KSZTAŁTOWANIE I OCHRONA KRAJOBRAZU

„Architektura krajobrazu jest przede wszystkim sztuką i jako najważniejszą jej funkcją jako takiej jest tworzenie i ochrona piękna w otoczeniu siedzib ludzkich oraz szerzej - w naturalnej scenerii kraju.”

(Charles Eliot)

„Krajobraz to fizjonomia powierzchni Ziemi, będąca syntezą elementów przyrodniczych i działalności człowieka.”

(Bogdanowski, 1981)

Rodzaje krajobrazu w ujęciu przestrzennym:

1. Nadmorski

• Wydmowy

• Deltowy

• Lagunowy i jeziorny

2. Młodoglacjalny

• Równin morenowych

• Pagórkowy pojezierny

• Sandrowy pojezierny

Staroglacjalny

• Równin denudacyjnych

• Wzgórz ostańcowych

• Dolin i równin akumulacji wodnej

• Tarasowo - wydmowy

• Zalewowy

• Rzeczno - jeziorny

• Wyżynny

• Lessowy

• Węglanowy

• Krzemianowy

• Górski

• Równin śródgórskich

• Regla dolnego

• Regla górnego

W ujęciu funkcjonalnym:

1. Leśny

2. Rolniczy

- uprawowy

- hodowlany

3. Miejski

4. Przemysłowy

5. Rekreacyjny

W ujęciu „ewolucyjnym”:

1. Krajobraz pierwotny - rzadko już spotykany

Typy krajobrazów pierwotnych

1. - równinne; - pagórkowate; - wyżynne; - górskie

2. - pojezierne; - rzeczne; - nadmorskie

3. - leśne; - stepowe; - bagienne

2. Krajobraz naturalny

3. Krajobraz kulturowy

- harmonijny

- zdegradowany

- zdewastowany

Teoria wnętrza krajobrazowego

Elementy wnętrza wg. Bognanowicza:

1. płaszczyzna pozioma - ogranicza wnętrze od dołu

2. ściany wnętrza - ściana pełna, ściana z otworami; budują wnętrze w płaszczyźnie pionowej

3. sklepienie - zamyka wnętrze od góry

4. elementy wolnostojące - np. z tworzyw naturalnych (drzewo), z tworzyw sztucznych (pomnik)

Ściany - zespół przegród, oddzielają od wnętrz sąsiednich

• zwarte

• luźne

• niskie

• wysokie

• jednoplanowe

• wieloplanowe

• pionowe

• skośne

O charakterze ścian decyduje tworzywo, z jakiego są wykonane, np.:

• naturalne - skały, zadrzewienia

• sztuczne (techniczne) - budynki, nasypy, zapory

Płaszczyzna pozioma - pozioma lub o lekkim nachyleniu, która ogranicza wnętrze poniżej ścian (podłoga, niskie schody) np. w mieście: ulice, chodniki, place, krawężniki oraz trawniki, tafla wody, łąka, pole etc.


Sklepienie - zespół przegród zamykających wnętrze ponad ścianami, w budynku - strop, w krajobrazie - chmury, korony drzew

Rodzaje wnętrz

Ze względu na spoistość (zwartość) ścian:

A - przybliżony % otwarć (przerw) w ścianie do 30% (wnętrze konkretne)

B - j.w. 30 - 60% (wnętrze niekonkretne - obiektywne)

C - j.w. ponad 60%(wnętrze niekonkretne - subiektywne)

Ze względu na układ przestrzenny:

A - wnętrze długie (ulica, aleja ,wąwóz), oś główna pokrywa się z wydłużonym kształtem wnętrza

B - wnętrze szerokie

C - wnętrze centralne (rynek, plac miejski, polana), nie ma różnicy pomiędzy osią podłużną, a poprzeczną

D - wnętrze labiryntowe

Akcent i dominata we wnętrzu

Dominata - element wolnostojący wyróżniający się wielkością na tle ściany

Akcent - mniejszy element wolnostojący, ale wyróżniający się, odróżniający się od ścian

Formę bryły wolnostojącej może stanowić zarówno akcent jak i dominanta - decyduje kontrast formy i jej wysokość.

Forma w krajobrazie - przekształcenia.

Każdy fragment krajobrazu kulturowego powstał w wyniku długotrwałego, często wielusetletnich przemian. Kolejno przechodził od pierwotnego przez naturalny, przez liczne historyczne formy kulturowe do współczesnej postaci.

Ślady przeszłości mogą być mniej lub bardziej widoczne, jednak niemal zawsze możliwe do odczytania. Taki zespół właściwości określa się mianem „tradycji miejsca”.

Tożsamość miejsca = tradycja miejsca + kanon miejsca

Dojrzałość formy

Każda nowa forma wprowadzona do krajobrazu jest zmianą dotychczasowego stanu. Jeśli nowa forma wiąże się z tradycją miejsca i gdy posiada łączność organiczną z tym, do czego wchodzi, to jest ot forma dojrzała.

Harmonia przestrzeni - to inaczej wysoka wartość estetyczna wnętrza lub zespołu wnętrz. W przestrzeni przeważają wówczas formy dojrzałe, powstałe zgodnie z tradycją miejsca.

Właściwości form

Formalna - reakcja między formami i ich ocena estetyczna

Organiczna - reakcja między właściwościami przyrodniczymi i ich kontynuacja

Funkcjonalna - reakcja między funkcjami

Kontekst miejsca - zespół właściwości danego fragmentu krajobrazu wynikający z różnych uwarunkowań przyrodniczych, funkcjonalnych, architektoniczno - przestrzennych, kulturowych (tradycja miejsca), społecznych, technicznych itp.

Drogi - stanowią jedna z najważniejszych grup elementów kulturowych krajobrazu komponowanego; tworzą swoiste formy przestrzenne jako przenikające się wnętrza krajobrazowe o charakterze publicznym; łączą podstawową funkcję komunikacyjną z możliwością percepcji szerokiej „sceny krajobrazowej”; w układach alejowych pełnią szereg ważnych funkcji ekologicznych i ochronnych, a najcenniejsze z nich stanowią elementy dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego; współdecydują o harmonii krajobrazowej a przez to o atrakcyjności regionów i rejonów turystycznych - powinny być zatem w sposób szczególny brane pod uwagę w trakcie opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego.

Kryteria oceny walorów estetycznych krajobrazu w obrębie powierzchni postrzeganych wizualnie

Kryteria i ich podział	Bonitacja punktowa
Liczba wyróżnionych planów w krajobrazie
3 lub więcej	5
2 widoczne z prześwitem trzeciego	4
2 plany	3
1 plan	1
Liczba elementów budujących krajobraz i możliwość ich identyfikacji
krajobraz urozmaicony - pow. 8 elementów	5
krajobraz średnio urozmaicony - 6-8 elementów	3
krajobraz ubogi - poniżej 6 elementów	1
Różnorodność elementów krajobrazotwórczych
obiekty wodne
dominujące w krajobrazie	3
dominujące ze względu na ich liczbę	2
zauważalne (bez dominacji)	1
roślinność drzewiasta
obecność lasu warstwowego oraz poj. drzew lub skupisk	3
obecność warstwowego lasu	2
roślinność krzewiasta	1
brak roślinności	0

BRAK WYKŁADU!!!

Waloryzacja krajobrazu

Krajobraz wiejski - jest wynikiem wzajemnego oddziaływania wielu czynników o charakterze przyrodniczym, ekonomicznym i technicznym.

Wg. Georgie (1959) krajobraz wsi jest tworem człowieka, owocem wysiłków dziesiątków pokoleń, jest odbiciem różnorodnych przedsięwzięć rolniczych.

Wielka zmiana tych stosunków prowadzi do mniej lub więcej głębokich zmian w krajobrazie wiejskim świadczących o istnieniu cywilizacji.

Postrzegany jest przez układ pól, rodzaje, strukturę zabudowy, ukształtowanie terenu wraz z występującymi na jego terenie lasami i ciekami, zbiornikami wodnymi.

Ocena krajobrazu

Wg. Bartkowskiego oceną nazywamy rezultat porównania jakiejś rzeczy (zjawiska) z kryterium oceny. To kryterium zależy od celu oceny i samego przedmiotu oceny.

Waloryzacja

Oznacza wartościowanie, określanie znaczenia i przypisywanie określonych zalet przedmiotom, osobom, działaniom. W odniesieniu do terenu łączy się ona z pojęciem kwalifikacji terenu tj. określeniem przydatności danego fragmentu powierzchni do innych celów.

Metody waloryzacji

1. Metody oparte na ocenie wartości przyrodniczej poszczególnych elementów środowiska

2. Metody oparte na ocenie estetyczno - widokowych wartości krajobrazu

3. Metody zakładające wartościowanie krajobrazu do określonego celu

1. W zależności od sposobu pozyskiwania informacji - terenowe, kameralne, mieszane

2. W zależności od sposobu (zakresu) wykorzystania zasobu informacji - cząstkowe oraz kompleksowe

3. W zależności od celu wykonywania waloryzacji - metody opracowane dla konkretnych przedsięwzięć oraz metody uniwersalne

4. W zależności od sposobu kreowania wartości - metody ankietowe i „naukowe”

5. W zależności od przyjętej, nadrzędnej interpretacji wartości - metody estetyczne oraz „ekonomiczne”.

Techniki oceny i waloryzacji

1. Techniki jakościowe

1. bonitacja

• bonitacja słowna

• bonitacja punktowa - polega na przypisywaniu ocenionym cechom terenu określonej liczby punktów

• bonitacja graficzna

2. Techniki ilościowe

• Przypisywanie liczb w relacji do atrakcyjnego krajobrazu

• Przypisywanie wag różnym cechom krajobrazu

Metody - przykłady

1. Metoda Söhngena - polega na punktowej ocenie wybranych elementów środowiska: szaty roślinnej, kształtowania powierzchni, wody.

2. Metoda krzywej wrażeń - została opisana i zastosowana przez K. Weicherta do oceny przestrzeni miejskich w odbiorze obserwatora

3. Metoda zdjęć fotograficznych (Cymerman, Hopfer) zakłada ocenę krajobrazu na podstawie obrazu zarejestrowanego na zdjęciu

4. Metoda WNET (wykorzystująca naturalne elementy terenu, opracowana przez Cymermana i Koca

5. Metoda linii prostych Janeckiego

6. Metoda geobotaniczna - określająca przydatność krajobrazu do turystyki opracowana przez Kostrowickiego

7. Metoda oceny jednostek i wnętrz Bogdanowskiego

8. Metoda waloryzacji na potrzeby turystyki (Dubel, Szczygielski)

9. Metoda waloryzacji przyrodniczej

10. Metoda analizy krajobrazu Żarskiej.

Cel oceny (waloryzacji) stanu krajobrazu

• Analiza aktualnego stanu krajobrazu na danym obszarze

• Ocena walorów krajobrazowych, krajobrazowych tym przyrodniczych, kulturowych i wizualnych

• Określenie kierunków przekształceń obszarów o największych walorach przyrodniczych, kulturalnych, wizualnych w aspekcie rozwoju danego obszaru np. województwa, powiatu, gminy

• Opracowanie wytycznych dla dalszego funkcjonowania obszarów krajobrazowych

Ochrona krajobrazu

Przepisy

• Ust. „POŚ” z 27 kwietnia 2001

• Ust. „o ochronie przyrody” z 16 kwietnia 2004

• Rop. RM w sprawie Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych

• Ust. „o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” z 23 lipca 2003

1. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania

1. zabytki nieruchome będące, w szczególności:

• krajobrazami kulturowymi

• układami urbanistycznymi i zespołami budowlanymi

• dziełami architektury i budownictwa

• dziełami budownictwa obronnego

• obiektami technicznymi, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi

• cmentarzami

• parkami, ogrodami i formami zaprojektowanej zieleni

• miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji

2. zabytki ruchome będące, w szczególności:

• dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła itp.

• kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów

• numizmaty

• wytwory techniki, urządzenia, samochody

• materiałami bibliotecznymi

• instrumentami muzycznymi

• wytworami sztuki ludowej i rękodzieła

• przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne

3. zabytki archeologiczne będące, w szczególności:

• pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa

• cmentarzyska

• kurhany

• reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej

2. Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu ulicy lub jednostki osadniczej

Formy ochrony zabytków

1. wpis do rejestru zabytków

2. Uznanie z pomnik historyczny

3. Utworzenie parku kulturowego (nowe, na razie niewiele)

4. Ustalenie ochrony w MPZP

Polskie obiekty na liście UNESCO

1. 1978 - Zabytkowe centrum Krakowa

2. 1979 - Kopalnia soli w Wieliczce

3. 1979 - Obóz koncentracyjny w Auschwitz

4. 1980 - ST. Miasto w Warszawie

5. 1981 - (1992) Puszcza Białowieska (wspólnie z Białorusią)

6. 1992 - ST. Miasto w Zamościu

7. 1997 - Średniowieczne miasto Toruń

8. 1997 - Zamek Krzyżacki w Malborku

9. 1999 - Kalwaria Zebrzydowska

10. 2001 - Kościół Pokoju w Jaworze i Świdnicy

11. 2003 - Drewniane kościoły Polski południowej

12. 2004 - Park Mużakowski (Muschaker Park - wspólnie z RFN)

13. 2006 - Hala Stulecia we Wrocławiu

Europejska Konwencja Krajobrazowa

Dz. U. z 29.I.2006r.

Postanowienia ogólne

Definicje dla potrzeb konwencji

1. Krajobraz - znaczy obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych przyrodniczych/lub ludzkich

2. „Polityka w zakresie krajobrazu” znaczy wyrażenie przez właściwe organy publiczne ogólnych zasad strategii i wytycznych, które pozwalają podjąć specjalne środki ukierunkowane na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazów

3. „Cel jakości krajobrazu” znaczy sformułowanie przez właściwe organy publiczne aspiracji społeczeństwa w odniesieniu do cech otaczającego je krajobrazu

4. „Ochrona krajobrazu” działanie na rzecz zachowania i utrzymania ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych

5. „Gospodarowanie krajobrazem” działanie z perspektywy trwałego i ZR, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych

6. „Planowanie krajobrazu” znaczy skuteczne działanie perspektywiczne mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazu

Ochrona o konserwacja zabytkowego krajobrazu

1. Ochrona zabytków - polega głównie na ustanawianiu aktów prawnych, a następnie podejmowania na ich podstawie działań administracyjnych zmierzających do ochrony zabytków przed zniszczeniem lub utratą wartości

2. Konserwacja właściwa - jest działaniem aktywnym, zmierzającym do utrzymania obiektu w określonej, możliwie niezmiennej postaci. Możliwe są działania polegające na odsłonięciu nawarstwień lub wprowadzeniu uzupełnień

3. Rewaloryzacja - to adaptacja zabytku do współczesnych celów, zmierzająca do przywrócenia mu wartości użytkowej. Może to polegać na powrocie do tradycyjnego sposobu użytkowania lub wprowadzenia nowego:

• Integracja - lokalne scalenie i wyeksponowanie obiektu

• Rekonstrukcja - odtworzenie zniszczonego zabytku w nowej i udoskonalonej postaci

• Rekompozycja - przywrócenie pierwotnego waloru obiektowi, który utracił pewne elementy o nieznanej postaci

Parki i ogrody w Polsce

Ocena założeń parkowo - ogrodowych

1. Inwentaryzacja

• Szczegółowy plan na podkładzie geodezyjnym wraz z przekrojami

• Wykazy gatunków i ocena ich wieku

• Dokumentacja rysunkowa, fotograficzna i opisowa

• Studia

• Dendrologiczne nad gatunkami

• Historyczne, oparte na danych opisowych i planach

• Z zakresu historii architektury i sztuki nad florą i kompozycją

• Analizy pomiarowe

3. Wytyczne konserwatorskie

• Ogólny kierunek konserwacji

• Szczegółowe, doraźne i perspektywiczne działania konserwatorskie

• Wskazania do dalszych badań

---