  2. historyczno-hermeneutyczna, zainteresowanie zrozumieniem siebie nawzajem i podejmowaniem wspólnych działań i

  3. nauki krytyczne, dające emancypację poprzez uwolnienie się od błędów w naszej koncepcji samych siebie.

Feminizm. Dla feminizmu podstawowe znaczenie ma przeświadczenie o podporządkowaniu kobiety i lekceważeniu jej szczególnego doświadczenia. Feminizm to nurt niejednolity. Sandra Harding (Science Question In Feminism) wyróżnia:

- feministyczny empiryzm,

- feministyczny punkt widzenia,

- feministyczny postmodernizm.

Postmodernizm stał się jednym z najczęściej używanych określeń. Według Simona Blackurna „postmodernizm uważa się zwykle za prąd reaktywny, za sprzeciw wobec naiwnej i gorliwej wiary w postęp oraz wobec zaufania do prawdy obiektywnej czy naukowej. (…) W aspekcie poststrukturalistycznym postmodernizm wiąże się m.in. z odrzuceniem jakiegokolwiek stałego znaczenia czy jakiejkolwiek odpowiedzialności miedzy językiem a światem, jakiejkolwiek stałej rzeczywistości, prawdy, bądź faktów, które miałyby być przedmiotem badania”.

Poststrukturalizm, będący francuską odmianą postmodernizmu, reprezentują Michel Foucault i Jacques Derrika. Foucaulta interesuje wykorzystywanie nauki i rozumu jako instrumentów władzy i ogólniej, ścisłe wzajemne związki miedzy wiedzą a strukturami władzy. Dochodzi on do postulatu prawdy jako narzędzia służącego opieraniu się władzy.

Richard Rorty rozwija amerykański nurt postmodernizmu. Proponuje by filozofowie, zamiast poszukiwać prawdy, już jako „liberalni ironiści”, zaczęli bronić wartości.

Państwa

Państwa nadal należą do czołowych uczestników stosunków międzynarodowych.

Państwo jest jednym z wielu uczestników stosunków międzynarodowych, który charakteryzuje się znacznym stopniem świadomości podmiotowej oraz zdolności do trwałego oddziaływania na innych uczestników.

Pierwsze zalążki organizacji państwowych pojawiły się już kilka tysięcy lat przed naszą era (np. Babilon, Egipt i Chiny).

Można przyjąć, że niezbędnymi elementami ukształtowania się organizacji państwowej są: terytorium, ludność i wykrystalizowanie się władzy publicznej, która potrafi sprawować kontrolę oraz egzekwować posłuszeństwo ze strony podwładnych.

Ważnym atrybutem władzy państwowej jest suwerenne, niezależne, podejmowanie decyzji we wszystkich sprawach wewnętrznych i zewnętrznych.

Państwo jest najwyżej zorganizowaną grupą społeczną, której podlegają wszystkie inne grupy i organizacje, a także osoby fizyczne.

Państwo jest najbardziej dynamicznym uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

Postępujący wzrost współzależności państw oraz globalizacji stosunków międzynarodowych może ograniczyć w niektórych zakresach suwerenność poszczególnych państw, ale najczęściej dzieje się to za ich wyraźnym przyzwoleniem oraz z korzyścią dla nich.

Powstanie i upadek państw wiąże się generalnie z fazami i warunkami jego rozwoju wewnętrznego. Czynniki wewnętrzne przesądzają o kształcie terytorialnym, strukturze prawnej, charakterze i formach władzy państwowej. Nie bez znaczenia są również uwarunkowania i okoliczności międzynarodowe powstania i upadku państw, a przede wszystkim ich uznanie międzynarodowe. Państwo powstaje najczęściej poprzez:

    1. secesję

Secesja to oderwanie się części terytorium i utworzenie nowego państwa, np. oderwanie się kolonii od metropolii i powstanie niepodległych państw.

    1. rozpad

Rozpad wiąże się z reguły z powstaniem na dawnym terytorium kilku innych państw, np. powstanie niepodległych państw po rozpadzie ZSRR i Jugosławii.

    1. połączenie

Połączenie oznacza utworzenie z dwóch lub więcej państw jednego, nowego państwa, np. powstanie ZEA (1971) oraz zjednoczenie Niemiec (1990).

Prawo międzynarodowe zakazuje aneksji, czyli zajęcia lub przyłączenia z zastosowaniem siły zbrojnej lub innych środków przymusu, całości lub części terytorium innego państwa. Artykuł 2 p. 4 Karty NZ zakazuje użycia siły i groźby jej użycia zarówno przeciwko integralności terytorialnej, jaki i politycznej niepodległości państwa. Potwierdza to konwencja genewska ONZ z 1949 r. oraz deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotycząca przyjaznych stosunków i współpracy między państwami ONZ z 24 października 1970 r. W Europie - Akt końcowy KBWE z 1 sierpnia 1975 r. Najgłośniejszym przykładem aneksji ostatnich lat było zajęcie Kuwejtu przez Irak.

Ważnym aktem życia międzynarodowego jest uznanie nowego państwa przez inne państwa. Istnieją trzy rodzaje uznania międzynarodowego państw: teoria konstytutywna, teoria deklaratywna i teoria deklaratywno-konstytutywna.

Według pierwszej, państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego przez akt uznania go przez inne państwa. Natomiast druga kładzie nacisk na moment samego powstania państwa, a jego uznanie spełnia tylko funkcję deklaratywną w odniesieniu do nawiązania stosunków dyplomatycznych. Zgodnie z teorią trzecią podmiot uznawany ma tylko charakter deklaratywny, gdyż i tak istniał wcześniej. Dla podmiotu zaś uznającego akt uznania posiada charakter konstytutywny, ponieważ dopiero z chwilą powstania powstaje dla niego niejako podmiot państwowy. Najpełniejsza wydaje się teoria deklaratywno-konstytutywna, ponieważ stwarza zarówno dla uznającego oraz uznawanego państwa całkowicie nową sytuację międzynarodową.

Uznanie międzynarodowe posiada ogromne znaczenie prawne i polityczne. W ten sposób państwo zostaje przyjęte do społeczności międzynarodowej. W praktyce międzynarodowej niektórych państw nie uznawano bądź też częściowo izolowano przez całe dziesięciolecia (jak np. Chiny Ludowe 2949-71, ze względu na kontrowersje z Republiką Chin dotyczącą jej istnienia i kwestii reprezentacji międzynarodowej, czy też NRD - 1949-72) z powodu kontrowersji między ZSRR a mocarstwami zachodnimi i RFN wokół podziału Niemiec po 1945).

Ważną cechą jest odpowiedzialność. Wiąże się ona przede wszystkim z momentem powstania tzw. deliktu międzynarodowego, czyli czynu popełnianego przez dane państwo i naruszającego prawo międzynarodowe w sposób świadomy, którego skutkiem jest wyrządzenie szkody innemu państwu. Należy przy tym rozróżniać delikt materialny od moralnego. W pierwszym przypadku państwu poszkodowanemu należy się określona forma restytucji (np. zwrotu majątku), odszkodowanie (pełna lub częściowa rekompensata finansowa, jeśli restytucja nie jest możliwa) oraz wyrażenie ubolewania lub przeprosin z powodu szkód moralnych. Często w praktyce występują obie formy deliktu międzynarodowego. Skomplikowany charakter wielu deliktów międzynarodowych prowadzi w praktyce do przewlekłych sporów międzynarodowych między państwami a stronami, wymagając z upływem czasu rozwiązań kompromisowych, które w istocie dalekie są od doskonałości. Rodzi to w konkretnych sytuacjach kolejne napięcia, spory, a nawet konflikty międzynarodowe.

Pierwszoplanowym zadaniem działalności międzynarodowej państw jest współpraca z innymi państwami lub uczestnikami stosunków międzynarodowych. Z punktu widzenia liczby podmiotów uczestniczących we współpracy można ją rozpatrywać w aspekcie dwu- lub wielostronnej. Natomiast pod względem rodzaju współpraca obejmuje różne płaszczyzny, m.in. polityczną, prawną, gospodarczą, militarną, społeczną, kulturalną. Istnieje wyraźna tendencja do rozbudowy i łączenia płaszczyzn oraz rodzajów współpracy międzypaństwowej, które obejmują praktycznie wszystkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego i politycznego.

Państwa utrzymują oficjalne kontakty prawnopolityczne, głównie dzięki pomocy dyplomacji - utrzymywanie stałych oraz zinstytucjonalizowanych więzi przez suwerenne państwa za pośrednictwem swych przedstawicieli.

Początki dyplomacji sięgają antyku (słowo „diploma” oznaczało tabliczki wręczane w starożytnej Grecji posłańcom).

Pod względem praktycznym istotę dyplomacji można sprowadzić do dwóch zasadniczych zadań:

  1. prowadzenia systematycznych rozmów i rokowań między państwami w celu zawarcia określonych traktatów, umów, porozumień oraz innych regulacji prawnych,

  2. sztuki umiejętnego prowadzenia rokowań poprzez dobór odpowiednich środków i metod.

Kształtowanie się form i metod dyplomacji:

Misje doraźne powoływano już u zarania państw w celu rozwiązywania konkretnych, często jednostkowych zadań (poselstwa, delegacje, itp.).

Misje stałe pojawiły się najwcześniej w Watykanie oraz państwach-miastach włoskich, upowszechniając się następnie od poł. XVII w. całej Europie. Miały one siedzibę przy dworach panujących sąsiednich, a czasem także bardziej odległych państw. Były one potrzebne do prowadzenia negocjacji, rozwiązywania wielu problemów praktycznych w zakresie gospodarki i handlu, itp. Zakres podejmowanych spraw wykraczał jednak często poza interesy dwóch państw, zmuszając do organizowania stałych spotkań i negocjacji, co spowodowało pojawienie się konferencji międzynarodowych. Jedną z pierwszych wielkich konferencji międzynarodowych był kongres westfalski z 1648 r., który zakończył wojnę 30-letnią i wprowadził nowy porządek europejski. Później konferencje międzynarodowe ulegały doskonaleniu równolegle do polityki zagranicznej państw. Pojawili się ministrowie spraw zagranicznych, a po kongresie wiedeńskim z 1814-15 r. rozbudowano i uzgodniono zasady funkcjonowania służby dyplomatycznej państw. Konferencje międzynarodowe stały się ważnym forum uzgodniania współpracy oraz rozwiązywania sporów i zawierania porozumień pokojowych (np. kongres berliński - 1878, kończący wojnę mocarstw europejskich z Turcją).

W XIX i XX w. pojawiła się nowa tendencja, zmierzająca do przekształcenia konferencji w stałe organizacje międzynarodowe, które zostały powołane do systematycznego zajmowania się określonymi zagadnieniami międzynarodowymi. Pojawienie się organizacji międzynarodowych wynikało zarówno ze zwiększenia się liczby państw oraz innych uczestników stosunków międzynarodowych oraz komplikowania się współpracy międzynarodowej. Wymagało to dużej wiedzy specjalistycznej oraz utrzymania ciągłych kontaktów i prowadzenia negocjacji przez wielu uczestników stosunków międzynarodowych równocześnie. Spowodowało to m.in. powołanie do życia Ligi Narodów (1919) oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych (1945).

Charakterystyczną cechą dyplomacji po 1945 r. jest dynamiczny oraz elastyczny rozwój różnych form współpracy międzynarodowej.

W ramach stosunków dwu- i wielostronnych coraz większego znaczenia nabrały tzw. spotkania na szczycie. Odbywały się one już wcześniej w formie zjazdów monarchów (np. cara Aleksandra I i cesarza Francuzów Napoleona w Tylży - 1807), ale znaczenie ogólnoświatowe osiągnęły podczas II wojny światowej spotkania na szczycie między USA, Wielką Brytanią i ZSRR (Teheran - 1943, Jałta i Poczdam - 1945), które wpływały na strategię i taktykę koalicji antyhitlerowskiej wobec III Rzeszy i kształt nowego ładu międzynarodowego w Europie po 1945 r. Spotkania na szczycie są z reguły starannie przygotowane oraz poprzedzane konsultacjami na różnych szczeblach politycznych i dyplomatycznych. Po 1945 r. największą rangę miały spotkania na szczycie między USA a ZSRR jako supermocarstwami.

Spotkania na szczycie można rozpatrywać z jednej strony jako pewnego rodzaju racjonalizację podejmowania skomplikowanych decyzji, a z drugiej, jako dążące do oddziaływania na własną i międzynarodową opinię publiczną. Spotkania takie są nagłaśniane przez media i przysparzają przywódcom prestiżu, co nie jest dla nich obojętne w rywalizacji wewnętrznej o władzę oraz realizacji interesów polityki zagranicznej poszczególnych państw.

Ważną współpracy państw były tradycyjnie wizyty oficjalne i robocze, podczas których na różnych szczeblach (prezydenci, szefowie rządów, ministrowie, itd.) rozwiązywano problemy istotne w stosunkach bilateralnych.

Wizyty często posiadają wymiar protokolarny i wymagają przestrzegania zasad ceremoniału dyplomatycznego.

Tzw. regularne konsultacje międzyrządowe na różnych szczeblach są regulowane w specjalnych umowach lub porozumieniach międzynarodowych, które precyzują formę i zakres oraz częstotliwość konsultacji. Przykładem najbardziej rozbudowanych konsultacji są konsultacje między Francją a RFN toczone w duchu układu elizejskiego z 22 stycznia 1963 r.

W latach 90. konsultacje międzyrządowe objęły współpracę między krajami Europy zachodniej oraz Europy Środkowo-Wschodniej. Zacieśnianie kontakty międzynarodowych następuje poprzez instytucjonalizację współpracy międzyrządowej.

Konferencje na najwyższym szczeblu służą przede wszystkim uzgadnianiu wspólnych stanowisk wobec istotnych problemów międzynarodowych. Uczestniczą w nich z reguły przywódcy, a więc najczęściej prezydenci lub szefowie rządów poszczególnych państw. Przykładem mogą być coroczne spotkania na najwyższym szczeblu najbardziej uprzemysłowionych i wpływowych państw zachodnich (USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Japonii, Włoch oraz Kanady), tzw. G-7. Od 1991 r. na spotkania te w części politycznej zapraszani są także przywódcy ZSRR, a następnie Rosji. Taka strategia ma zachęcić Rosję do zacieśniania współpracy z Zachodem po przezwyciężeniu konfliktu Wschód-Zachód.

Inny charakter posiadają konferencje na szczycie państw członkowskich UE - Rady Europejskiej. Zasiadający w niej szefowie rządów lub państw posiadają liczne kompetencje i uprawnienia formalne z prawem weta włącznie. Rada Europejska jest bowiem najwyższym organem decyzyjnym UE.

Innym przykładem konferencji na najwyższym szczeblu jest Trójkąt Weimarski (Francja, Niemcy, Polska od 1991 r.), który co dwa lata na szczeblu przywódców dokonuje przeglądu najważniejszych problemów trójstronnych.

Zadania dyplomacji każdego państwa współcześnie można sprowadzić do dwóch zasadniczych celów:

  1. prezentowania w kraju pobytu polityki własnego rządu i pozyskiwania dla niego zrozumienia w łonie elit oraz społeczeństwa,

  2. informowania własnego rządu o sytuacji w kraju pobytu, uczestniczenia przy podejmowaniu określonych decyzji lub działań.

Realizacja tych celów następuje za pomocą określonych metod i środków, z których najistotniejsze znaczenie posiadają:

  1. przekazywanie regularnych sprawozdań w formie depesz, notatek, szyfrogramów, itp. Relacji w zależności od wagi i charakteru sprawy,

  2. reprezentowanie interesów własnego państwa,

  3. prowadzenie działalności publicznej w kraju oraz dla kraju pobytu (składanie wizyt w różnych miejscowościach i grupach społeczno-zawodowych, oddziaływanie na środowiska opiniotwórcze, upowszechnianie informacji o osiągnięciach własnego kraju, włączanie się do różnych imprez, obchodów, itp.),

  4. pielęgnacja różnych form kontaktów gospodarczych, naukowych, kulturalnych itp.,

  5. rozwiązywanie problemów prawnych, wojskowych oraz w zakresie bezpieczeństwa,

  6. opieka nad wizytami oficjalnymi lub prywatnymi w zależności od interesów, potrzeb oraz zaleceń i instrukcji z kraju delegującego.

Przedstawicielstwa lub misje dyplomatyczne rozpoczynają swoja działalność po nawiązaniu lub wznowieniu stosunków dyplomatycznych, co wiąże się z wymogiem akceptacji (agreement) szefa misji lub przedstawicielstwa przez państwo przyjmujące oraz założenia u głowy tegoż państwa listów uwierzytelniających. Rozróżnia się następujące klasy szefów misji dyplomatycznych:

- ambasadorowie i nuncjusze (w odniesieniu do Stolicy Apostolskiej), akredytowani przy głowie państwa,

- posłowie lub internuncjusze (także w odniesieniu do Stolicy Apostolskiej), akredytowani przy głowie państwa,

- charge d'affaires akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych.

Personel dyplomatyczny korzysta z różnych przywilejów przyznawanych na zasadach wzajemności (np. „eksterytorialność”, nietykalność osobista, przywileje skarbowe, sądowe). Poza personelem dyplomatycznym każda stała misja zatrudnia personel administracyjny i techniczny oraz służbę, którą czasem rekrutuje się w zależności od potrzeb z obywateli krajów urzędowania.

Poza misjami stałymi wyróżnia się misje specjalne oraz misje ad hoc. Mogą one mieć charakter tymczasowy i mogą być wysyłane do jednego lub kilku państw. Wyróżnia się też misje specjalne wysokiej rangi, którym z reguły przewodzą czołowi politycy lub upoważnieni przez głowę państwa wysokiej rangi dyplomaci. Mają one za zadanie rozwiązać szczególnie drażliwe lub skomplikowane problemy stosunków dwu- lub wielostronnych. Inne przedstawicielstwa zewnętrzne państwa (handlowe, gospodarcze, finansowe, instytuty kulturalno-naukowe, misje woskowe, itp.) nie posiadają zasadniczo statusu przedstawicielstwa dyplomatycznego, jeśli zainteresowane państwa nie uzgodnią inaczej.

Ważną rolę w kontaktach międzypaństwowych odgrywają także misje wojskowe, powoływane do oceny realizacji umów międzynarodowych bądź rozwiązywania innych zadań (pełnienie funkcji doradczych podczas rozmów, wymiana świadczeń, itp.). Zadania te muszą być ściśle sprecyzowane. Państwa akredytują także swoje stałe przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych (np. ONZ lub NATO i UE).

Na sesje i konferencje organizacji międzynarodowy państwa wysyłają oficjalne delegacje w składzie stosownym do ich rangi i znaczenia.

Wizyty głów państw w organizacjach międzynarodowych zwykło się także określać jako misje specjalne o tymczasowym charakterze.

Ważnym aspektem współpracy międzypaństwowej są także stosunki konsularne. Obejmują one określone zadania administracyjne w odniesieniu do ochrony interesów własnego państwa i obywateli na obszarze urzędowania. Tradycje konsulatów są bogate i sięgają wieków średnich. Wówczas to konsulowie reprezentowali interesy kupców cudzoziemskich przed władzami państwa ich pobytu. Nawiązanie stosunków konsularnych następuje za zgodą zainteresowanych państw, które udzielają zezwolenia (exequatur).

Konsulowie dzielą się ma honorowych i zawodowych. Pierwsi działają w ośrodkach miejskich lub na innych obszarach, gdzie nie opłaca się organizować konsulatu zawodowego.

Występują trzy klasy konsulów: konsulowie generalni, konsulowie i wicekonsulowie.

Funkcje urzędów konsularnych:

    1. ochrona interesów własnego państwa oraz jego obywateli,

    2. aktywizacja stosunków gospodarczo-handlowych, naukowych, kulturalnych, itp.,

    3. udzielanie pomocy prawnej (sprawy spadkowe, sądowe, wydawanie wiz pobytowych oraz różnych zezwoleń, itp.).

Stosunki konsularne odzwierciedlają zawsze istniejący stan stosunków międzypaństwowych oraz uzupełniają oficjalne stosunki dyplomatyczne.

Narażenie się na zarzut działalności wywiadowczej może doprowadzić do uznania za osoby niepożądane (persona non grata) oraz wydalenia z kraju urzędowania.

Jedną z ważniejszych funkcji dyplomacji jest przygotowanie umów międzynarodowych. Umowy można podzielić z punktu widzenia różnych kryteriów, z których najistotniejsze posiadają:

  1. liczbę stron (kontrahentów) - dwustronne (bilateralne) i wielostronne (multilateralne),

  2. treść (prawne, polityczne, gospodarcze, wojskowe, kulturalne, itp.), która jest z reguły określona w nazwie (np. układ sojuszniczy, traktat graniczny, traktat o dobrym sąsiedztwie i współpracy),

  3. skalę otwartości (otwarte lub zamknięte przy precyzyjnym określeniu charakteru otwarcia za lub bez zgody kontrahentów),

  4. czasokres trwania (terminowe i bezterminowe),

  5. rangę w odniesieniu do organów państwa: państwowe (traktaty pokoju, układy lub traktaty o dobrym sąsiedztwie i współpracy oraz inne wyraźnie sprecyzowane lub zawierające postanowienia odmienne od obowiązującego ustawodawstwa), rządowe (odnoszące się do dwóch lub więcej resortów i nieposiadające znamion umów państwowych), resortowe (odnoszące się do kompetencji jednego ministra oraz niestanowiące ani umów państwowych, ani tez rządowych).

W zależności od tradycji i ważności, umowy międzynarodowe mogą mieć różne nazwy: układ, traktat, pakt, deklaracja, protokół, konkordat (w odniesieniu do umów Stolicy Apostolskiej).

W średniowieczu umowy spisywano po łacinie, w czasach nowożytnych w języku francuskim, później niekiedy w angielskim, a współcześnie w językach obu kontrahentów, nie wykluczając możliwości doboru uzgodnionego języka. Uznanymi językami światowymi są obecnie: angielski, francuski, rosyjski, hiszpański, arabski i chiński. Umowa międzynarodowa nabiera ważności z chwilą ratyfikacji oraz wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

W rozwoju historycznym zmianom ulegała liczba państw jak i ich rola i pozycja w stosunkach międzynarodowych. Było to następstwem takich procesów dziejowych, jak: długofalowe kształtowanie się poszczególnych państw, pojawienie się kolonii i kolonializmu, zwłaszcza od XVI-XIX w., I i II wojna światowa, dekolonizacja po 1945 r. oraz przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 90. XX w. W 1998 r. na mapie politycznej świata istniało 201 państw, w tym 196 państw stanowiły formalnie państwa suwerenne, a pozostałe to organizmy niesamodzielne lub słabe. Z punktu widzenia podmiotowości prawnomiędzynarodowej można jeszcze dodatkowo wyróżnić podmioty specyficzne (jak np. Stolica Apostolska będąca państwem i wielka organizacją kościelną współpracującą na podstawie umowy międzynarodowej z państwem włoskim), podmioty wtórne (np. Autonomia Palestyńska powstała na podstawie porozumienia z Izraelem - 1993) lub podmioty In statu nascendi, a więc głównie narody walczące o utworzenie własnego państwa (np. OWP po 1967).

Formalna równość wszystkich państw z punktu wiedzenia prawa międzynarodowego nie zmienia faktu, iż są one poważnie zróżnicowane pod względem wielkości terytorium, liczby ludności, wielkości zasobów materialnych i potencjałów gospodarczych, ustroju politycznego, sprawności organizacyjnej, siły zbrojnej i wielu innych czynników, które stwarzają dla nich bardzo zróżnicowane możliwości zajmowania określonej pozycji i roli w stosunkach międzynarodowych.

Zdolność do odgrywania aktywnej roli w stosunkach międzynarodowych wymaga od każdego państwa umiejętnego wykorzystania posiadanych potencjałów oraz stosowania różnych metod i środków, zwłaszcza dyplomatycznych. Państwa można uszeregować według kryteriów prawnych, politycznych, ekonomicznych, militarnych w następujących kategoriach:

  1. mocarstwa uniwersalne, zdolne do działań międzynarodowych we wszystkich dziedzinach i zakresach w skali globalnej,

  2. mocarstwa regionalne oraz sektorowe, zdolne do oddziaływań w poszczególnych regionach geograficznych lub też sferach współpracy międzynarodowej (np. gospodarczej),

  3. państwa średniej wielkości, zdolne do działań transgranicznych i regionalnych,

  4. państwa małe (minipaństwa), które nie są zdolne do działań samodzielnych oraz często zmuszane są do ścisłej kooperacji z sąsiadami lub innymi państwami,

  5. państwa „upadłe” względnie „rozpadające się”, znajdujące się w stadium rozkładu wewnętrznego o licznych zagrożeniach i implikacjach międzynarodowych.

Ważną rolę odgrywają mocarstwa, które zasadniczo dążą do narzucenia innym państwom swojej woli oraz kształtowania korzystnego dla siebie układu stosunków międzynarodowych poprzez zawieranie umów, tworzenie koalicji lub sojuszy polityczno-militarnych, itp. Powstawanie i ewolucja mocarstw wiąże się z instytucjonalizacją stosunków międzynarodowych i przejawia się w trzech płaszczyznach:

  1. zmiany ładu międzynarodowego, a więc warunków otoczenia zewnętrznego dla demonstrowania mocarstwowości,

  2. ewolucji znaczenia poszczególnych przesłanek mocarstwowości,

  3. ewolucji podmiotów mocarstwowości, czyli państw i ugrupowań.

Prowadzi to współcześnie do coraz większych aspiracji poszczególnych państw do odgrywania roli mocarstw, a w kategorii państw średnich roli liderów. Ważnym kryterium mocarstwowości jest obecnie przede wszystkim fakt produkcji broni nuklearnej oraz posiadanie odpowiednich środków jej przenoszenia. W tym aspekcie do mocarstw można by zaliczyć: USA, ZSRR/Rosję, Wielka Brytanię, Francję, Chiny Ludowe oraz od 1998 r. Indie, Pakistan. Iran (???).

Do kategorii mocarstw globalnych należą Stany Zjednoczone i należał Związek radziecki. Po rozpadzie ZSRR w 1991 r., Rosja jako sukcesor ZSRR przejęła cały arsenał nuklearny i aspiruje do odgrywania roli mocarstwa globalnego, co budzi wiele zastrzeżeń ze względu na wewnętrzny ostry i długotrwały kryzys polityczny i społeczno-gospodarczy, obniżający poważnie swobodę jej działania międzynarodowego. Do mocarstw sektorowych można zaliczyć Japonie i Niemcy ze względu na ich duży potencjał ekonomiczny, a przede wszystkim znaczny udział w handlu światowym. Mocarstwa nuklearne, takie jak USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania i Chiny Ludowe (od 1971) posiadają formalny status mocarstwowy jako stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Japonia i Niemcy zabiegają o taki status. Wielka Brytania i Francja należą do tradycyjnych mocarstw światowych, ale po utracie kolonii spełniają faktycznie rolę mocarstw regionalnych w Europie. Po zakończeniu „zimnej wojny” jedynym uniwersalnym mocarstwem pozostały tylko Stany Zjednoczone. Poza Europą do mocarstw regionalnych można zaliczyć: Chiny Ludowe i Indie w Azji, Egipt i RPA w Afryce oraz Argentynę, Brazylię i meksyk w Ameryce Południowej i Środkowej.

Zdecydowana większość państw to państwa średniej wielkości pod względem terytorium, ludności, potencjału gospodarczego. Za minipaństwa należy uznać państwa o ograniczonej zdolności do działań wewnętrznych i zewnętrznych, a w sprawach polityki zagranicznej z reguły zmuszone są one do ścisłego współdziałania z innymi państwami. Państwa takie występują na wszystkich kontynentach, np. w Europie są to m.in. Monako, Andora, San Marino i Lichtenstein.

Współcześnie, obok czynników militarnych, pierwszoplanowym wyznacznikiem roli i pozycji międzynarodowej państw jest potencjał gospodarczy i poziom technologiczny oraz sprawne zarządzanie. Klasyfikacje państw na podstawie wymienionych tu kryteriów są sporządzane przez różne organizacje międzynarodowe. Jednym z najbardziej reprezentacyjnych jest HDR (Human Development Report) wydawany dorocznie przez UNDP. Obejmuje on m.in. trzy różne klasyfikacje państw: według regionów, według poziomu rozwoju oraz według dochodu.

HDI - wskaźnik Rozwoju Ludzkiego (Human Development Index) ilustruje możliwość „życia długo i zdrowo, bycia wyedukowanym i posiadania przyzwoitego standardu życiowego”. Oblicza się dane o dochodzie, dostępność j jakość edukacji, długość życia, jakość opieki medycznej. Na pierwszym miejscu znajduje się Norwegia, zamyka ją Sierra Leone. Polska znajduje się na 37 miejscu.

Tylko państwa o wysokim PKB mogą aspirować do odgrywania roli mocarstwowej, co jednak nie zawsze wiąże się z siłą nabywczą dolara oraz poziomem życia społeczeństwa, np. słabnąca pozycja Rosji orz przybierające na sile znaczenie Chin Ludowych.

Do grona najbiedniejszych można zaliczyć ok. 130 państw rozwijających się i postkolonialnych. Wśród tej kategorii państw należy z kolei wyróżnić 13 krajów bogatych w ropę naftową oraz ok. 20 krajów rogowych, które w ostatnich 20 latach dokonały szybkiego skoku w rozwoju gospodarczym (m.in. Tajwan, Korea Południowa, Indonezja).

Ważnymi elementami oceny pozycji ekonomicznej państw jest ich rola w międzynarodowym podziale pracy.

U schyłku XX w. w rozwoju gospodarczym pogłębiła się dysproporcja miedzy krajami najbogatszymi a najbiedniejszymi. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej szybko odrobiły zaległości chociaż przezwyciężenie dysproporcji rozwojowych wobec najbardziej rozwiniętych krajów zachodnich wymagać będzie jeszcze czasu.

Na początku Xxi w. niektóre kraje najbiedniejsze nie są w stanie w okresie przejściowym lub nawet w dłuższej perspektywie czasowej wypełnić podstawowych funkcji społecznych oraz państwowych. Jest to grupa ok. 60 państw, określanych jako upadłe (failing states), bądź tez jako rozpadające się (failed lub callapsed states), stanowiąc poważne ryzyko, zagrożenie i destabilizacji nie tylko w sferze wewnętrznej, ale także międzynarodowej. Niektóre z nich, jak np. Somalia czy Afganistan, stanowiły bazę dla terrorystów.

Status państwa w stosunkach międzynarodowych znajduje odzwierciedlenie w formalnym zapisie miejsca i funkcji państwa w konkretnym gremium międzynarodowym (np. stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ), posiadanie powszechnie uznanych atrybutów siły militarnej (mocarstwo nuklearne), przynależność do klubu dużych i bogatych państw zachodnich (np. G-7).

Rola międzynarodowa państw może być pasywna lub aktywna.

Narody i religie etniczne oraz wspólnoty religijne należą do najważniejszych uczestników współczesnych stosunków międzynarodowych.

Jednym z podstawowych pojęć stało się przed kilku wiekami, i pozostaje nadal, państwo narodowe.

Można wyodrębnić trzy podstawowe sposoby definiowania narodu. Określa się te podejścia jako pierwotne, modernistyczne i symbolistyczne.

Zwolennicy pierwszego widzą naród jako byt naturalny, pozaczasową zbiorowość, która posiada jedną bądź kilka wspólnych cech, takich jak pochodzenie, rasa, język religia i terytorium.

Moderniści uważają, że narody są konsekwencją przede wszystkim europejskiej rewolucji przemysłowej. Powstanie związane jest z rozwojem kapitalizmu, technologii, biurokracji i narodzinami nowożytnego państwa narodowego. Naród z kolei podtrzymywał tworzenie nowożytnego państwa i dostarczał mu legitymacji podczas jego konsolidacji. Uzasadnieniem państwa stało się reprezentowanie ludu.

Przedstawiciele symbolistycznej koncepcji wprawdzie uznają ciągłość miedzy przeszłością a epoka nowożytną, lecz podkreślają znaczenie zmian w definiowaniu narodu w czasach nowożytności. Dostrzegają centralna role mitów, pamięci, wartości i symboli w świadomym tworzeniu odgórnie tożsamości narodowej.

Często bezwiednie łączy się lub używa zamiennie pojęcia państwa i narodu.

Sam Gellner próbuje rozwiązać dylemat między „nacjonalizmem rzeczywistym a nacjonalizmami potencjonalnymi”.

Anthony David Smith dostrzega różnorodność genezy, jak i funkcjonowania narodów. Jego zdaniem „naród może być stworzony na różne sposoby, opierać się na różnych podstawach i powstawać z różnych warunkach”.

Rejai i Enole: Naród i państwo mogą istnieć niezależnie od siebie, naród może istnieć bez państwa, a państwo może istnieć bez narodu. Gdy występują łącznie, wynikiem jest państwo narodowe.

T. K. Oommen opowiada się za wyraźnym rozdzieleniem obu pojęć, państwa i narodu.

Zdaniem A. D. Smitha pojecie narodu posiada sześć podstawowych cech:

  1. zbiorową nazwę,

  2. wspólny mit, pochodzenia,

  3. wspólną przeszłość,

  4. odrębną wspólną kulturę,

  5. związek ze specyficznym terytorium i

  6. poczucie solidarności.

Oommen zauważa, iż zarówno naród jak i ethnie maja te same pi cech, a Wojtkiem jest terytorium, które jest jedynie cechą narodu. Ostatecznie definicja Oommena brzmi: „naród jest bytem terytorialnym, z którym lud ma związek emocjonalny i któremu przydaje moralne znaczenie; jest to ojczyzna, po przodkach lub adaptowana (…). Dla utrzymania narodu lud musi być zdolny do porozumiewania się miedzy sobą, to znaczy, należący do niego powinni mieć wspólny język (…). To właśnie połączenie, fuzja terytorium i języka tworzy naród; naród jest wspólnotą w porozumiewaniu się w swej ojczyźnie”.

Nacjonalizm stał się legitymizującą doktryną dla całego systemu międzynarodowego suwerennych państw. Wcześniej, do czasów nowożytnych, źródłem legitymizacji mogli być władcy, dynastie czy religie. W czasach nowożytnych uzasadnieniem dla państwa stało się stopniowo reprezentowanie ludu.

Nacjonalizm jest zarówno formą myśli politycznej, jak też ruchem społecznym i politycznym.

Za Smithem można wymienić siedem głównych tematów ideologii nacjonalizmu:

  1. ludzkość jest w sposób naturalny podzielona na narody,

  2. każdy naród ma swój szczególny charakter,

  3. źródłem wszelkiej władzy politycznej jest naród, cała zbiorowość,

  4. dla wolności i samorealizacji ludzie muszą utożsamić się z narodem,

  5. narody mogą się spełnić jedynie w ich własnych państwach,

  6. lojalność wobec państwa narodowego jest nadrzędna wobec wszelkich innych lojalności,

  7. podstawowym warunkiem globalnej wolności i harmonii jest wzmocnienie państwa narodowego.

Gellner: „Nacjonalizm jest przede wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”.

Rozwój nacjonalizmu można podzielić na trzy, powiązane ze sobą, fazy:

  1. podczas oświecenia pojawiła się idea samo rządzących się wspólnot, co później zostanie uzupełnione przez John Stuarta Milla ideą rządu przedstawicielskiego,

  2. podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej przeciwstawiano monarsze naród, czyli wspólnotę wszystkich Francuzów „wolnych, równych i będących braćmi”, w Ameryce Północnej i Południowej zaś elity osadnicze, o podobnych etnicznych i językowych cechach, odrzucały panowanie odległej metropolii,

  3. demokratyczna i polityczna koncepcja narodu została uzupełniona przez niemiecki romantyzm ideą ludu (Volk), wspólnoty o wspólnej historii, tradycji i kulturze.

Dla wielu nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrót.

I wojna światowa zapoczątkowała okres zasady samookreślenia narodowego, najpierw w rewolucyjnej formie, sformułowana już ostatecznie w 1917 r. przez Lenina w Rosji, i wkrótce potem, w 1918 r., w jej liberalnej formie, wyrażona przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Wilsona.

Wśród dotychczasowych skutków nacjonalizmu cztery wydaja się być najważniejsze:

  1. nowy system legitymizacji, dopełniający tradycyjne dla systemu westfalskiego rozumienie suwerenności i nieingerencji: państwa reprezentują narody,

  2. zasadniczy składnik budowania państwa i kształtowania wspólnej tożsamości i świadomości,

  3. potężny bodziec dla wytyczania i ponownego wytyczania granic poprzez rozszczepianie i fuzję,

  4. źródło konfliktu i często wojen.

Emil Durkheim: „religia jest ujednoliconym systemem wierzeń i praktyk, które jednoczą w jedną moralną wspólnotę zwaną kościołem”.

Religia i oddziaływanie na stabilność lub niestabilność systemów międzynarodowych, wpływ na konfliktowość stosunków międzynarodowych.

Samuel Huntington „Zderzenie cywilizacji” - możliwe jest starcie między głównymi cywilizacjami, kształtującymi się wokół wielkich religii.

Według ośrodka adherents.com:

  1. chrześcijaństwo - 2 mld wyznawców,

  2. islam - 1,3 mld,

  3. hinduizm - 900 mln,

  4. świeccy humaniści, niewierzący, agnostycy, ateiści - 850 mln,

  5. buddyzm - 360 mln,

  6. chińskie religie tradycyjne - 225 mln.

Chrześcijanie łącznie stanowią nieco mniej niż 1/3 ludzkości. Gdyby poszczególne wyznania chrześcijańskie potraktować odrębnie, to najliczniejszą religię stanowią muzułmanie, których jest już ponad 20% ludzkości.

Chrisopher Dawson: „wielkie cywilizacje świata nie produkują wielkich religii jako czegoś w rodzaju produktu ubocznego, w bardzo rzeczywistym sensie wielkie religie są fundamentami, na jakich opierają się wielkie cywilizacje”. Spośród pięciu „religii światowych” Maxa Webera, aż cztery - chrześcijaństwo, islam, hinduizm i konfucjanizm, SA związane ściśle z głównymi cywilizacjami.

Zdaniem Jamesa Kurtha istnieją obecnie trzy paradygmaty dotyczące religii:

  1. modernistyczny - przemiany ku świeckiej filozofii; niekiedy reakcja przeciw nowoczesności, jak w wypadku rewolucji islamskiej w Iranie. U ich podstaw leżały nie sukcesy, lecz niepowodzenia modernizacji.

  2. Postmodernistyczny - podobnie jak u modernistów, charakterystyczne odrzucenie tradycyjnych, premodernistycznych religii. Lecz również odrzucane są modernistyczne wartości racjonalizmu, empiryzmu i nauki, wraz ze strukturami kapitalizmu, biurokracji, a nawet liberalizmu. Podstawową wartością jest wyrazisty indywidualizm. Za ideał uchodzi ruch New Age.

  3. Premodernistyczny - przednowoczesna wrażliwość (Jan Paweł II); nacisk na niepowodzenie wielkich świeckich ideologii, z kultem państwa; jedyna skuteczna opozycja wobec nich wierzących, skupionych we wspólnotach religijnych. Jeśli sekularyzacja, to w bardzo różnych odmianach.

Głównym źródłem oporu wobec globalizacji i „wielkiego projektu; USA stało się kilka wielkich religii. Szczególnie przeciwstawiającymi wydaja się wojujący islam i noekonfuncjanizm.

Organizacje międzynarodowe należą do ważnych uczestników stosunków międzynarodowych. Początki organizacji międzynarodowych sięgają starożytności. Większego znaczenia nabrały dopiero w XVIII, a zwłaszcza w XIX w. Wzrost współpracy gospodarczej i wymiany handlowej zmuszał państwa i sąsiadujące ze sobą regiony geograficzne do poszukiwania nowych form kooperacji międzynarodowej.

W uproszczeniu organizacje międzynarodowe można określić jako celowe zrzeszenie uczestników stosunków międzynarodowych, powstałe w wyniku zawartego między nimi porozumienia oraz wyposażone w stałe regiony. Członkami organizacji międzynarodowych mogą być co najmniej trzy państwa, organizacje i stowarzyszenia krajowe (tzw. osoby prawne) lub też osoby fizyczne. Generalnie organizacje międzynarodowe posiadają precyzyjne porozumienia, czyli tzw. statutu, zawierające dokładnie sformułowane cele, prawa i obowiązki członków, strukturę i kompetencje organów oraz mechanizm podejmowania decyzji i metody realizacji.

Organizacje międzynarodowe różnią się między sobą zakresem i charakterem realizowanych celów. Dla ich realizacji powołuje się odpowiednie organy, z reguły na czas nieokreślony, a więc mające charakter stały. Można dokonać podziału na organy główne i pomocnicze, a pod względem prawnym na międzynarodowe, międzyparlamentarne i administracyjne. Organy administracyjne mają charakter usługowo-techniczny.

Organizacje międzynarodowe wyrażają swoją wolę najczęściej w formie decyzji, które mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter w zależności od typu oraz znaczenia. Najczęściej są to: uchwały, rezolucje, deklaracje, opinie, rozporządzenia, itp.

Organizacje międzynarodowe można klasyfikować według różnych kryteriów, z których najważniejsze to: status międzynarodowy członków, zasięg podmiotowy, kompetencja i kryterium przedmiotowe.

Ze względu na status międzynarodowy członków organizacje międzynarodowe można podzielić na trzy zasadnicze grupy:

  1. międzynarodowe organizacje rządowe (International Government Organisations - IGOs),

  2. międzynarodowe organizacje pozarządowe (International Non-Government Organisations - INGOs),

  3. organizacje transnarodowe (Transnational Non-Government Organisations - TNOs).

IGOs powstają w wyniku porozumień co najmniej dwóch lub więcej państw, reprezentowanych przez ich rządy, w celu osiągnięcia zamierzonych zadań. Np. ONZ, NATO i UE.

Z punktu widzenia kryterium podmiotowego można z kolei podzielić na:

  1. organizacje powszechne lub uniwersalne, obejmujące w działalności swoim zasięgiem świat, np. ONZ,

  2. organizacje grupowe lub regionalne, OJP czy Rada Europy,

Według kryterium przedmiotowego organizacje międzynarodowe można podzielić z tytułu na charakter działalności:

  1. organizacje polityczno-wojskowe, np. Liga Państw Arabskich, OPA, OJA, NATO, Unia Zachodnioeuropejska, Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku; rozwiązane: Organizacja Paktu Centralnego, Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej, Układ Warszawski,

  2. organizacje gospodarcze, np. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, UE, NAFTA, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, OPEC; rozwiązana RWPG,

  3. organizacje kulturalne, np. UNESCO,

  4. organizacje ochrony zdrowia, np. WHO.

Organizacje polityczno-wojskowe (a) i gospodarcze (b) można dodatkowo podzielić na:

Organizacje kulturalne (c) i ochrony zdrowia (d) określa się jako wyspecjalizowane lub funkcjonalne. Można je też klasyfikować według kryterium kompetencyjnego.

Nietypową organizacją jest MCK, który zrzesza zarówno towarzystwa krajowe, jak też delegatów z poszczególnych państw, prowadząc szeroko zakrojoną w skali światowej działalność humanitarną.

INGOs powstają w wyniku porozumień osób fizycznych lub prawnych, a więc instytucji i stowarzyszeń o charakterze publicznym. Pod względem statusu zrzeszają one członków z różnych krajów, a więc w swej działalności wykraczają poza granice jednego państwa. Mogą wykonywać niektóre zadania bezpośrednio bądź też oddziaływać na rządy lub opinię publiczną. INGOs odnotowały w ostatnim dziesięcioleciu znaczny wzrost liczebności. Np. Greenpace, Amnesty International.

W wielu wypadkach INGOs pracują nad rozwiązaniami alternatywnymi, krytykują IGOs oraz mobilizują opinię publiczną poprzez spektakularne akcje.

TNOs różnią się zasadniczo od IGOs. Są one zjawiskiem nowym i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Powstanie ich wiąże się przede wszystkim z postępującą globalizacją oraz instytucjonalizacją współczesnych stosunków międzynarodowych. Dzielą się na Korporacje Transnarodowe, Organizacje Transnarodowe oraz Transnarodowe Niezrzeszone Korporacje. Są to korporacje przemysłowe i handlowe, których działalność przekracza granice państw w wymiarze globalnym, regionalnym. Wywierają one coraz większy wpływ nie tylko na podział pracy w skali globalnej, ale także na politykę gospodarczo-finansową wielu państw.

Funkcje organizacji międzynarodowych:

  1. funkcje regulacyjne zmierzają do kształtowania postępowania państw lub innych uczestników stosunków międzynarodowych odpowiednio do podjętych regulacji, np. kodyfikacja prawa międzynarodowego - Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ.

  2. Funkcje kontrolne polegają na ustalaniu stanu faktycznego stosunków międzynarodowych w odniesieniu do określonych norm lub wzorców postępowania. Rozróżnia się kontrole polityczną od sądowniczej, która zawsze musi opierać się na konkretnej podstawie prawnej.

  3. Funkcje operacyjne sprowadzają się do świadczenia przez daną organizację różnych usług.

IGOs oraz INGOs można usystematyzować następująco:]

ONZ jest jedyną organizacją o charakterze uniwersalnym. Spełnia ona wielorakie funkcje, śród których utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa światowego oraz rozwój przyjaznych stosunków i współpracy między wszystkimi państwami członkowskimi zajmuje nadrzędną rolę.

Prekursorem ONZ była Liga Narodów, którą powołano 28 czerwca 1919 r. wraz z podpisaniem traktatu wersalskiego. W okresie niespełna 20 lat działalności Liga mogła się poszczycić jedynie ograniczonymi sukcesami. Mimo podjęcia inicjatywy utworzenia, nie znalazły się wśród jej członków Stany Zjednoczone, a Związek Radziecki wstąpił do niej dopiero w 1034 r. po opuszczeniu jej przez Niemcy i Japonię (1933).

Nie odegrała ona większej roli w zażegnaniu II wojny światowej i wielu innych konfliktów międzynarodowych. Formalnie została rozwiązania 18 kwietnia 1946 r.

Inicjatywę powołania do życia ONZ podjęły Stany Zjednoczone. Wstępny projekt statutu ONZ opracowano już podczas specjalnej konferencji w Dumbarton Oaks (VIII-X 1944). Sprawa ONZ wzbudzała kontrowersje w koalicji antyhitlerowskiej odnośnie do porządku powojennego. Dopiero w Jałcie (3-11 luty 1945) Roosevelt, Churchill i Stalin doszli po porozumienia odnośnie wymogu jednomyślności głosowania między wielkimi mocarstwami w radzie Bezpieczeństwa.

Konferencja założycielska rozpoczęła się 25 kwietnia 1945 r., a Kartę NZ podpisali 26 czerwca 1945 r. przedstawiciele 50 państw, tzw. członków pierwotnych. Weszła ona w życie 24 października 1945 r. po ratyfikacji przez 51 państw. Polska nie uczestniczyła w konferencji założycielskiej ONZ, ale po utworzeniu pod koniec czerwca 1945 r. Tymczasowego Rządu RP podpisała Kartę NZ 16 października 1945 r. i tym samym znalazła się wśród członków pierwotnych.

Dodatkową koncesją na rzecz ZSRR było przyznanie członkostwa ONZ największym republikom związkowym - Białorusi, Rosji i Ukrainie.

Karta NZ obowiązuje wszystkich członków i propaguje następujące cele:

  1. utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,

  2. rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami,

  3. przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania,

  4. wkład w rozwój praw człowieka,

  5. uzgadnianie działalności między państwami dla osiągnięcia tych celów.

W skład ONZ przyjmowane są państwa, które, podobnie jak członkowie pierwotni, wyrażają gotowość realizacji celów i zadań zawartych w Karcie NZ. Są one przyjmowane przez Zgromadzenie Ogólne (większością 2/3 głosów) na zlecenie Rady Bezpieczeństwa. Wobec państw członkowskich, łamiących cele i zasady działania, Zgromadzenie Ogólne może na zlecenie Rady Bezpieczeństwa podjąć środki przymusu (np. w 1991 r. wobec Iraku ze względu na okupację Kuwejtu) lub też zawiesić w prawach członkowskich (np. w 1992 r. Nową Jugosławię).

Do głównych organów ONZ należą

  1. Zgromadzenie Ogólne - tworzą je wszystkie państwa członkowskie (w 1999 r. - 188), które posiadają po jednym głosie. Zbiera się na rocznych sesjach zwyczajnych. Sesje nadzwyczajne - na wniosek Rady Bezpieczeństwa lub większości państw członkowskich. W ważnych sprawach uchwały zapadają większością 2/3 głosów.

  2. Rada Bezpieczeństwa - składa się z 15 członków, w tym 5 stałych: USA, UK, Francja, Rosja (ZSRR do końca 1991 r.) i ChRL (od 1971 r., wcześniej Republika Chin na Tajwanie). Oraz 10 członków niestałych wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne co dwa lata według rozdielnika rotacyjnego dla poszczególnych kontynentów: Afryka - 3, Azja - 2, Ameryka Łacińska - 2, Europa Środkowo-Wschodnia - 1, Europa Zachodnia oraz reszta świata zachodniego - 2. Każdy z członków Rady ma jeden głos. Większość decyzji zapada kwalifikowaną większością 9 głosów. W sprawach merytorycznych wymóg jednomyślności 5 stałych członków. Rada może zastosować środki przymusu politycznego, ekonomicznego i militarnego wobec państw, które naruszają zasady współżycia międzynarodowego (agresja, łamanie praw człowieka, zagrożenie pokoju, itp.). W latach 1946-95 ze stałych członków prawo weta wobec uchwał zastosowali: ZSRR/Rosja - 124 razy, USA - 71, UK - 31, ChRL - 22, Francja - 18. Większość sprzeciwów odnosiła się przy tym do okresu „zimnej wojny”. Rada decyduje o przyjmowaniu, zawieszaniu lub wykluczaniu członków oraz w obsadzie ważnych stanowisk (powołanie Sekretarza Generalnego, wybór sędziów MTS, itp.).

  3. Rada Gospodarczo-Społeczna - składa się z 54 członków, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne, i co roku zmienia 1/3 jej składu. Posiada liczne wyspecjalizowane organizacje, agendy i programy oraz komisje. Jej działalność obejmuje większość zagadnień społeczno-gospodarczo-kulturalnych oraz polityczne jak np. przestrzeganie praw człowieka. Współpracuje ściśle z komisjami regionalnymi:

  1. Komisją Gospodarczą do spraw Europy (1947),

  2. Komisją Gospodarczo-Społeczną do spraw Azji i Pacyfiku (1947),

  3. Komisją Gospodarczą do spraw Ameryki Łacińskiej i Karaibów (1948),

  4. Komisją Gospodarczą do spraw Afryki (1958),

  5. Komisją Gospodarczo-Społeczną do spraw Azji Zachodniej (1973).

Struktury RGS współpracują z licznymi pozarządowymi organizacjami międzynarodowymi.

  1. Rada Powiernicza została powołana w myśl art. 75 Karty NZ w celu przygotowania do niepodległości obszarów zależnych (kolonii, mandatów, itp.). Straciła poważanie na znaczeniu w wyniku postępującej dekolonizacji, od momentu uchwalenia specjalnej deklaracji Zgromadzenia z 14 grudnia 1960 r. w tym zakresie. Jej rozwiązanie nie dochodzi do skutku ze względu na przedłużenie się reformy ONZ.

  2. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze został powołany do rozwiązywania sporów miedzy państwami członkowskimi. Nie zajmuje się sporami o charakterze politycznym. Słabość MTS polega na tym, iż nie posiada możliwości egzekwowania swoich orzeczeń.

  3. Sekretariat stanowi personel administracyjny ONZ, na którego czele stoi Sekretarz Generalny, wybierany przez ZO na zlecenie RB na okres 5 lat.

16 organizacji wyspecjalizowanych, np. Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny - ITO, Międzynarodowa Organizacja Pracy - ILO, IMF, UNESCO, WHO. Muszą one składać sprawozdania ze swej działalności radzie Gospodarczo-Społecznej.

Dwie organizacje autonomiczne - Międzynarodowa Agencja ds. Energii Atomowej (IAEA) oraz WTO (wcześniej GATT).

Wydatki ONZ można podzielić na:

  1. wydatki na finansowanie podstawowych funkcji ONZ - organy, które pochodzą z budżetu regularnego, czyli obowiązujących składek członkowskich.

  2. Wydatki na operacje pokojowe, pokrywane z budżetów uchwalanych dla każdej operacji i pochodzących z regularnych składek obowiązujących poszczególne kraje członkowskie,

  3. Wydatki na rozwój gospodarczy i pomoc humanitarną, pokrywane ze środków pozabudżetowych, wpłacanych dobrowolnie przez zainteresowane rządy krajów członkowskich, fundacje, firmy oraz osoby prywatne.

Wysokość wpłat poszczególnych państw następuje stosownie do wielkości PKB. Największy udział w budżecie regularnym ONZ posiadają - USA 25%, Japonia 12,45%, Niemcy 8,93%, Rosja 6,71%, Francja 6,00%, Wielka Brytania 5,02%, Włochy 4,29%.

Pojawiły się propozycje reform strukturalno-funkcjonalnych ONZ, np. „Plan dla Pokoju” (1992), „Plan dla Rozwoju” (1994). Propozycje reformy ONZ zmierzały w następujących kierunkach:

  1. zmiany strukturalno-funkcjonalne,

  2. przezwyciężenie kryzysu finansowego,

  3. lepsze rozwiązywanie nowych wyzwań i problemów merytorycznych u schyłku XX wieku.

Odnośnie (a) większe prerogatywy miałoby uzyskać ZO, przejmując wiele funkcji koordynacyjnych. W miejsce RSG proponowano powołanie nowego ciała - Rady Rozwoju odpowiedzialnej za racjonalne koordynowanie działalności rozproszonych programów, komisji, komitetów i agend ONZ. Zainteresowanie prawami człowieka oraz sprawami ochrony środowiska naturalnego miały znaleźć odzwierciedlenie w powołaniu Rady Nadzoru Praw Człowieka oraz Rady Nadzoru Ekologicznego. Likwidacji ulec miałaby Rada Powiernicza. MTS poprzez współprace z RB ONZ miałby uzyskać prawo do obowiązkowego wdrażania swych orzeczeń.

Największe emocje budzi reforma samej Rady Bezpieczeństwa. Kraje uprzemysłowione i Rosja chcą przyjęcia do niej Niemiec i Japonii, krajów które wnoszą relatywnie duży wkład finansowy. Kraje rozwinięte opowiadają się za uwzględnieniem ich przedstawicieli z poszczególnych kontynentów. W rezultacie nie osiągnięto żadnej zgody w kwestii restrukturyzacji RB NZ.

Korporacje wielonarodowe należą również do najważniejszych aktorów międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych. Bezsporna pozostaje siła ekonomiczna licznych korporacji, jaki i powiększające się pole ich manewru w erze globalizacji. Latem 1999 r. Microsoft stał się pierwszą korporacją, której wartość rynkowa przekroczyła 500 mld USD.

Zdaniem Roberta Hessena korporacja jest prawnym i umownym mechanizmem powołanym do tworzenia i prowadzenia biznesu dla zysku, używającym kapitał inwestorów.

John Marshall - korporacja jest bytem sztucznym, niewidzialnym, nienamacalnym, istniejącym jedynie w rozważaniu przez prawo.

Nadawanie osobowości prawnej przedsiębiorstwom zaczęło się w czasach Elżbiety I.

1600 r. - utworzenie Kompanii Wschodnioindyjskiej; nadano jej monopol.

1811 r. - w stanie Nowy Jork przyjęto ogólną ustawę o nadawaniu osobowości prawnej.

Po 1825 r. następowała stopniowa liberalizacja w rejestrowaniu nowych spółek.

Korporacje odgrywają dużą rolę zarówno w poszczególnych krajach oraz w sferze gospodarki światowej.

Największe korporacje w 1999 r.:

Nazwa Obroty (sprzedaż) w mld USD

General Motors 158,51

Daimlerchrysler 154,62

Ford Motor 144,42

Wal-Mart Stores 137,63

Zestaw argumentów przemawiających za pozytywną rolą korporacji:

  1. powodując napływ kapitału, poprawiają bilans płatniczy,

  2. wprowadzają zaawansowane technologie,

  3. tworzą miejsca pracy,

  4. oszczędzają nakłady na badania i wdrożenia,

  5. podnoszą poziom umiejętności technicznych, produkcyjnych i organizacyjno-zarządzających miejscowych pracowników,

  6. stale wpływają pozytywnie na bilans płatniczy.

Lista zarzutów;

  1. są instrumentem neokolonializmu, kapitalizmu poszukującego tylko zysku,

  2. zużywają więcej kapitału miejscowego niż go wwożą,

  3. dokonują transferu już przestarzałych technologii,

  4. wykorzystują tylko tanią, miejscową siłę roboczą,

  5. wykorzystują różnice w obciążeniach podatkowych,

  6. dużo importują zamiast dokonywać zakupów na miejscu,

  7. manipulują różnicami cen, stóp oprocentowania.

Korporacje dysponują arsenałem silnych broni ekonomicznych:

  1. posiadanie technologii,

  2. dostęp do globalnych źródeł kapitału,

  3. gotowy dostęp do wielkich rynków w Ameryce, Europie, często w Japonii.

Pojęcie systemowe stanowi współcześnie alternatywę wobec podejścia kładącego nacisk na poszczególnych aktorów z osobna, zwłaszcza na państwa i ich politykę zagraniczną.

System może oznaczać:

  1. teoretyczne ramy kodowania danych o zjawiskach politycznych,

  2. scalony zbiór stosunków oparty na hipotetycznym zbiorze politycznych zmiennych,

  3. zbiór stosunków między politycznymi zmiennymi w systemie międzynarodowym,

  4. zbiór zmiennych oddziaływujących na siebie.

Teoria systemów opiera się na „pojęciu systemu jako wyodrębnionej z otoczenia całości funkcjonalnej, składającej się ze wzajemnie sprzężonych elementów, przy czym struktura sprzężeń nadaje systemowi pewne cechy jakościowe, które niejednoznacznie wynikają z cech i charakterystyk jego elementów składowych”.

Dwa nurty badawcze teorii systemów:

Każdy system dąży do uzyskania, utrzymania lub odzyskania jakiejś równowagi. Równowaga może być stabilna lub niestabilna. Stabilna równowaga to zdolność do wchłaniania nowych części składowych przy zachowaniu normalnego funkcjonowania.

Morton Kaplan przekonuje, iż teoria systemów pozwala na scalenie zmiennych z różnych dyscyplin.

Stan systemu międzynarodowego lub jego podsystemów zostanie opisany, gdy zostaną przypisane wartości następujących zmiennym:

  1. zasadnicze normy systemu,

  2. normy transformacji,

  3. klasyfikujące autora,

  4. potencjału,

  5. informacji.

Zasadnicze normy opisują stosunki między aktorami systemu i przypisują określone funkcje ról systemowych aktorom, niezależnie od ich nazw.

Normy transformacji łączą dane zbiory norm zasadniczych z wartościami parametrów lub funkcjami skokowymi, w zależności od poprzedniego stanu/ów systemu.

Zmienne klasyfikujące aktora to strukturalne charakterystyki aktorów.

Zmienne potencjału to fizyczne zdolności do wykonania określonych rodzajów działań w określonych warunkach.

Informacja obejmuje znajomość zarówno długoterminowych aspiracji, jak i doraźnych potrzeb.

Następnie przedmiotem szczegółowych rozważań staje się sześć, stworzonych deducyjnie, modeli:

Spiro wyróżnił cztery podstawowe cele, do których polityczne systemy, mniej lub bardziej świadome, zmierzają: stabilność, elastyczność, wydajność, zależna od stosunku między środkami a skutkami, i skuteczność, zdolność osiągania celów.

Modelski przekonywał, że narastające problemy globalne coraz mniej udaje się rozwiązywać za pomocą etnocentrycznego myślenia, odziedziczonego po wieku dziewiętnastym. Pilna była reorientacja ku geocentryczności w naukach politycznych.

Raymond Aron wyróżnia dwa rodzaje systemów międzynarodowych, homogeniczny i heterogeniczny. W systemie homogenicznym „państwa należą do tego samego typu, są posłuszne tej samej koncepcji polityki”. W systemie heterogenicznym „państwa są zorganizowane zgodnie z różnymi zasadami i odwołują się do sprzecznych wartości”.

Aron wylicza trzy rodzaje pokoju:

Pokój jest „bardziej lub mniej trwałym zawieszeniem, opartych o przemoc, form rywalizacji między jednostkami politycznymi”. Dialektyka antagonizmu zaś składa się z odstraszania, perswazji i działań wywrotowych.

Hedley Bull - jeśli tylko mamy do czynienia ze wzajemnymi oddziaływaniami, to już możemy stwierdzić istnienie systemu międzynarodowego.

Międzynarodowa społeczność natomiast istnieje tylko wówczas, gdy grupa państw „pojmuje siebie jako związanych wspólnym zbiorem norm w ich wzajemnych stosunkach i bierze udział w działalności wspólnych instytucji... takich jak formy proceduralne prawa międzynarodowego, mechanizmy dyplomacji i ogólnej organizacji międzynarodowej, oraz zwyczaje i konwencje wojny”.

Karl W. Deutsch i J. David Singer stwierdzili stanowczo, iż wraz z oddalaniem się systemu od dwubiegunowości ku wielobiegunowości, można oczekiwać, iż częstotliwość i intensywność wojen będzie się zmniejszać”.

Wzrost liczby niezależnych aktorów pomniejsza możliwą uwagę zwracaną na każdego z osobna, i stąd „prawdopodobnie będzie mieć stabilizujący efekt dla systemu”.

Wielu autorów uważało jednaj, iż wraz ze wzrostem wielobiegunowości zwiększają się szanse na nieporozumienia i konflikty. Stanley Hoffman istnienie pięciu ośrodków władzy traktuje jako nie tylko niepożądane, lecz i niebezpieczne, gdyż zwiększa ono „równowagę niepewności”, i może prowadzić do wyścigu zbrojeń.

Hipoteza Deutscha i Singera nie znalazła potwierdzenia.

Zdecydowanie przeciwstawił się jej Kenneth Waltz widząc w systemie dwubiegunowym więcej skłonności do stabilności.

Rosecrane, krytyczny zarówno wobec zwolenników wielobiegunowości, jak i dwubiegunowości, opowiada się za stworzeniem systemu łączącego zalety obu, wraz z odrzuceniem ich wad. „Jeśli ład wielobiegunowy ogranicza skutki konfliktu gdzieś w systemie, to rzadko może zmniejszyć ich liczbę. Jeśli system dwubiegunowy obejmuje poważny konflikt między dwoma biegunami, to, co najmniej, pomniejsza lub eliminuje konflikt gdzieś w systemie”. W dwubiegunowości „dwa główne mocarstwa działałyby jako regulatorzy konfliktu na obszarach zewnętrznych; państwa wielobiegunowe działałyby jako pośrednicy i bufory w konflikcie między dwubiegunowymi mocarstwami. W żadnym przypadku konflikt nie byłby wyeliminowany, lecz mógłby być on utrzymywany pod kontrolą”. Swoisty system różnych hamulców i przeciwwag czyniłby wojnę mniej prawdopodobną niż w przypadku bądź ścisłej dwubiegunowości, bądź ścisłej wielobiegunowości.

Rosecrane rozpatrując warunki międzynarodowej stabilności, przyjmuje jako podstawowe elementy: wkład zakłócający, mechanizm regulacyjny, ograniczenia środowiskowe, i rezultaty.

Zakłóceniami są ideologie, niepokoje wewnętrzne, nierówności między państwami co do zasobów, sprzeczne interesy. Mechanizmy regulacyjne to Koncert Europy, Organizacja Narodów Zjednoczonych czy nieformalny kongres. Ograniczenia środowiskowe określały granice możliwych rezultatów. Systemy skłaniały się bądź do równowagi, bądź nierównowagi, zależnie od siły dwu pierwszych elementów.

Watson pisze o skrajnościach, w postaci z jednej strony systemu absolutnie niezależnych suwerennych państw, z drugiej zas imperium, „jako teoretycznych absolutnych, które nie zdarzają się w praktyce”. Między tymi skrajnościami wyodrębnia on hegemonię, suzerenność i dominium. Hegemonia oznacza stan, w którym kilka potężnych państw jest zdolnych do narzucania swej woli pozostałym uczestnikom systemu. Suzerenność to uznanie podporządkowanego politycznego statusu, rezygnacja z roszczenia do pełnego rządzenia się samym sobą. Dominium to stan, w którym państwo imperialne kontroluje niektóre aspekty polityki wewnętrznej innych członków systemu, choć te ostatnie utrzymują niezależną tożsamość.

System filadelfijski charakteryzuje stałe prawo stanów do posiadania milicji, podczas gdy rząd federacji miał niemal wyłącznie zapewnić obronę. Rozdzielenie uprawnień między egzekutywę i legislatywę, wreszcie zagwarantowanie jednostkom prawa do posiadania broni.

Dwa rodzaje anarchicznej struktury. Pierwsza, westfalska, przedstawiana przez Waltza, tworzona przez jednostki, z których każda posiada zagregowaną suwerenność i które są funkcjonalnie podobne do siebie oraz druga, złożona z funkcjonalnie zróżnicowanych jednostek (feudalizm, unia), gdzie suwerenność jest nie tylko podzielona na części, lecz i zdezagregowaną.

Trzy podstawowe typy zasad tożsamości jednostek:

Państwo realizuje swoje interesy i cele w środowisku międzynarodowym za pomocą polityki zagranicznej.

Polityka zagraniczna charakteryzuje się działaniem określonych podmiotów lub uczestników i tym różnią się od oddziaływania, właściwego stosunkom międzynarodowym. Działanie zewnętrzne jest systematycznie trwałe, przyczyniając się do powstania procesu sprzężeń, reakcji oraz oddziaływań wzajemnych. Polityka zagraniczna to proces formułowania i realizacji interesów narodowo-państwowych w stosunku do innych państw i uczestników systemu międzynarodowego.

Polityka zagraniczna jest ściśle powiązana z polityką wewnętrzną państwa. Organy państwa zabiegają o realizację określonych interesów i celów zewnętrznych. Muszą one jednak odzwierciedlać interesy narodowe, czyli określonych grup wewnątrzpaństwowych. Interesy narodowe to żywotne interesy ułożone hierarchicznie, według przyjętego systemu wartości.

Każde państwo posiada zmienne historycznie systemy wartości. Najważniejsze są często określane jako racja stanu. Racja stanu to wzgląd na dobro państwa, regułę postępowania politycznego, priorytet dla interesu państwowego, prymat interesu zbiorowego i państwowego nad normami prawnymi i politycznymi.

Mogą nim być: niepodległość, suwerenność, bezpieczeństwo, zachowanie tożsamości narodowej i tworzenie optymalnych warunków rozwoju.

Za racje stanu można też uważać metodę realizacji jej zewnętrznych i wewnętrznych interesów w sposób „bezkompromisowy”.

Zasadnicze zadanie polityki zagranicznej polega na formułowaniu strategii i taktyki oraz doborze środków i metod działania państwa w środowisku międzynarodowym. Strategia to formułowanie celów długofalowych. Taktyka to wytaczanie celów doraźnych i krótkofalowych. Taktyka wymaga środków działania zewnętrznego państwa, które można podzielić na dyplomatyczno-prawne, militarne, gospodarcze i inne, pozwalające na osiągnięcie celu w konkretnej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Metody działania to przede wszystkim sposoby posługiwania się środkami, polegające na perswazji, przymusie lub nacisku, bądź też nakłanianiu oraz różnych formach zachęty pod adresem drugiego państwa.

Trzy typy zachowania się państw: aktywne lub pasywne i kreatywne.

W ujęciu aktywistycznym interesy i cele państwa są traktowane jako zmienna niezależna oraz prosta funkcja „racji stanu” w polityce zagranicznej. W interpretacji pasywistycznej, której przyznaje się znaczenie nadrzędne i traktuje jako pewnego rodzaju zmienną polityki zagranicznej, większą wagę przykłada się do oddziaływania środowiska międzynarodowego. W interpretacji kreatywnej dochodzi do kształtowania równowagi między środowiskiem wewnętrznym i międzynarodowym.

Nie własna „racja stanu” państwa, lecz zmieniające się konstelacje międzynarodowe i naciski zewnętrzne, zmuszają państwo do określonych zachowań i uległości w realizacji polityki zagranicznej.

Wyznaczniki polityki zagranicznej

Wyznaczniki pojmowane są jako system wzajemnie warunkujących się przesłanek, powodujących określony skutek i wystarczających, aby dany skutek wystąpił.

Każde środowisko polityki zagranicznej musi być rozpatrywane w dwóch obszarach - wewnętrznym (krajowym) oraz zewnętrznym (międzynarodowym). Środowisko wewnętrzne to przede wszystkim bogactwo naturalne, czynniki ekonomiczne, społeczne i kulturowe, a międzynarodowe, to całokształt otoczenia zewnętrznego, a więc sąsiedzi, sojusze, itp.

Typologia wyznaczników polityki zagranicznej:

  1. wewnętrzne - uwzględniające określone czynniki, interesy i przesłanki wewnętrzne państwa,

  2. międzynarodowe - określające wpływ środowiska (otoczenia) zewnętrznego państwa na jego politykę zagraniczną

  3. obiektywne - istniejące niezależnie od stanu działalności i wartościowania decydentów,

  4. subiektywne - odzwierciedlające własne oceny i preferencje decydentów.

Wyznaczniki są ściśle ze sobą powiązane i muszą być przy analizie polityki zagranicznej każdego państwa, brane pod uwagę łącznie. Wyznaczniki obiektywne i subiektywne występują zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak też międzynarodowym (zewnętrznym).

Wyznaczniki wewnętrzne przesądzają o formułowaniu strategii i doborze środków w polityce zagranicznej państwa. Do obiektywnych wyznaczników wewnętrznych polityki zagranicznej zaliczyć należy: środowisko geograficzne, potencjał demograficzny, potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny, system społeczno-polityczny, czynniki militarne.

Środowisko geograficzne obejmuje rzeźbę terenu, klimat, florę i faunę oraz zasoby naturalne. Są to wyznaczniki na tyle istotne, iż przez wieki determinowały strategię obronną państwa, która kształtowała się w zależności od tego czy granice były naturalne i trudno dostępne.

Posiadanie dużej ilości surowców, zwłaszcza energetycznych, wzbudza z reguły duże zainteresowanie zewnętrzne danym krajem lub regionem (np. Bliski Wschód, rejon Morza Kaspijskiego), doprowadzając do licznych nacisków oraz ofert ich udziału w eksploatacji. Rodzi to z kolei szereg napięć i konfliktów międzynarodowych.

Potencjał demograficzny - chodzi głównie o wskaźniki: liczba ludności, tempo przyrostu naturalnego, gęstość zaludnienia, struktura wiekowa, skład narodowościowy, poziom migracji. Z punktu widzenia polityki zagranicznej państwa istotne jest to, czy przyrost naturalny i struktura wiekowa zabezpieczają rynek pracy, czy też występuje deficyt siły roboczej. Deficyt siły roboczej doprowadził np. do masowego napływu na przełomie lat 50. i 60. Do Europy Zachodniej tzw. robotników cudzoziemskich, którzy stali się w wielu wypadkach elementem niepożądanym, którego nie zawsze można się pozbyć. Poważniejsze problemy są z tytułu obecności na terytorium państwa mniejszości narodowych i etnicznych, które z reguły posiadają silne związki z ojczyzna przodków, często znajdującą się w kraju sąsiedzkim.

Potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny przesądza o sile państwa, wyznacza jego pozycję i rolę międzynarodową. Posiadanie wysoko rozwiniętej gospodarki stanowi podstawę korzystnego rozwoju wewnętrznego. Daje to możliwości odbioru określonych środków ekonomicznych, finansowych, militarnych, technologicznych i pochodnych w polityce zagranicznej.

System społeczno-polityczny wyznacza układ sił społecznych (warstwy i grupy społeczno-zawodowe, grupy nacisku i inne) i politycznych, podział administracyjny kraju, prawa i obowiązki obywateli, funkcjonowanie mediów i opinii publicznej, itp. Istota zagadnienia polega na tym czy polityka zagraniczna jest kształtowana i realizowana przez wąskie elity i grupy rządzące, czy też podlega ona kontroli parlamentarnej oraz wpływowi określonych grup społecznych, w tym także opinii publicznej. System społeczno-polityczny przesądza o doborze środków i instrumentów realizacji polityki zagranicznej, zwłaszcza w płaszczyźnie prawno-dyplomatycznej.

Do subiektywnych wyznaczników wewnętrznych polityki zagranicznej można zaliczyć:

  1. percepcję środowiska międzynarodowego przez elity i społeczeństwo,

  2. formułowanie koncepcji, programów i wizji polityki zagranicznej,

  3. rolę wybitnych jednostek oraz

  4. jakość służby dyplomatycznej.

Percepcja środowiska (otoczenia) międzynarodowego to postrzeganie przez elity i grupy rządzące danego państwa innych uczestników stosunków międzynarodowych. Wynika to zarówno z tradycji historycznej, poziomu wykształcenia, kultury politycznej oraz dominujących w społeczeństwie ideologii, religii, poglądów oraz przekonań i świadomości politycznej. Obciążenia historyczne utrzymują się niezwykle długo i muszą być brane pod uwagę przy kształtowaniu każdej realistycznej polityki zagranicznej.

Formułowanie wizji, koncepcji i programów polityki zagranicznej należy do ekspertów, jak też polityków. Zadanie jest ważne dla organów państwowych (rządu oraz parlamentu), partii politycznych i wyspecjalizowanych instytucji naukowych. Muszą one zawierać ogólne i zhierarchizowane cele, wskazywać przy pomocy jakich metod, instrumentów i środków można je będzie zrealizować.

Wybitne jednostki - szefowie państw lub rządów, przywódcy czołowych partii politycznych, ministrowie spraw zagranicznych odgrywają ważną rolę w kształtowaniu i realizacji polityki zagranicznej państwa. Mieli oni silną pozycję w strukturach władzy państwowej i potrafili dla swych wizji zdobywać poparcie społeczne w dłuższej perspektywie czasowej. Ułatwia to zapewnienie ciągłości polityce zagranicznej ze strony ośrodka decyzyjnego. Nie bez znaczenia jest zaufanie do koncepcji i sposobu realizacji polityki zagranicznej przez wybitne jednostki.

Ważne znaczenie ma jakość służby dyplomatycznej, która na różnych szczeblach zajmuje się realizacją polityki zagranicznej. Poziom merytoryczny, predyspozycje indywidualne i kwalifikacje dyplomatów oraz ekspertów. Wyposażenia centrali i placówek w nowoczesny sprzęt i urządzenia.

Wyznaczniki zewnętrzne (międzynarodowe) dzielą się ma: