Chów i hodowla bydła

Chów bydła polega na utrzymywaniu bydła dla produkcji mleka lub mięsa a często jednocześnie mleka i mięsa. Podstawowym celem chowu bydła jest uzyskanie produkcji towarowej.

Hodowla bydła polega na stałym doskonaleniu założeń genetycznych zwierząt, dzięki czemu oprócz produktów podstawowych otrzymuje się wartościowy materiał hodowlany (jałówki, buhajki) sprzedawany po wysokich cenach. Hodowla bydła jest zatem bardziej skomplikowana niż jego chów. W hodowli niezbędne jest prowadzenie dokumentacji hodowlanej, dokonywanie oceny użytkowości zwierząt, stosowanie inseminacji, ostrej selekcji i właściwego doboru buhajów do kojarzenia z krowami.

Produkty uzyskiwane z chowu bydła można podzielić na dwie grupy:

1. produkty zasadnicze, stanowiące główny cel chowu bydła:

• mleko

• mięso

produkty te stanowią główne źródło białka zwierzęcego w żywieniu ludzi

2. produkty uboczne

• obornik (nawóz)

• skóra (przemysł garbarski),

• rogi i racice (produkcja klejów)

• podpuszczka (enzym do produkcji serów podpuszczkowych np. tzw. serów żółtych)

Typ użytkowy - zespół dziedzicznych cech morfologicznych i fizjologicznych pozwalający na użytkowanie zwierząt w określonym, najbardziej ekonomicznie uzasadnionym kierunku.

typ mięsny (typ konstytucyjny trawienny) - kształt tułowia w przekroju podłużnym zbliżony jest do prostokąta (budowa beczułkowata), głowa jest krótka, szeroka, szyja krótka, dobrze umięśniona, klatka piersiowa głęboka, mocno wysklepiona, jednakowej szerokości na całej długości, żebra ustawione prostopadle w stosunku do kręgosłupa, skóra gruba, mało przesuwalna na skutek obfitej tkanki tłuszczowej podskórnej, wymię małe, bardzo słabo rozwinięte (krowy tego typu dają tyle mleka ile potrzeba na wykarmienie cielęcia), dobre umięśnienie (zwłaszcza grzbietu i zadu), profil zadu wypukły. Mniejsza intensywność przemiany materii. Szybki wzrost i wczesne dojrzewanie (2-2,5 roku). Łagodny charakter i temperament (tzw. flegmatyczny) Do typu mięsnego należą rasy: aberdeen angus (czyt. aberdin angus), hereford (czyt. hereford), charolaise (czyt. szarolóz), limousin (czyt. limuzę).

typ mleczny (typ konstytucyjny oddechowy) - charakteryzuje się szlachetną i delikatną budową; kształt zwierząt zbliżony do trójkąta (klina), którego podstawę stanowi zad i tylne kończyny a wierzchołek głowa; wydłużona delikatna głowa; długa i cienka szyja, klatka piersiowa długa, głęboka, płaska, rozszerzająca się ku tyłowi; skośne ustawienie żeber w stosunku do kręgosłupa; cienka lecz mocna kość; długie kończyny; duże odstępy

między żebrami; słabe umięśnienie; kształtne, pojemne wymię o przewadze tkanki gruczołowej; skóra cienka i łatwo przesuwalna, pofałdowana na szyi; przemiana materii jest intensywna. Późne dojrzewanie (3 lata). Żywy temperament. Krowy charakteryzują się wysoką wydajnością mleczną, produkują mleko o wysokiej zawartości suchej masy. Do typu mlecznego należą rasy: holsztyńsko-fryzyjska (hf), jersey (czyt. dżersej), guernsey (gernsej), ayrshire (ejrszyr), duńska czerwona.

• typ kombinowany mięsno-mleczny,

• typ kombinowany mleczno-mięsny,

• typ wszechstronnie użytkowy,

• typ roboczy.

Pokrój jest to zespół zewnętrznych cech budowy zwierzęcia (wygląd zwierzęcia).

Ocena pokroju - Zwierzę ogląda się w spoczynku i ruchu. Zwraca się uwagę na typ użytkowy, szlachetność i harmonijność budowy ciała, prawidłowe powiązanie poszczególnych partii ciała i właściwe proporcje między nimi. W ocenie pokroju bierzemy pod uwagę głowę, szyję, kłąb, łopatkę, klatkę piersiową, grzbiet, lędźwie, brzuch, zad i kończyny.

U ras mlecznych ocenia się szczegółowo budowę wymienia, ras mięsnych umięśnienie całego tułowia, głównie szyi, łopatek, grzbietu i zadu.

Ocena wymienia

Kształt i budowa wymienia ma bardzo duże znaczenie ponieważ w bezpośredni sposób wpływają na ilość mleka, sprawność doju i odporność tego narządu na choroby. Kształt wymienia ma szczególne znaczenie dla prawidłowego przebiegu doju mechanicznego.

Oceniając wymię należy zwrócić uwagę na:

1. stosunek ilościowy tkanki gruczołowej do tkanki łącznej - najlepiej jest go ocenić bezpośrednio przed dojem i po jego zakończeniu przez badanie palpacyje (dotykiem). Wymię gruczołowe o dużym udziale tkanki gruczołowej (pożądane), przed dojem jest duże i ma silnie napiętą skórę a po doju staje się małe i zwiotczałe. Wymię o przewadze tkanki łącznej (niepożądane) jest mało elastyczne, a po wydojeniu jego wielkość zmienia się w niewielkim stopniu.

2. skórę, która powinna być cienka, z widoczną siecią naczyń krwionośnych, pokryta krótkim delikatnym i błyszczącym włosem

3. kształt wymienia:

• wymię skrzynkowate (miskowe) - o najbardziej pożądanym kształcie, ma szeroką podstawę, jest daleko wysunięte do przodu i do tyłu, głębokie, o równomiernym rozwoju poszczególnych ćwiartek i symetrycznym rozstawieniu strzyków;

• wymię kuliste - ma mniejszą podstawę i mniejszą pojemność oraz może wykazywać skłonność do obwisłości po kilku laktacjach

• wymię obwisłe - najmniej przydatne do doju mechanicznego, ma najczęściej nieprawidłowe rozstawienie strzyków; ze względu na małą podstawę wymienia obwisłość pogłębia się po kilku laktacjach. Wśród wymion obwisłych wyróżnia się wymiona piętrowe, o słabiej wykształconych ćwiartkach przednich niż tylnych oraz wymię kozie, o bardzo słabo wykształconych ćwiartkach przednich, tylne natomiast są duże, nisko opuszczone i położone między podudziami. W wymionach tego typu istnieje znaczna dysproporcja w ilości wydzielanego mleka przez przednią i tylną połowę, co jest bardzo niepożądane przy doju mechanicznym.

Proporcjonalność rozwoju przednich i tylnych ćwiartek wymienia określa się również za pomocą indeksu wymienia:

Indeks wymienia (%) =

4. zawieszenie wymienia - jest to położenie wymienia w stosunku do kończyn tylnych:

• sromowo-brzuszne - o długiej podstawie, jest to najbardziej pożądany typ zawieszenia przy którym wymię wysunięte jest nieco poza kończyny tylne, a jednoczesnie zachodzi daleko pod brzuch. Wysunięcie wymienia do przodu określa się w stosunku do linii pionowej opuszczonej od guza biodrowego, przednia część wymienia powinna przekraczać tą linię co najmniej o 5 cm.

• brzuszne - silnie wysunięte do przodu

• sromowe - prawie całe wymię jest cofnięte i znajduje się między podudziami - najmniej korzystne zawieszenia wymienia

5. położenie wymienia - ze względu na wymogi doju mechanicznego nasada strzyków powinna znajdować się na wysokości stawu skokowego; odległość od nasady strzyków do stanowiska nie powinna być mniejsza niż 50 cm.

6. kształt, wielkość i rozstawienie strzyków - powinny mieć kształt cylindryczny, długość 5-7 cm, średnicę 2-2,5 cm i powinny być ustawione pionowo. Strzyki przednie są nieco dłuższe i z reguły szerzej rozstawione, pożądane jest jednak aby były rozstawione w miarę równomiernie. Wady strzyków: nieprawidłowa długość, niewłaściwa średnica, nieodpowiedni kształt (butelkowaty, dzwonkowaty, stożkowaty).

Wiek - najlepiej określić z dokumentacji, jeśli jej nie ma to można go określić na podstawie wyglądu ogólnego a głównie rogów i uzębienia.

1. Rogi - wiek zwierzęcia daje się określić na podstawie pierścieni występujących na rogach. Pod koniec ciąży i na początku laktacji, w wyniku deficytu składników mineralnych w organizmie krowy, na rogach tworzą się przewężenia. Pierwsze przwężenie powstaje przy pierwszym wycieleniu, które najczęściej ma miejsce w wieku 2,5 roku. Przy regularnych corocznych wycieleniach odstępy między pierścieniami są równe. Aby określić wiek krowy do liczby pierścieni należy dodać 1,5-2, a otrzymany wynik będzie liczbą lat zwierzęcia.

2. Zęby - bydło ma 20 zębów mlecznych i 32 stałe. Zwierzęta w wieku 5 lat mają wszystkie zęby wykształcone i wyrównane i od tej pory zaczyna się proces ścierania się zębów.

Budowa i fizjologia wymienia

Wymię krowy zbudowane jest z 4 niezależnych ćwiartek - gruczołów mlekowych, z których każda ma odrębną tkankę gruczołową, własne ukrwienie i przewód wyprowadzający umieszczony w strzyku. Wymię zbudowane jest z tkanki gruczołowej (miąższu) w którą wnikają pasemka tkanki łącznej tworząc jego „rusztowanie”. Dzielą one część gruczołową każdej ćwiartki na płaty i płaciki. Prawą stronę od lewej oddziela przegroda spełniająca rolę wiązadła podtrzymującego wymię.

Gruczoł mlekowy należy do gruczołów groniastych. Składa się on z części gruczołowej tworzącej pęcherzyki mlekotwórcze wraz z kanalikami pęcherzykowymi oraz z przewodów wyprowadzających: kanalików zbiorczych, przewodów mlekowych, zatoki gruczołowej, zatoki strzykowej.

Podstawowymi elementami gruczołu mlekowego są pęcherzyki mlekotwórcze. Ich ściany tworzą komórki nabłonka wydzielniczego i komórki mięśniowo-nabłonkowe (mięśnie gładkie otaczające pęcherzyk mlekotwórczy). W komórkach nabłonka wydzielniczego powstaje mleko. Z kolei skurcz komórek mięśniowo-nabłonkowych powoduje wyciskanie mleka do światła pęcherzyków. Pęcherzyki mlekotwórcze połączone są kanalikami zbiorczymi (mlekowymi) tworząc tzw. zraziki (płaciki). Zraziki połączone są przewodami mlecznymi w tzw. płaty, które z kolei połączone są przewodami z zatoką gruczołową (mlekonośną). Zatoka gruczołowa połączona jest ze znacznie mniejszą zatoką strzykową, między którymi znajduje się fałd błony śluzowej zwany zastawką. Zatoka strzykowa kończy się kanałem strzykowym o długości około 1 cm. Na jego końcu znajduje się zwieracz strzyka zbudowany z mięśni gładkich.

Wytworzone mleko mieści się przede wszystkim w pęcherzykach mlekotwórczych a także choć w znacznie mniejszym stopniu w przewodach i kanalikach mlekowych oraz zatoce gruczołowej. Maksymalna ilość mleka jaka może się zmieścić w wymieniu określa tzw. pojemność wymienia. U bardzo dobrych mlecznic pojemność wymienia jest duża - dochodzi do 20 litrów (musi zmieścić całość mleka wytworzonego między dojami). Podczas doju mleko spływa z zatoki gruczołowej do zatoki strzykowej, skąd kanałem strzykowym (długości ok. 1 cm) uchodzi na zewnątrz.

Mleko jest wytwarzane między kolejnymi dojami. Wydzielanie się mleka trwa nieprzerwanie, ale do pewnej granicy. Wzrost ciśnienia wewnątrz komórek gruczołowych do poziomu ciśnienia krwi w otaczających je naczyniach powoduje przerwanie procesu tworzenia się mleka.

Ukrwienie i unerwienie gruczołu mlekowego

Wymię jest gruczołem obficie unaczynionym, unerwionym i ma bogatą sieć naczyń chłonnych. Aby wytworzył się litr mleka przez gruczoł mlekowy musi przepłynąć 400-500 litrów krwi. Krew tętnicza dopływa do niego dwoma głównymi tętnicami: sromową zewnętrzną i krokową. Stanowią one odgałęzienie tętnicy biodrowej. w miąższu wymienia tętnice rozgałęziają się stopniowo na coraz mniejsze naczynia, które tworzą bogatą sieć naczyń włosowatych, oplatających pęcherzyki mleczne. Krew żylna odpływa z wymienia trzema parami żył: sromową zewnętrzną, sromową wewnętrzną (krokową) i podbrzuszną. Bogata sieć naczyń chłonnych (limfatycznych) odprowadza chłonkę z wymienia do węzła nadgruczołowego, leżącego w tylnej części podstawy wymienia. W stanach zapalnych węzeł ten jest bolesny i obrzmiały.

Unerwienie gruczołu mlekowego pochodzi z I do III odcinka lędźwiowego i I do III odcinka krzyżowego rdzenia, tworząc odpowiednio nerw pachwinowy i nerw krokowy.

Sekrecja mleka

Tworzenie i sekrecja mleka (cykl produkcyjny) u krowy jest wynikiem złożonych procesów zachodzących w jej organizmie i mających ścisłe powiązanie z cyklem rozrodczym (cykl reprodukcyjny). Proces wytwarzania mleka wymaga udziału szeregu hormonów. U noworodków gruczoły mlekowe występują w stanie szczątkowym. Od urodzenia do osiągnięcia dojrzałości płciowej w gruczołach tych zachodzą tylko nieznaczne zmiany. Częściowy ich wzrost i rozwój następuje w trakcie dojrzewania płciowego oraz pod wpływem hormonu pęcherzyka jajnikowego w trakcie kolejnych cykli płciowych, a właściwy rozwój - w czasie ciąży. Do pełnego rozwoju gruczołu mlekowego potrzebne są następujące hormony: estrogenne i progesteron (prod. przez ciałko żółte i łożysko), prolaktyna (prod. przez przysadkę mózgową), insulina (prod. przez trzustkę) i glikokortykoidy (prod. przez nadnercze).

Zasadniczą czynność wydzielniczą gruczoły mlekowe rozpoczynają bezpośrednio po porodzie. Okres wytwarzania mleka przez gruczoł mlekowy nazywamy okresem laktacji. Regulacja procesu syntezy mleka odbywa się głównie z udziałem hormonu przedniego płata przysadki mózgowej - prolaktyny. Utrzymanie laktacji uwarunkowane jest także czynnością tarczycy i nadnerczy. Usunięcie któregokolwiek z tych gruczołów wstrzymuje lub stopniowo zmniejsza laktację. utrzymanie laktacji jest również warunkowane kontynuacją bodźców ssania (doju). W czasie ssania powstające w mechanoreceptorach strzyków impulsy, biegną szlakami nerwowymi podwzgórza i pobudzają sekrecję hormonów.

Pozyskiwanie mleka

W opróżnianiu gruczołu mlekowego istotną rolę odgrywa drugi hormon przysadki mózgowej - oksytocyna. Proces uwalniania mleka zachodzi w wyniku reakcji układu neurohormonalnego. Przy czym występują tu odruchy bezwarunkowe i warunkowe. W obu typach odruchów ramię wstępujące reakcji przebiega układem nerwowym a zstępujące układem hormonalnym. W praktyce oznacza to, że podrażnienie zakończeń nerwowych wymienia poprzez ssące cielę, masaż, mycie, nacisk rąk dojarza czy też kubków udojowych dojarki mechanicznej wyzwala impulsy nerwowe, które za pośrednictwem rdzenia kręgowego przenoszone są do przysadki mózgowej, która zaczyna wydzielać oksytocynę. Oksytocyna dostaje się za pośrednictwem krwi do wymienia, gdzie powoduje skurcz komórek mięśniowo-nabłonkowych (włókien mięśni gładkich wokół pęcherzyków mlekotwórczych), wzrost ciśnienia wewnętrznego w pęcherzykach a w konsekwencji wyciśnięcie mleka do kanalików zbiorczych, a dalej przewodów i zatok mlecznych oraz strzyków. Jest to faza pełnego przygotowania wymienia do doju, czego zewnętrzną oznaką jest stwardnienie wymienia. Dopiero taki stan fizjologiczny daje możliwość pozyskania mleka. Na zewnątrz strzyka mleko wydostaje się dopiero po przezwyciężeniu oporów zwieracza podczas ssania lub dojenia.

Przystępując do doju trzeba pamiętać, że procesy wydzielania się oksytocyny i oddawania mleka zachodzą pod wpływem odruchów warunkowych wywołanych podnietami czuciowymi, optycznymi i akustycznymi. Po 20-60 sekundach od zadziałania tych podniet wydzielana jest oksytocyna, której czas działania wynosi od 6 do 8 minut, w tym czasie dój powinien być zakończony. Gdy bodźce są niekorzystne (ból, strach, zimna woda do mycia wymion itp.), następuje hamowanie odruchu uwalniania mleka. Z przysadki mózgowej do krwi wydzielany jest hormon działający na nadnercza, a pod jego wpływem z nadnerczy wydziela się adrenalina, która hamuje proces uwalniania mleka. Należy zatem tak obchodzić się z krową, aby zapobiegać wszelkim sytuacjom stresowym, które mogłyby zakłócić złożony i delikatny mechanizm procesu oddawania mleka.

Dój

Czynności związane z dojem stanowią około 50% łącznych nakładów pracy przy obsłudze krów mlecznych. Jednocześnie są one czynnościami najważniej­szymi, gdyż decydują zarówno o ilości, jak i jakości higienicznej mleka oraz o zdrowotności wymienia.

Prawidłowy dój powinien być delikatny, szybki, całkowity i higie­niczny. Przez dój delikatny należy rozumieć łagodne obchodzenie się z krową w trakcie doju, a także podczas wykonywania wszystkich czynności przed ­i poudojowych. Dój musi być przeprowadzony szybko ze względu na fizjologię krowy (określony czas wydzielania oksytocyny). Dój całkowity oznacza dokład­ne opróżnienie gruczołu mlekowego, które wpływa na zwiększenie wydajności zarówno mleka, jak i tłuszczu. Pojęcie doju higienicznego odnosi się do pozy­skiwania mleka z jak najmniejszą ilością drobnoustrojów oraz ochrony wy­mienia przed zakażeniami ze strony środowiska zewnętrznego.

Prawidłowy dój obejmuje następujące etapy:

• właściwe przygotowanie dojarza i sprzętu udojowego,

• staranne wykonanie zabiegów przedudojowych na wymieniu,

• odpowiednie przeprowadzenie doju właściwego,

• wykonanie zabiegów poudojowych na wymieniu,

• umycie i dezynfekcję sprzętu i aparatury udojowej,

• schłodzenie pozyskanego mleka, jego właściwe przechowywanie i transport.

Sposoby i metody doju ręcznego

Najbardziej uciążliwy i najmniej efektywny jest dój ręczny. Wyróżnia się następujące sposoby doju ręcznego:

dój przez piąstkowanie (sposób prawidłowy) - polega na objęciu strzyka dłonią tak, aby ujście kanału strzykowego do zatoki mlekonośnej znalazło się między kciukiem a palcem wskazującym, i wyciskaniu mleka z kanału strzy­kowego przez nacisk kolejnych palców,

dój przez osmykiwanie (wadliwy sposób doju)

dój przez kciukowanie (wadliwy sposób doju)

Dój ręczny powinien być wykonywany w sposób ciągły, a mleko ze strzyków wyciskane na przemian lewą i prawą ręką z częstotliwością 50 pełnych stru­mieni mleka na minutę. Nierównomierny dój można rozpoznać po silnym two­rzeniu się piany, co jest szkodliwe dla struktury fizycznej mleka. Krowa źle dojona może zatrzymać w wymieniu prawie całe wytworzone mleko. Pozosta­jące w wymieniu mleko hamuje proces tworzenia nowych jego porcji.

Systemy doju mechanicznego

Dój na stanowiskach

W oborach stanowiskowych dojenie krów odbywa się na stanowiskach lyż z wykorzystaniem takich urządzeń mechanicznych, jak:

- dojarka bańkowa (stosując dojarkę dwubańkową, jeden pracownik może wydoić 12-15 krów na godzinę),

- rurociąg (używając trzech aparatów udojowych jeden pracownik może wy­doić do 25 krów w ciągu godziny).

Dój w halach udojowych

W oborach wolnostanowiskowych lub wolnowybiegowych dój odbywa się al­bo w oddzielnych pomieszczeniach, tzw. halach udojowych, albo w wydzielo­nych miejscach. W hali udojowej znajdują się stanowiska dla krów i stanowi­sko pracy dojarza. W hali udojowej, w porównaniu z dojem na stanowiskach, można łatwiej utrzymać odpowiednią czystość, dlatego pozyskiwanie mleka przebiega w lepszych pod względem higieny warunkach. Praca dojarza jest bezpieczniejsza i bardziej ergonomiczna. Łatwiejsze jest prowadzenie kontroli wydajności mlecznej, zdrowotności wymion i stanu kończyn, a wydajność pra­cy dojarza jest większa.

Zabiegi poudojowe

Masaż poudojowy i dodajanie - Całkowite wydojenie i dokładne usunięcie resztek mleka z wymienia. Zwiększa wydajność mleka i zawartość w nim tłuszczu oraz zapobiega zapaleniu wymienia.

Dezynfekcja strzyków - Zniszczenie bakterii na powierzchni strzyków oraz zamknięcie kanału strzykowego kroplą środka odkażającego - zapobiega zakażeniom bakteryjnym gruczołu.

Mycie i dezynfekcja naczyń i aparatury udojowej - Usunięcie resztek mleka (tzw. kamienia mlecznego), a zwłaszcza białek i tłuszczu z powierzchni naczyń, przewodów i rurociągów mlecznych oraz dezynfekcja tego sprzętu.

Postępowanie z mlekiem po doju

Mleko po doju powinno być przechowywane w osobnym pomieszczeniu. Na utrzymanie jakości mleka ma wpływ:

- cedzenie - mleko pozyskane higienicznie nie wymaga cedzenia. Jeżeli jednak cedzenie będzie potrzebne, to należy szczególnie dbać o czystość i hi­gienę sprzętu i tkanin przeznaczonych do cedzenia,

- chłodzenie - konieczne jest szybkie schłodzenie mleka do temperatury +8°C przy krótkim przetrzymywaniu lub do +4°C przy dłuższym przetrzymy­waniu. Podczas chłodzenia należy umożliwić ulatnianie się gazów z mleka,

- przechowywanie - należy używać czystych, metalowych naczyń, najle­piej specjalnych zbiorników na mleko. Nie wolno mieszać mleka pochodzącego z różnych udojów,

- transport - podczas przewożenia konwie powinny być szczelnie zamknięte i zabezpieczone przed mrozem lub promieniami słonecznymi.

Istotny wpływ na zawartość składników mleka ma zdrowotność gruczołu mlekowego. Najczęściej występującym schorzeniem krów są stany zapalne wymion (mastitis). Choroba wymienia powoduje następujące straty:

- zmniejszenie wydajności mleka z chorego wymienia o 10-20%, - zmniejszenie procentu tłuszczu, kazeiny i cukru w mleku,

- konieczność przeznaczania większej liczby krów na rzeź, - padnięcia cieląt karmionych mlekiem chorych krów,

- obniżenie wartości lub dyskwalifikacja mleka jako surowca dla przemysłu.

Wymagania prawne w stosunku do jakości mleka surowego zawiera:

ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 853/2004 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 29 kwietnia 2004 r.

ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego.

Dokument ten zawiera informacje dotyczące całości żywności pochodzenia odzwierzęcego. Jakość mleka i produktów mlecznych opisuje:

SEKCJA IX SUROWE MLEKO I PRODUKTY MLECZARSKIE

Zawiera ona następujące informacje:

I. Wymogi dotyczące zdrowia w odniesieniu do produkcji surowego mleka

II. Higiena w gospodarstwach produkcji mlecznej

Chłodzenie mleka do temp. 8 ^°C (gdy jest codzienny odbiór)

Chłodzenie mleka do temp. 6 °C (gdy odbiór nie jest codzienny)

III. Kryteria dla mleka surowego:

• Liczba drobnoustrojów <100 000 jtk/ml

• Liczba komórek somatycznych < 400 000 komórek/ml

• Brak pozostałości antybiotyków i substancji hamujących

Ocena jakości mleka surowego wykonywana jest także w oparciu o Polską Normę Mleko surowe do skupu PN-A-86002, która wyróżnia następujące kryteria przyjęcia mleka surowego do skupu:

• wygląd: płyn o jednolitym białym kolorze z odcieniem kremowym, bez zanieczyszczeń mechanicznych widocznych gołym okiem,

• zapach: świeży, naturalny, bez obcych zapachów,

• temperatura: do 8°C,

• kwasowość: miareczkowa 6-7,5 °SH, pH 6,6-6,8

Cykl produkcyjny i reprodukcyjny

Cykle produkcyjny i reprodukcyjny u bydła są ze sobą ściśle związane w czasie i przebiegają w okresie od jednego wycielenia krowy do jej następne­go wycielenia, tj. w tzw. okresie międzywycieleniowym (OMW).

Gdy długość wszystkich okresów w cyklach produkcyjnym i reprodukcyj­nym jest optymalna, to okres międzywycieleniowy trwa około 365 dni.

W cyklu produkcyjnym czas trwania poszczególnych okresów może się zmieniać w stosunkowo dużym zakresie. Skrócenie okresu zasuszenia spowo­duje wydłużenie laktacji (jeśli OMW wynosi 365 dni), ale konsekwencje takie­go postępowania (zmniejszenie wydajności mlecznej) trzeba będzie ponieść w następnej laktacji. Z kolei wydłużenie okresu zasuszenia spowoduje skróce­nie laktacji. W cyklu reprodukcyjnym okresem o stałej długości jest okres cią­ży, a zmieniać się może czas trwania okresu międzyciążowego. Długość okre­su międzyciążowego w cyklu reprodukcyjnym wpływa bezpośrednio na dłu­gość cyklu produkcyjnego.

Jednym z wielu czynników mających wpływ na przebieg kolejnych laktacji, a tym samym na opłacalność chowu bydła, jest prawidłowy i niezakłócony prze­bieg rozrodu. Jest to ten czynnik, którym hodowca może- i powinien kierować, pod warunkiem jednak, że posiadł umiejętność obserwowania i właś­ciwego interpretowania objawów rui u krów i jałówek. To hodowca decyduje o wyborze buhaja i o terminie unasieniania samicy, a więc ma wpływ na sku­teczność zabiegów i na wydajność potomstwa.

Każdy cykl płciowy dzieli się na kilka krótszych odcinków czasowych, spo­śród których najważniejszy dla hodowcy jest okres okołorujowy trwający od dwóch do trzech dni. Jeśli w tym czasie hodowca będzie dokładnie obserwował niecielne krowy i jałówki, to może dostrzec w ich wyglądzie i zachowaniu zmiany pozwalające wyróżnić trzy następujące po sobie fazy: fazę przedrujową, fazę rui właściwej i fazę porujową. Umiejętność ich zauważenia i określenia czasu ich trwania decyduje o skuteczności krycia i o powodzeniu w rozrodzie.

Faza rui właściwej trwa u krów od 16 do 24 godzin, u jałówek około 2 godzin krócej. Druga połowa i koniec fazy rujowej to najkorzystniejszy termin unasieniania. Reinseminację, czyli ponowny zabieg unasieniania nasieniem tego samego buhaja podczas tej samej rui wykonuje się po 10-12 godzinach od pierwszego zabiegu. Wskazana jest ona u samic z przedłużającą się rują.

Wyraźne i jednoznaczne oznaki rojowe to:

• obskakiwanie innych zwierząt,

• tolerowanie obskakiwania przez inne zwierzęta (odruch tolerancji), oblizywanie się, oblizywanie sąsiednich zwierząt, ludzi,

• przymilanie się do innych zwierząt, szukanie kontaktów fizycznych, - lekkie nabrzmienie sromu,

• lekkie zaczerwienienie i wilgotność przedsionka pochwy,

• wydzielanie śluzowoszklistego wypływu, ciągnącego się w formie nitek, oblepienie śluzem wewnętrznej strony ogona i wyrostków kości kulszowych, - krwawe otarcie nasady ogona.

Laktacja

Laktacja trwa od wycielenia do momentu zasuszenia krowy. Jest to okres, w którym krowa produkuje, tj. wydziela, mleko. W okresie laktacji wy­różnia się następujące fazy:

a) rozdajania (wzrost wydajności) - trwa od wycielenia do uzyskania ma­ksymalnej wydajności (średnio od 1 do 2 miesięcy). Jest to bardzo ważna faza, decydująca o wydajności mleka w całej laktacji. Między 20 a 40 dniem lakta­cji krowy osiągają maksymalną wydajność dzienną;

b) utrzymania wydajności - trwa około 5-6 miesięcy. Wydajność jest na wysokim, w miarę stałym poziomie;

c) spadku wydajności - trwa 2-3 miesiące. W tym czasie następuje natu­ralny spadek mleczności spowodowany wzrostem i rozwojem płodu (6-7 mie­siąc ciąży);

d) zasuszania

- większość krów w siódmym miesiącu ciąży sama się zasusza,

- u krów wysokomlecznych mimo zaawansowanej ciąży produkcja mleka się nie zmniejsza; wtedy konieczne jest wymuszone zasuszenie (przez odjęcie pasz mlekopędnych i zmniejszenie częstotliwości dojów).

Zasuszenie jest to okres od zakończenia laktacji do wycielenia, który powinien trwać od 6 do 8 tygodni. Jest on niezbędny dla regeneracji gruczołu mlekowego i przygotowania do następnej laktacji, ponadto w tym właśnie okresie występuje intensywny wzrost płodu. Zasuszenie krowy wywiera do­datni wpływ na wydajność w następnej laktacji. Krowy zasuszone zbyt późno dają znacznie mniej mleka w następnej laktacji. U krów wysoko wydajnych zasuszanie można przeprowadzać nawet przy wydajności 15-20 litrów mleka dziennie.

Graficznym obrazem przebiegu produkcji mleka w czasie laktacji jest krzy­wa laktacji

Krzywe laktacji mogą mieć różne kształty:

• krzywa klasyczna (najbardziej pożądana) - krowy kończą laktację przy wysokiej produkcji mleka, niezbędne jest zasuszanie krowy; charakterystycz­na dla holsztyno-fryzów,

• krzywa wyrównana - spadek wydajności mleka wynosi 4-6% miesięcznie,

• krzywa stroma - produkcja mleka szybko się zmniejsza, laktacja jest krótka; charakterystyczna dla ras mięsnych i prymitywnych,

• krzywa dwuszczytowa lub dwuwierzchołkowa - występują dwa szczyty wydajności (związane z sezonem wycielenia, żywieniem lub stanem zdrowia krowy): po osiągnięciu maksymalnej wielkości fizjologicznej wydajność mlecz­na zmniejsza się, aby znów wzrosnąć w dalszym ciągu laktacji.

Żywienie bydła

Ze zwierząt gospodarskich jedynie przeżuwacze mają przewód pokarmowy przystosowany do wykorzystania błonnika. Wielokomorowy żołądek oraz przeżuwanie umożliwiają dokładne rozdrobnienie, naślinienie i odpowiednie przygotowanie pokarmu do trawienia chemicznego.

Żołądek przeżuwaczy składa się z 4 komór: żwacza, czepca, ksiąg i trawieńca. U cielęcia po urodzeniu przedżołądki (żwacz, czepiec i księgi) są słabo rozwi­nięte i ogólna ich pojemność wynosi około 1,5 litra przy pojemności trawieńca równej około 2 litrów. U cieląt 6-tygodniowych proporcje te ulegają zmianie i przedżołądki łącznie stanowią około 70%, a trawieniec 30% ogólnej pojemno­ści żołądka. U bydła dorosłego objętość przedżołądków osiąga 90% ogólnej ob­jętości żołądka. Następuje to głównie dzięki znacznemu rozwojowi żwacza, którego objętość jest największa i wynosi od 23 do 36 litrów na 100 kg masy ciała zwierzęcia.

Przeżuwacze pobierając pokarm nie żują go dokładnie. Trafia on do żwacza, gdzie ulega rozpulchnieniu maceracji i rozdrobnieniu dzięki bardzo silnym regularnym skurczom błony mięśniowej żwacza. Grubsze cząstki karmy ulegają ponownemu przeżuciu. Aby było to możliwe wskutek skurczu żwacza część jego treści pokarmowej dostaje się do przełyku a następnie dzięki jego ruchom antyperystaltycznym trafia powtórnie do jamy ustnej. Przeżuty kęs zostaje połknięty i jeśli nie zawiera cząstek twardych przedostaje się do czepca.

Treść pokarmowa w żwaczu trawiona jest mechanicznie (regularne skurcze błony mięśniowej żwacza rozdrabniają pokarm) oraz chemicznie przy udziale enzymów wytwarzanych przez liczną florę bakteryjną. Enzymy te rozkładają błonnik (celulozę) na elementy proste czyli cząsteczki glukozy. W 1 g treści żwacza jest ok. 10¹⁰ komórek bakterii. Ich znaczenie w procesie trawienia przeżuwaczy jest więc ogromne. W żwaczu obok bakterii występują także pierwotniaki (ok. 10⁶ w 1 g treści żwacza). Podobnie jak bakterie są one trawione w dalszych partiach przewodu pokarmowego dostarczając zwierzęciu łatwo przyswajalnego białka o wysokiej wartości biologicznej.

Funkcja czepca jest podobna do funkcji żwacza. Błona mięśniowa czepca kurczy się co pewien czas i przesuwa treść pokarmową do ksiąg (jeśli jest odpowiednio rozdrobniona) lub z powrotem do żwacza. Rola ksiąg polega na zatrzymywaniu między blaszkami większych cząstek karmy, rozcieraniu ich, wyciskaniu wody i przesuwaniu do trawieńca. W trawieńcu zachodzi dalszy proces trawienia, głównie chemicznego, będącego wynikiem enzymów soku żołądkowego.

Ze względu na rodzaj stosowanych pasz rozróżnia się następujące okresy żywienia:

• okres żywienia siarą (wydzieliną gruczołu mlekowego w pierwszych dniach po wycieleniu)

• okres żywienia mlekiem i jego zamiennikami z rosnącym udziałem pasz stałych

• okres żywienia wyłącznie paszami stałymi

Cielę bezpośrednio po urodzeniu może pobierać tylko siarę. Przed pobra­niem siary układ pokarmowy nie wykazuje jeszcze aktywności fizjologicznej, brak perystaltyki jelit i wydzielania soków trawiennych. W przewodzie pokar­mowym zalega śluz, który będzie wydalony jako pierwszy kał zwany smółką. Skład siary różni się znacznie od składu mleka, gdyż zawiera ona w pierwszym dniu po wycieleniu 22-28% su­chej masy, 12-18% białka (w tym 10-15% albumin i globulin), 6-8% tłuszczu, 3-3,5% laktozy i 1,2%o związków mineralnych. Siara to swoista wydzielina gruczołu mlekowego o dużej lepkości, gorzkim smaku i szarożółtej barwie. Siara ma nie tylko funkcje odżywcze, ale także dostarcza ciał odpornościo­wych i przeczyszcza przewód pokarmowy. Przeciwciała zawarte w siarze uodporniają organizm zwierzęcia w pierw­szych tygodniach życia (odporność bierna), zanim układ odpornościowy cielę­cia wytworzy odporność czynną. Skład chemiczny siary krów upodabnia się do mleka w kolejnych godzinach po wycieleniu.

Zasady podziału pasz

Najpowszechniejszy jest podział pasz oparty na koncentracji w nich składników pokarmowych.

Paszami treściwymi nazywa się wszystkie te pasze, których 1 kg ma wartość energetyczną co najmniej 0,7 jednostki owsianej (1 jednostka owsiana = 5,97 MJ EN (1425 kcal EN)). Mają one dużą zawartość głównie białka i skrobi. Do tej grupy pasz należą: ziarna zbóż, nasiona strączkowych, otręby, śruty poekstrakcyjne, mączki zwierzęce itp. Mączki z młodych roślin motylkowych mogą również znaleźć się w tej grupie pasz, ale większość suszów z roślin zielonych odpowiada wartością raczej paszom objętościowym suchym i jest zaliczana do tej grupy.

Pasze objętościowe suche to te, których 1 kg ma wartość energetyczną poniżej 0,7 jednostki owsianej i zawiera znaczną ilość włókna surowego (ponad 19%). Należą do tej grupy siano słoma i plewy.

Pasze objętościowe soczyste to te, które 1 kg ma wartość energetyczną poniżej 0,7 jednostki owsianej, a przy tym odznaczają się dużą zawartością wody (powyżej 40%). Należą do tej grupy zielonki, kiszonki, okopowe i niektóre produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego.

Żywienie krów mlecznych

W systemie francuskim (INRA) dzienne zapotrzebowanie krowy mlecznej na energię wyraża się w JPM (jednostkach pokarmowych produkcji mleka).

Przy układaniu dawki pokarmowej należy uwzględnić:

- dawkę podstawową, tj. maksymalną ilość pasz objętościowych (kg suchej masy), które krowa może pobrać,

- ilość składników pokarmowych, których dostarcza dawka podstawowa,

- ilość i rodzaj pasz treściwych potrzebnych do zbilansowania dawki pokar­mowej w zależności od wydajności mlecznej krowy.

Dawkę pokarmową można ułożyć, rozwiązując kolejno dwa układy równań z dwiema niewiadomymi. W praktyce do układania dawek pokarmowych słu­ży program komputerowy, za pomocą którego można szybko i dokładnie ze­stawić dawkę dla bydła, odpowiadającą jego potrzebom.

W całkowitym zapotrzebowaniu pokar­mowym wyróżnia się zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne oraz tzw. dodat­ki. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe wyraża się ilością suchej masy (kg), białka ogólnego (g), energii (jednostki owsiane; j.o.) oraz głównych skład­ników mineralnych paszy (g).

Zapotrzebowanie bytowe informuje o ilości składników pokarmowych, jaka jest niezbędna do utrzymania normalnych czynności życiowych organizmu. Zależy ono od masy ciała zwierzęcia.

Zapotrzebowanie produkcyjne, tj. zapotrzebowanie na składniki pokarmowe potrzebne do syntezy mleka, zależy od ilości produkowanego mleka i procen­towej zawartości tłuszczu w mleku.

Oprócz zapotrzebowania bytowego i produkcyjnego określa się dodatki pa­szowe w zależności od wieku, stanu fizjologicznego i kondycji zwierzęcia. Dla młodych krów (rosnących) do zapotrzebowania pokarmowego w czasie pierw­szej laktacji dodaje się 20%, w drugiej laktacji - 10% zapotrzebowania byto­wego.

Po wycieleniu, w pierwszym i drugim miesiącu laktacji, stosuje się dodatek na rozdojenie tak długo, jak długo wzrasta dzienna produkcja mleka. Dodatek ten w pierwszym miesiącu laktacji powinien pokryć zapotrzebowanie pokar­mowe na produkcję 3 kg mleka, a w drugim miesiącu - 2 kg mleka. Krowy zasuszone (6-8 tygodni przed ocieleniem) wymagają oprócz pokrycia zapotrze­bowania bytowego również dostarczenia składników pokarmowych na wzrost i rozwój płodu.

Pojenie krów wodą. Zapotrzebowanie na wodę zależy od masy ciała krów i ich wydajności mlecznej i rodzaju skarmianych pasz oraz od temperatury i wilgotności powietrza. Przyjmuje się, że na 1 kg suchej masy paszy bydło potrzebuje 4-6 kg wody.

Do najważniejszych czynników żywieniowych wpływających na produkcję mleka u krów zalicza się:

• ilość energii i białka w dawce,

• proporcje między ilością pasz objętościowych a ilością pasz treściwych,

• koncentrację składników w suchej masie,

• strawność składników pokarmowych,

• udział włókna w dawce,

• rodzaj i jakość skarmianych pasz, częstotliwość skarmiania pasz treściwych a także stosowane dodatki paszowe.

Przykłady wpływu pasz na mleczność krów

• pasze o wysokiej zawartości włókna (słoma, siano, sianokiszonka) → wzrost zawartości tłuszczu

• pasze soczyste wysokobiałkowe (zielonki, buraki, kiszonki z traw lub z liści buraków) → mlekopędne

• pasze wysokobiałkowe treściwe → wzrost zawartości białka

• kiszonki → obecność bakterii fermentacji masłowej w mleku

• niedobór białka lub energii w dawce → spadek wydajności

• nadmiar białka w dawce → spadek wydajności, pogorszenie wykorzystania energii, zasadowica żwacza, może mieć miejsce latem przy żywieniu wyłącznie zielonką,

• pasze pokryte pleśnią → obecność aflatoksyn w mleku

Użytkowanie mięsne bydła

Opas bydła

Produkcja mięsa wołowego opiera się najczęściej na opasie młodego bydła oraz wybrakowanych krów ze stada.

Opasać można młode rosnące zwierzęta (cielęta, młode bydło rzeźne, razówki) i sztuki dorosłe. Przy wyborze rodzaju opasu należy brać pod uwagę warunki, jakimi dysponuje gospodarstwo (pasze, pomieszcze­nia), przydatność posiadanych zwierząt do opasu (rasa, płeć, wiek), jak rów­nież czynniki ekonomiczne.

Opas młodego bydła

Istnieją trzy podstawowe rodzaje opasu młodego bydła: opas intensywny, półintensywny i ekstensywny. Różnią się one sposobem żywienia, zużyciem składników pokarmowych na przyrost 1 kg masy ciała, wielkością dobowych przyrostów masy ciała i długością cyklu opasu.

W opasie intensywnym przyrosty masy ciała zwierząt powinny wynosić powyżej 1000 g na dobę. Tak znaczne przyrosty można uzyskać, gdy żywi się zwierzęta paszami o dużej koncentracji składników pokarmowych (białka i energii). Takimi paszami - są przede wszystkim pasze treściwe, niektóre kiszonki i inne pasze o większej zawartości węglowodanów. Przy dobrym wy­korzystaniu pasz zużycie składników pokarmowych na przyrost 1 kg masy ciała jest w opasie intensywnym mniejsze niż w innych rodzajach opasu. Dzięki dużym przyrostom masy ciała opasane zwierzęta stosunkowo szybko osiągają końcową masę ciała, co skraca cykl opasu. A zatem efektywność opa­su intensywnego jest duża. Należy podkreślić, że opas intensywny wymaga większej ilości pasz treściwych. Do tego rodzaju opasu nadają się przede wszystkim buhajki.

Opas półintensywny charakteryzuje się mniejszymi przyrostami dobowy­mi masy ciała (do 1000 g), dłuższym cyklem opasu i większym zużyciem składników pokarmowych niż opas intensywny. Pozwala on jednak na lepsze wykorzystanie objętościowych pasz gospodarskich, szczególnie kiszonek. Pa­sze treściwe stanowią tylko niewielki dodatek jako uzupełnienie dawki pod­stawowej.

Opas ekstensywny jest to rodzaj opasu, w którym przyrosty masy ciała są najmniejsze, w związku z czym cykl opasu jest najdłuższy. Opas eksten­sywny może być stosowany w tych rejonach kraju, w których przeważają trwałe użytki zielone i występuje niedobór siły roboczej (np. Bieszczady, Su­dety). Opasane ekstensywnie bydło mogłoby, w zależności od pory urodzenia, przebywać na pastwisku jeden lub dwa sezony. Przyrosty dobowe masy ciała tak opasanych zwierząt kształtują się w granicach 500-650 g, w zależności od jakości runi pastwiskowej. Przy dokarmianiu zwierząt mogą być wyższe.

Aby dokonać właściwej oceny wartości rzeźnej bydła należy kierować się takimi cechami, jak: wiek, masa ciała i płeć zwierząt. Uwzględniając powyższe kryteria podział zwierząt jest następujący:

• cielęta, osobniki obu płci w wieku ponad 10 dni (do 21 dni) karmione mle­kiem,

• młodzież (żarłaki, bukaty), osobniki obu płci o masie do 200 kg, które z po­karmu mlecznego przeszły na pokarm roślinny,

• jałówki (jałowice) rzeźne, osobniki płci żeńskiej, które się jeszcze nie ocieli­ły, o masie powyżej 200 kg, wiek do 6 miesięcy,

• byczki rzeźne, młode osobniki męskie, niekastrowane w wieku do 6 miesię­cy, o masie 200-300 kg,

• wolce rzeźne, osobniki płci męskiej, kastrowane za młodu, o masie powyżej 200 kg,

• krowy rzeźne, osobniki płci żeńskiej, które wydały potomstwo,

• buhaje rzeźne (byki), osobniki płci męskiej niekastrowane, o masie ciała powyżej 350 kg,

• woły rzeźne, osobniki płci męskiej, wykastrowane, używane jako siła pocią­gowa.

Poza wymienionymi kryteriami w ocenie wartości rzeźnej należy uwzględnić także jakość umięśnienia i otłuszczenia. Ocena ta wykonywana jest po uboju przez specjalnych klasyfikatorów na podstawie obserwacji wzrokowej półtusz, wg systemu EUROP.

1

9

ilość mleka wydojona z ćwiartek przednich

ilość mleka wydojona z całego wymienia

x 100

---