RZECZOWNIK jest jedną z pięciu (wespół z czasownikiem, liczebnikiem, przymiotnikiem i zaimkiem) odmiennych części mowy, nazywającą istoty żywe, przedmioty, zjawiska i pojęcia, np. ojciec, informatyk, żubr, orzeł, karp, drzewo, kamień, różanecznik, rzeka, rzeźba, kopiarka, ciśnieniomierz, gradobicie, upał, łagodność, solidarność, współczucie, zgoda.
Ze względu na typ desygnatów klasa rzeczowników rozpada się na nazwy własne (nomina propria), np. Lelewel, Jacek Soplica, Aznavour, Olszynka Grochowska, Warta, Kaszuby, Rafako, Karusek, oraz nazwy pospolite (nomina appellativa), np. malarz, czasopismo, godność, prawica, mniemanie. Z kolei wśród rzeczowników pospolitych wyodrębnia się klasę nazw żywotnych, np. matematyk, hipopotam, dzielonych następnie na osobowe, np. adwokat, maszynista, wojewoda, i nieosobowe, np. jagniątko, królica, nosorożec, oraz nieżywotnych, np. parasolka, wyżymaczka. Z tym podziałem krzyżuje się podział na rzeczowniki konkretne (materialne), np. gobelin, kwietnik, laurka, i abstrakcyjne, np. pomysłowość, wygoda, złudzenie, oraz na nazwy jednostkowe (których desygnatami są pojedyncze okazy, obiekty, pojęcia), np. gałąź, konwalia, spojrzenie, myśl, i zbiorowe (wskazujące całe klasy desygnatów), np. chłopstwo, listowie, szlachta.
Najważniejszymi cechami morfologicznymi rzeczowników są: stały rodzaj gramatyczny oraz odmienność przez przypadki i liczby. Funkcje składniowe tej części mowy to: a) w grupie imiennej - podmiot (człon konstytutywny), przydawka (człon zależny, podrzędny); b) w grupie werbalnej (czasownikowej) - dopełnienie, orzecznik i okolicznik (człony określające).
Przez stały rodzaj gramatyczny należy rozumieć posiadanie rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego przez rzeczownik w określonym znaczeniu. Nieliczne leksemy dwurodzajowe odnoszą się do osób różnej płci; sekundarnym wykładnikiem rodzaju stają się cechy składniowe wypowiedzi (określenia liczebnikowe, przymiotnikowe, zaimkowe, rzeczowniki jednorodzajowe). Na ogół jednak rzeczowniki różniące się tylko rodzajem, także wskazywanym przez odpowiednią końcówkę fleksyjną, mają odmienne desygnaty, np. (ten) but - (ta) buta, (ten) kit - (ta) kita, (ten) kos - (ta) kosa, (ten) łupież `choroba skóry` - (ta) łupież `grabież`, (ten) mol - (to) molo, (ten) por - (ta) pora, (ten) port - (to) porto, (ten) portier - (ta) portiera, (ten) rys - (ta) rysa, (ten) tur - (ta) tura, (ta) wina - (to) wino, (ta) wola - (to) wole.
Wybór odpowiedniego wzoru odmiany rzeczowników dokonuje się niemal automatycznie - na podstawie rodzaju gramatycznego. Jednak niewielka część leksemów rzeczownikowych może sprawiać użytkownikom języka pewne trudności:
1. Niekiedy nazwy zawodów męskich mają budowę i odmianę przymiotnikową w obu liczbach, np. bagażowy, dzielnicowy, dźwigowy, gajowy, łowczy, myśliwy, podkomorzy. D.lp bagażowego, dzielnicowego, dźwigowego, gajowego, łowczego, myśliwego, podkomorzego, D.lm bagażowych, dzielnicowych, dźwigowych, gajowych, łowczych, myśliwych, podkomorzych.
2. Niektóre rzeczowniki męskie na -a przyjmują w trzech przypadkach (dopełniacz, celownik i bierniklp) formy męskiej odmiany przymiotnikowej, np. margrabia, sędzia (D. margrabiego, sędziego; C. margrabiemu, sędziemu; B. margrabiego, sędziego); w pozostałych formach występują końcówki odmiany żeńskiej (N. margrabią, sędzią, Ms. o margrabi, o sędzi); Ms. o sędzim jest przestarzały. Wlm wyrazy te mają regularną odmianę rzeczownikową, męskoosobową (M.lm margrabiowie, sędziowie; D. margrabiów, sędziów itd.).
3. Pewne rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką -a, np. banita, kosmita, wojewoda, mają odmianę żeńską w liczbie pojedynczej (D.lp banity, C. banicie, B. banitę, N. banitą, Ms. o banicie), a męskoosobową w liczbie mnogiej (M. lm banici, D. banitów, C. banitom).
Źródłem trudności normatywnych mogą być trojakiego rodzaju zmiany tematu fleksyjnego w poszczególnych formach deklinacyjnych:
1. Nieliczne rzeczowniki mają zupełnie różny temat w liczbie pojedynczej i mnogiej, np. człowiek - ludzie; rok - lata. Takie formy określa się mianem supletywnych. Supletywizm może być całkowity (jak w przykładach wyżej) lub częściowy, jak w odmianie wyrazu tydzień (tygodnia, tygodniowi) - pewna część tematu jest jednakowa dla obu form. Różnice pomiędzy postaciami supletywnymi danego wyrazu nie mogą być wyjaśnione ani przez odwołanie się do wymian głoskowych, ani do różnic w budowie morfemowej tematów fleksyjnych.
2. Tematy fleksyjne pewnych rzeczowników różnią się budową morfologiczną:
A) niektóre rzeczowniki mają rozszerzony temat fleksyjny w przypadkach zależnych liczby pojedynczej oraz w całej liczbie mnogiej, np. M.lp kurczę, D.lp kurczęcia, M.lm kurczęta, D.lm kurcząt (podobnie: ramię - ramienia; cielę - cielęcia; imię - imienia);
B) rzeczowniki na -anin mają krótszy temat w liczbie mnogiej: mieszczanin - M.lm mieszczanie, D.lm mieszczan, paryżanin - M.lm paryżanie; D.lm paryżan;
C) w kilku rzeczownikach tematy liczby mnogiej mają postać zmiękczoną, np. brat - bracia; oko - oczy; ucho - uszy;
D) zachodzi również zjawisko odwrotne: stwardnienie tematu rzeczowników w przypadkach zależnych liczby pojedynczej oraz w liczbie mnogiej, np. pies - psa, psy; dzień - dnia, dni.
3. Typowe dla deklinacji rzeczowników są oboczności spółgłoskowe (jakościowe) i samogłoskowe (ilościowe i jakościowe) w tematach fleksyjnych, zachodzące w określonym sąsiedztwie fonetycznym i morfologicznym. Wymiany jakościowe zachodzą najczęściej przed końcówkami -e, -i, -y: twarde spółgłoski wygłosowe stają się miękkie lub półmiękkie (stwardniałe), np. lud - (o) ludzie, mata - (o) macie, saga - (o) sadze, ser - (o) serze. Oboczności samogłoskowe: o - ó, e - , ą - ę, e - o, a - e (rola - ról, pies - psa, dąb - dęby, przyjaciel - przyjaciołom, las - lesie) mają uzasadnienie historyczne.
Zarówno odmienność przez liczby, jak i odmienność przez przypadki w szczególnych wypadkach podlegają pewnym ograniczeniom, obejmującym nawet obie kategorie gramatyczne.
I.Odmienność przez liczby nie przysługuje dwom kategoriom rzeczowników: 1) mających wyłącznie liczbę pojedynczą (singularia tantum); 2) mających tylko liczbę mnogą (pluralia tantum).
Wśród rzeczowników nie mających liczby mnogiej wyróżniamy:
A) nazwy przedmiotów niepoliczalnych - azot, miedź, mosiądz, platyna, powietrze, tlen, złoto;
B) nazwy pojęć abstrakcyjnych - duma, gehenna, honor, uznanie, zazdrość;
C) nazwy zbiorów osób lub przedmiotów - bohema, duchowieństwo, igliwie, inteligencja, listowie, mieszczaństwo, młodzież, pierze, studenteria, szlachta, żołdactwo;
D) nazwy geograficzne - Czomolungma, Kilimandżaro, Monako, Mont Blanc, Narew, Paryż, Ren, Sahara, Tybet.
Singularia tantum mają zdolność przybierania form liczby mnogiej, ale nie można tego nazwać odmianą przez liczby, gdyż zmianom morfologicznym towarzyszą zmiany znaczeniowe, np. rzeczowniki szkło, woda mają w lm znaczenie `okulary`, np. Bardzo ci ładnie w nowych szkłach, oraz `porcja wody do picia`, np. Proszę dwie wody bez soku; w użyciach terminologicznych także: `zbiorniki, sieć wodna`, np. Wody Ameryki Południowej.
Do rzeczowników nie mających form liczby pojedynczej należą zarówno nazwy pospolite, np. bachanalia, dżinsy, fusy, imieniny, juwenalia, męty, nożyce, polonica, sanie, skrzypce, spodnie, suchoty, trzewia, wakacje, wrota, zaloty, zawody, jak i nazwy własne, geograficzne, np. Apeniny, Ateny, Helsinki, Himalaje, Kordyliery, Pieniny, Ponary, Saloniki, Tatry, Wogezy.
W obrębie pluraliów tantum można wskazać rzeczowniki policzalne, np. nożyce, rajstopy, skrzypce, i niepoliczalne, np. męty, suchoty. Nazwy odnoszone do przedmiotów policzalnych przyjmują określenia liczbowe; ich funkcję pełnią liczebniki zbiorowe, np. troje drzwi, czworo sań, pięcioro skrzypiec; nazwy przedmiotów niepoliczalnych nie łączą się z żadnymi liczebnikami. Jeżeli kontekst dopuszcza użycie rzeczownika para, określeniami omawianych nazw mogą być liczebniki główne, np. Trzy pary rajstop można podrzeć na jednej potańcówce; Weźcie taśmę, pudła i cztery pary nożyc.
II.Odmianie przez przypadki nie podlegają rzeczowniki (pochodzące z łaciny) rodzaju nijakiego, zakończone w M.lp na -um, np. anturium, gremium, hospicjum, kolokwium, kworum, memorandum, millennium. Ograniczenie dotyczy tylko form lp, w której forma mianownikowa pełni (składniowo) funkcję wszystkich przypadków zależnych (do hospicjum, przy hospicjum, z hospicjum). W liczbie mnogiej wyrazy te przyjmują typowe końcówki deklinacji nijakiej.
Nazwy, które mają tylko lp, pozostają tym samym nieodmienne, np. Bizancjum, Monachium, Bobolanum, Theresianum.
Przy odmianie rzeczowników na -um w lm należy pamiętać, że końcówkalp podlega wymianie na -a (M.lm: gremia, kwora, millennia), -ów (D.lm: gremiów, kworów, millenniów), -om (C.lm: gremiom, kworom, millenniom) itd. Formy D.lm *gremiumów, *kworumów, *millenniumów są rażącymi rusycyzmami fleksyjnymi.
III.Ogromne zróżnicowanie wyrazów należących do tej części mowy oraz duży udział zapożyczeń wśród nich sprawiają, że niektóre rzeczowniki - przede wszystkim ze względu na budowę - nie poddają się polskim rygorom fleksyjnym i pozostają nieodmienne; należą do nich głównie obce nazwy pospolite i własne oraz skrótowce, np. alibi, bantu, beri-beri, boa, clou, emploi, emu, etui, gnu, graffiti, guru, harakiri, impromptu, kakadu, kakao, karibu, kiwi, konfetti, menu, nandu, nazi, okapi, résumé, safari, salami, sari, seppuku, spaghetti, tournée, yeti; Boileau, Bonn, Caracas, Davos, Maurois, Missisipi, Monte Cassino, Nancy; AK, CDU, PKO, SPD, WSI. Wszystkie nieodmienne rzeczowniki nieżywotne oraz nazwy geograficzne mają rodzaj nijaki, np. Etui leżało na biurku; Menu przypadło nam do gustu; Bonn powitało ich śniegiem i mrozem; rodzaj nazw osobowych jest zdeterminowany przez płeć, np. Guru namówił go do podróży; Yeti przyśnił się turystom; Maurois zafascynował elity.
MIANOWNIK jest podstawową, niezależną, hasłową postacią rzeczowników, przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych, liczebników i zaimków.
Formy odmiany Wiekszość rzeczowników rodzaju męskiego składa się z samych tematów fleksyjnych (brak im swoistych końcówek) o wygłosie spółgłoskowym, np. antropolog, bandaż, całun, dynamit, epos, fakt, goryl, humor, jełop, kanarek, Krasiczyn, lipiec, ławnik, moździerz, napalm, pałkarz, podjazd, romans, saper, śmieć, truciciel, uwiąd, warszawianin, wartownik, zamach, zamysł, żyrant. Nieliczne rzeczowniki mają końcówki -a lub -o, np. banita, Barnaba, Kosma, margrabia, pijaczyna, sędzia, wojewoda, zabijaka; Bolko, dziadzisko, Kazio, Moniuszko, strachajło, wujcio.
Najczęstszą końcówką rzeczowników rodzaju żeńskiego jest samogłoska -a, np. autorka, Barbara, Belgia, cynia, gehenna, hierarchia, jaskółka, Justyna, kohorta, lawina, ławica, mamona, nadzieja, potrzeba, reforma, tradycja, zapalniczka. Znacznie rzadziej rzeczowniki te kończą się na spółgłoski: twarde, np. Gołdap, Kołbiel, krew, myśl, stwardniałe (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż), np. pomoc, rzecz, mysz, Choroszcz, Chodzież, i miękkie, np. gałąź, jaźń, kieszeń, miłość, pieśń, rzeź, spadź, wieś. Nieliczna grupa leksemów kończy się na -i, np. gospodyni, morderczyni, pani, prorokini, władczyni.
Końcówki -e, -ę, -o, -um, np. pnącze, półkole, zaklęcie; jagnię, plemię, ramię; jadło, libretto, piętno, tango; forum, gremium, kolokwium, wadium, są typowe dla rzeczowników rodzaju nijakiego.
Wahania dotyczące wyboru odpowiedniej formy rzeczownikowej w liczbie pojedynczej często mają swoje źródło w nieznajomości rodzaju gramatycznego danego wyrazu.
W formach liczby mnogiej zależność między końcówkami fleksyjnymi a rodzajem gramatycznym wyraźnie maleje. W M.lm rzeczowniki mogą przybierać końcówki: -a, -e, -i, -owie, -y. Ich wybór zależy i od rodzaju gramatycznego, i od zakończenia tematu, a także - od nacechowania stylistycznego.
1. Końcówka -a jest typowa dla rzeczowników rodzaju nijakiego, np. akwaria, motta, piętna, pnącza, przymierza, ramiona, cielęta. Przybierają ją również niektóre męskie rzeczowniki polisemiczne w celu fleksyjnego odróżnienia znaczeń, np. akta (sprawy) - akty (dramatu), organa (władzy) - organy (wewnętrzne). Jako regularne zakończenie męskich rzeczowników zapożyczonych, np. grunta, gusta, inspekta, koszta, pakta, końcówka -a jest już przestarzała; utrzymuje się jedynie w tradycyjnych połączeniach frazeologicznych, np. Są gusta i guściki; Ponosić koszta. Typową końcówką M.lm omawianej klasy rzeczowników jest współcześnie -y, np. grunty, gusty, inspekty, koszty, pakty.
2. Końcówka -e jest dołączana do:
osobowych i nieosobowych rzeczowników męskich, zakończonych w M.lp na spółgłoskę miękką, stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż) oraz -l, np. goście, liście, dowcipnisie, obwiesie, łososie, listonosze, kalosze, malarze, pęcherze, frankofile, nerwobóle; wyjątkami są rzeczowniki osobowe na -ec, przybierające w M.lm końcówkę -y, np. cudzoziemcy, jeńcy, kupcy, pomazańcy, przebierańcy;
męskich rzeczowników nieżywotnych na -ans oraz rzeczowników osobowych na -anin, np. dysonanse, konwenanse, kwadranse, romanse; dominikanie, Meksykanie, mieszczanie, wrocławianie;
części rzeczowników żeńskich, zakończonych w M.lp na -a, o temacie na spółgłoskę miękką lub stwardniałą, np. buzie, klisze, komże, łasice, łodzie, plansze, podróże, smycze, szwalnie, władze.
3.
Końcówka -i charakteryzuje:
A) rzeczowniki męskoosobowe zakończone w M.lp na spółgłoskę twardą (oprócz -k, -g, -r), np. artyści, Białorusini, biskupi, Czesi, Francuzi, gajowi, kombatanci, krezusi, mormoni, protestanci, sąsiedzi, żydzi;
B) niektóre rzeczowniki żeńskie zakończone w M.lp na spółgłoskę miękką, np. części, maści, pięści, pieśni, więzi, zapaści.
C) Końcówka -owie jest dołączana wyłącznie do rzeczowników męskoosobowych będących tytułami, nazwami zawodów, godności, stanowisk, narodowości i stopni pokrewieństwa, np. profesorowie, inżynierowie, monarchowie, kardynałowie, sędziowie, Arabowie, Belgowie, Norwegowie, dziadkowie, stryjowie.
D)
Końcówkę-y przybierają:
A) męskie rzeczowniki nieosobowe o temacie zakończonym w M.lp na spółgłoskę twardą, np. bawoły, diademy, grzechy, haremy, lampasy, muflony, pułapy, rozkazy, szwy;
B) rzeczowniki męskoosobowe o tematach zakończonych w M.lp na -k, -g, -r, np. kierownicy, prostacy, rodacy, dramaturdzy, ginekolodzy, pedagodzy, dyrektorzy, korektorzy, zecerzy;
C) rzeczowniki z przyrostkiem -ec, np. cudzoziemcy, gońcy, posłańcy, Ukraińcy, wygnańcy, zaprzańcy, Zaporożcy;
D) nieliczne rzeczowniki żeńskie zakończone w M. lp na spółgłoskę stwardniałą, np. myszy, rzeczy.
Niektóre rzeczowniki miękkotematowe charakteryzuje oboczność końcówek -i║-e, np. dni ║dnie, postaci║postacie, wsi║wsie.
Współistnienie końcówek osobowych i nieosobowych, częste w M.lm rzeczowników rodzaju męskiego, ma motywację stylistyczną - formy nacechowane (negatywnie, potocznie, pozytywnie) otrzymują jako wyróżnik fleksyjny zakończenie rzeczowe, np. chłopy, dyrektory, ministry, policjanty, studenty, natomiast użycia neutralne sygnalizuje wykładnik męskoosobowy, np. chłopi, dyrektorzy, ministrowie, policjanci, studenci. Niezależnie od szczegółowych rozwiązań poświadczonych w dotychczasowych wydawnictwach normatywnych, można już uznać brak typowej końcówki M. lm przy rzeczownikach męskoosobowych za jednoznaczny sygnał ekspresywności tych form. Mechanizm stylizacyjny nawiązuje tu do serii form dwurodzajowych na -a, w których nacechowanie jest związane z samymi leksemami, nie zaś - z ich postaciami fleksyjnymi, np. beksy, gapy, łamagi, marudy, niedojdy, niedołęgi, ofermy, ofiary, pokraki, ślamazary, znajdy. Z regularną niemal obocznością końcówek osobowych i nieosobowych mamy do czynienia zwłaszcza przy rzeczownikach na -ak, np. bliźniak, cherlak, chojrak, chuderlak, cwaniak, junak, krewniak, łajdak, nieborak, pijak, prostak, próżniak, starszak, sztywniak, uczniak, ważniak, zdechlak, żebrak, żołdak. Alternatywne morfemy fleksyjne -(c)y (osob.) ║ -(k)i (nieosob.) można by już dodawać także do rzeczowników typu chrześniak, kułak, partyjniak, wcześniak, przy których wymieniane są tylko końcówki osobowe, a także do nazw nie rejestrowanych przez wydawnictwa normatywne, np. pierwszak, ponurak, średniak, tajniak, umarlak, wapniak. O wyborze elementu fleksyjnego przesądzałoby w tym wypadku kryterium funkcjonalno-stylistyczne.
Większą ostrożność należy natomiast zachować przy kwalifikowaniu nielicznych wariantów typu doktorzy - doktorowie, profesorzy - profesorowie jako systemowych opozycji stylistycznych, w których człon pierwszy jest nienacechowany (neutralny), a człon drugi - podniosły. Między formami na -i ║ -y a -owie, będącymi nazwami funkcji, stanowisk i zawodów o dużym prestiżu, panuje względna równowaga ilościowa; z jednej strony mamy postaci: burmistrzowie, generałowie, inżynierowie, kardynałowie, królowie, marszałkowie, ministrowie, monarchowie, posłowie, sędziowie, szefowie, wodzowie, wojewodowie, z drugiej zaś: adwokaci, ambasadorzy, biskupi, docenci, dostojnicy, dyrektorzy, dziekani, kierownicy, premierzy, prezesi, prezydenci, prokuratorzy, przywódcy, rektorzy. Między formami na -i ║ -y oraz -owie zachodzą pewne różnice znaczeniowe, np. doktorzy to raczej `lekarze`, a doktorowie `osoby ze stopniem naukowym` (także honoris causa oraz doktorowie Kościoła); profesorzy `nauczyciele szkół średnich`, profesorowie `osoby z tytułem naukowym`. Można więc co najwyżej stwierdzić, że w parach z końcówkami -i(-y) ║ -owie forma druga łączy odcień podniosłości ze specjalizacją znaczeniową. Liczba wyrazów z końcówką -owie we współczesnej polszczyźnie wyraźnie maleje w porównaniu z XIX wiekiem.
Zróżnicowanie fleksyjne form M.lm może mieć także źródło znaczeniowe, tzn. oddzielać użycia pierwotne i wtórne rzeczowników polisemicznych. W parach form na -owie║-y; -owie║-e; -'e║-y końcówki męskoosobowe zarezerwowano dla znaczeń podstawowych, końcówki rzeczowe dla użyć pochodnych, wtórnych, np. Arabowie `mieszkańcy Arabii` - araby `konie arabskie`; Cyganie `reprezentanci narodu Romów` - cygany `oszuści, krętacze`; dziadowie `przodkowie, rodzice rodziców` - dziady `żebracy, biedacy, oberwańcy`; faworyci `ulubieńcy, protegowani` - faworyty `bokobrody`; królowie `monarchowie, panujący` - króle `figury w szachach, kartach` lub - skrótowo - `króliki`. Odpowiedni dobór elementów fleksyjnych jest tu podporządkowany kryterium funkcjonalno-znaczeniowemu; sprzyja tym samym jednoznaczności wypowiedzi.
Wyrazy w mianowniku (rzeczowniki, zaimki) są w zdaniach najczęściej podmiotami. Przymiotniki mogą być także orzecznikami, np. Ten kraj jest suwerenny. Jeżeli funkcję orzecznika pełni rzeczownik, występuje na ogół w narzędniku, np. Ojciec jest senatorem; forma mianownikowa jest wymagana w następujących typach kontekstów:
A) przy łączniku poprzedzonym (lub zastąpionym) zaimkiem to, np. To (jest) wzięty adwokat;
B) w zdaniach z orzecznikiem będącym imieniem i/lub nazwiskiem, np. Jestem Monika Radgowska; Jestem Kozietulski; Jestem Marek.
Inne użycia mianownika w tej funkcji można akceptować tylko w wypowiedziach potocznych, np. Jesteś Anglik czy Szkot?, lub nacechowanych ekspresywnie, np. Zuch jesteś; Jesteś leń patentowany; Jesteś obwieś i ladaco.
DOPEŁNIACZ jest drugim przypadkiem deklinacji; wyrazy występujące w tym przypadku pełnią w zdaniu funkcję przydawki, np. prośba ojca, pomoc organizacji, dopełnienia, np. żądam posłuszeństwa, używasz celnych argumentów, oraz - rzadziej - okolicznika czasu (jednak pod warunkiem, że taki okolicznik występuje z przydawką, np. Zginęli siedemnastego września; Wrócił tamtego wieczoru; Polepszyło mu się wczorajszej nocy.
Kłopoty poprawnościowe z dopełniaczem mogą dotyczyć wyboru końcówki oraz użycia go w zdaniu przy odpowiednim czasowniku nadrzędnym (rządzącym).
Formy odmiany
I. W deklinacji rzeczownikowej wybór właściwej końcówki dopełniacza liczby pojedynczej i mnogiej zależy od rodzaju gramatycznego rzeczownika, zakończenia jego tematu fleksyjnego, a także od czynników morfologicznych (końcówki fleksyjnej lub rodzaju przyrostka) oraz znaczeniowych.
A) Dopełniacz liczby pojedynczej może przybierać końcówki: -a, -u, -i, -y, przy czym:
1. Końcówkę -i mają rzeczowniki żeńskie miękkotematowe oraz twardotematowe zakończone na -k, -g, -l, np. jaźni, pani, sagi, teki, topieli, wieści, więzi;
2. Końcówkę -y przybierają rzeczowniki żeńskie o temacie zakończonym na spółgłoskę twardą (oprócz -k, -g, -l) i stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż) oraz rzeczowniki rodzaju męskiego na -a, np. tuby, tacy, wody, sofy, firany, głuszy, starosty, sprawy, młodzieży;
3. Zasady wyboru końcówek -u, -a nie są ściśle określone. W razie wątpliwości można brać pod uwagę następujące kryteria:
A) końcówkę -a mają wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. tętna, krzesiwa, miasta, wybrzeża, bezprawia, a spośród rzeczowników rodzaju męskiego: żywotne, np. kierownika, kontrolera, hipopotama, wieloryba, szczupaka, nietoperza (wyjątki: wołu, bawołu), nazwy narzędzi, naczyń, miar, wag, liczb i miesięcy np. czajnika, półmiska, kielicha, hektara, tuzina, grama, miliona, września, nazwy tańców, gier, owoców, grzybów i marek fabrycznych, np. walca, pokera, grapefruita, rydza, mercedesa;
B) końcówkę -u przybierają często rzeczowniki pochodzenia obcego, np. biznesu, lakieru, koncertu, makijażu, rzeczowniki abstrakcyjne, zbiorowe i materialne, np. zachodu, widoku, tłumu, cukru, proszku.
C) Wybór końcówki -a lub -u może wynikać z konieczności odróżniania znaczeń, np. rzeczownik przypadek w znaczeniu `zbieg okoliczności` przybiera w D. lp końcówkę -u, a w znaczeniu gramatycznym `jedna z form deklinacyjnych` - końcówkę -a (por. też bal `zabawa` - balu, bal `kłoda drzewa` - bala).
D) Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników może mieć formę bezkońcówkową () lub przyjmować końcówki -i, -y, -ów, -ii, -ji.
1. Formę bezkońcówkową przybierają z reguły:
A) rzeczowniki żeńskie twardotematowe, np. grudek, karet, nauczycielek, okolic, peleryn, władz, wypraw, oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w M. lp na -o, -e, np. miast, czół, więzień, zebrań;
B) niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego na -anin, np. arian, dworzan, mieszczan, parafian, Słowian, wilnian, wrocławian, zabużan.
2. Końcówkę -ów przybierają najczęściej:
A) rzeczowniki rodzaju męskiego o temacie zakończonym na spółgłoskę twardą oprócz -l, np. bojarów, Czechów, demokratów, futurystów, huncwotów, jubilerów, komiwojażerów, leniów, patriotów, rozbójników, sportowców, wrogów, zwycięzców (wyjątek: mężczyzn);
B) rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -j (np. lokajów, mazgajów, napojów, nieurodzajów, przedpokojów, zwyczajów); w tej grupie zaznacza się wariantywność -ów║-i.
C) niektóre rzeczowniki męskie na -anin, zwłaszcza z poprzedzającą -k-, np. dominikanów, franciszkanów, republikanów, Afrykanów, Meksykanów;
D) rzeczowniki rodzaju nijakiego na -um, np. forów, kolokwiów, mauzoleów, seminariów, sympozjów.
3. Końcówka -i jest charakterystyczna dla:
A) rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego zakończonych na spółgłoskę miękką, np. cierni, gryzoni, koni, liści, pni, słoni; boleści, kości, kręgielni, mierzei, miłości, nadziei, papierni, piekarni, pralni, pleśni, powieści, tężni, więzi, zamieci, zawiści, żałości; nadwozi, narzędzi, orędzi, podgrodzi, podudzi;
B) rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -ea, -ua, np. gwinei, idei, kamei, orchidei, statui.
4. Końcówkę -y przybierają na ogół rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego o temacie zakończonym na spółgłoskę stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż), np. bandaży, dziennikarzy, elementarzy, misjonarzy, powielaczy, sabotaży; naręczy, wybrzeży (jako rzadki lub przestarzały wariant może się przy rzeczownikach tej grupy pojawić końcówka -ów), oraz rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę stwardniałą, np. młodzieży, ciszy, współpracy, pieczy, władzy.
5. Końcówki -ii, -ji mają obce rzeczowniki żeńskie zakończone w M. lp na -ia, -ja po spółgłosce, np. alergii, emalii, energii, gardenii, kanalii, synonimii; kolaboracji, koncesji, procesji, aluzji, animozji. Najczęstsze wątpliwości wiążą się z wyborem końcówki -y lub -ów; formy oboczne pojawiają się najczęściej w grupie rzeczowników męskoosobowych o temacie zakończonym na spółgłoskę stwardniałą, np. palaczy - palaczów; listonoszy - listonoszów. Rzeczowniki niemęskoosobowe mają na ogół końcówkę -y, np. klawiszy, probierzy, montaży, z wyjątkiem zakończonych na -ec, np. krańców, padalców, pieców, widelców, wieńców, zakalców.
Liczebniki zbiorowe odmieniające się według tego modelu mają w dopełniaczu końcówkę -a: pięciorga, jedenaściorga, pięćdziesięciorga.
II. W deklinacji przymiotnikowej D. lp ma dwie końcówki: żeńską -ej, np. dobrej książki, niskiej komnaty, polskiej literatury, powtarzającą się w celowniku i miejscowniku, oraz -ego, występującą w rodzaju męskim i nijakim, np. dobrego sprzętu/dziecka, niskiego chłopca/uposażenia, polskiego konsula/przedstawicielstwa. W liczbie mnogiej końcówka -ich║-ych jest wspólna wszystkim rodzajom: tanich książek, stołów, ubrań; dobrych sałatek, samochodów, przedsiębiorstw.
Odmieniający się według tego modelu zaimek osobowy on, ona, ono ma formy zróżnicowane ze względu na rodzaj gramatyczny i kontekst. Forma żeńska lp, wspólna celownikowi i miejscownikowi, ma postać jej, a po przyimku - niej (bez niej, do niej, koło niej). Rodzaj męski i nijaki mają wspólną postać jego, po przyimku - niego (bez niego, do niego, koło niego); formy nie akcentowane występują w skróconej postaci go, np. przyprowadź go tu; mam go; trzeba go przeprosić, nie: *przyprowadź jego tu, *mam jego, *trzeba jego przeprosić. D. lm ich (po przyimku - nich) jest wspólny wszystkim rodzajom.
III. W deklinacji zaimkowej występują formy kogo, czego, mnie, ciebie, nas, was. W odmianie zaimka ty może wystąpić krótka, nie akcentowana forma cię, która nigdy nie zajmuje pozycji inicjalnej w zdaniu, np. Nie było cię wczoraj w szkole, nie: *Nie było ciebie wczoraj w szkole, ale: Ciebie wczoraj nie było, wszyscy inni przyszli. Analogiczna forma utworzona od zaimka ja (mię) systematycznie wychodzi z użycia.
IV. W deklinacji liczebnikowej końcówka -ów łączy się z leksemem dwa, np. Zabrakło dwóch studentów, kelnerek, miejsc, końcówka -ech - z leksemami trzy, cztery, np. Nie ma nawet trzech komputerów, czterech pomocników, natomiast -u - z pozostałymi leksemami, np. sześciu, jedenastu, czterdziestu dziewięciu. Formy dopełniacza są wspólne wszystkim rodzajom.
SkładniaWyrazy w dopełniaczu są najczęściej podrzędnymi składnikami związków rządu; w funkcji członów nadrzędnych występują czasowniki, np. bronić honoru, rzeczowniki (często odczasownikowe), np. obrona Sokratesa oraz przymiotniki, np. chciwy zysku, żądny sławy. Uzupełnienie treści czasownika i przymiotnika jest dopełnieniem bliższym, rzeczownika - przydawką dopełniaczową. W funkcji dopełnienia bliższego najczęściej występują rzeczowniki w bierniku, dlatego też podstawowym problemem składni normatywnej jest precyzyjne wyznaczenie zakresu stosowania obu tych przypadków. Dla dopełniacza zastrzeżone są:
1. Połączenia z czasownikami rządzącymi stale tym właśnie przypadkiem, np. dokonać, słuchać, szukać, używać, wśród których można wyodrębnić następujące grupy znaczeniowe:
A) czasowniki o znaczeniu `ujemnym', dające się zastąpić przez synonimy z przeczeniem, np.brakować napojów `nie wystarczać`, odmawiać wsparcia `nie udzielić`, zabraniać palenia `nie pozwalać`, zaniechać zemsty `nie chcieć już`, zapomnieć dowodu osobistego `nie wziąć`, zaprzestać wypytywania sąsiadów `nie kontynuować`, zniechęcić do wysiłku `sprawić, że ktoś już nie ma chęci`;
B) czasowniki nazywające działanie wieloetapowe, stopniowe, np. bronić słusznej sprawy, dochodzić sprawiedliwości, doczekać się godziwej emerytury, dostarczać części zamiennych, dotrwać do końca spektaklu, pilnować powierzonego mienia;
C) czasowniki o znaczeniu życzenia, żądania, np. chcieć spokoju, domagać się respektowania prawa, oczekiwać korzystnych zmian, pragnąć poprawy sytuacji, wymagać bezwzględnego posłuszeństwa, żądać eksmisji lokatora, życzyć sobie awansu.
2. Połączenia z czasownikami zaprzeczonymi, także takimi, które w formie twierdzącej mają rząd biernikowy, np. nie oglądać telewizji ( oglądać telewizję), nie dostrzegać różnicy ( dostrzegać różnicę), nie lekceważyć problemów ( lekceważyć problemy), nie płacić podatków ( płacić podatki), nie niszczyć umocnień brzegowych ( niszczyć umocnienia brzegowe).
3. Połączenia z rzeczownikami odczasownikowymi, utworzonymi od podstaw rządzących biernikiem, np. pielęgnowanie latorośli ( pielęgnować latorośl), rozluźnienie obyczajów ( rozluźnić obyczaje), spalenie zabytku ( spalić zabytek), wywrócenie przyczepy ( wywrócić przyczepę), zamknięcie lokalu ( zamknąć lokal), żłobienie rowków ( żłobić rowki).
4. Połączenia z konstrukcjami mającymi znaczenie cząstkowe, np. przysporzyć trosk, skosztować wina, spróbować ciasta, ukroić chleba, zamówić wędlin, zjeść makaronu.
Syntetyczne konstrukcje dopełniaczowe mogą występować wymiennie ze strukturami przyimkowymi (analitycznymi), np. okazja zobaczenia wystawy║do zobaczenia wystawy, podstawa badań║do badań.
Niektóre czasowniki wymagają dopełnienia w dopełniaczu lub w bierniku, przy czym wybór ma uwarunkowanie znaczeniowe, jak w parach: dobić targu `uzgodnić warunki transakcji`, ale: dobić ranione zwierzę; dopiąć celu, ale: dopiąć kurtkę; dostać grypy `nabawić się`, ale: dostać `otrzymać` cenny prezent, dotknąć (w znaczeniu fizycznym) klamki, ale: dotknąć `obrazić` koleżankę niesłusznymi podejrzeniami; dotrzymać słowa, obietnicy, ale: dotrzymać konfiturę do nowego sezonu; nabyć ogłady, dobrych manier, ale: nabyć posiadłość nad Jeziorem Rajgrodzkim; przestrzegać `honorować, respektować` zasad postępowania, przepisów drogowych, ale: przestrzegać koleżanki przed złodziejami; zaniedbywać `nie wykonywać` obowiązków, ale: zaniedbywać `nie zajmować się` żonę i dzieci'
CELOWNIK jest trzecim przypadkiem deklinacji, wskazującym odbiorcę (adresata) czynności. Rzeczowniki i zaimki osobowe występujące w tej formie fleksyjnej pełnią funkcję dopełnienia dalszego.
Formy odmiany
I. W deklinacji rzeczownikowej wybór końcówki celownika w liczbie pojedynczej zależy od rodzaju gramatycznego oraz od zakończenia tematu. Zgodnie z tym przyporządkowanie końcówek wygląda następująco:
1. Rzeczowniki męskie zakończone w M. lp na spółgłoskę prawie zawsze mają w celowniku końcówkę -owi, np. robotnikowi, prokuratorowi, słoniowi, wielorybowi, baobabowi, sufitowi, pomidorowi, klaserowi; nieliczne rzeczowniki tej grupy przybierają końcówkę -u, np. Bogu, bratu, chłopcu, diabłu, kotu, lwu, panu, psu. Imię męskie Lew (Tołstoj) przybiera końcówkę -owi (Lwowi Tołstojowi).
2. Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają wyłącznie końcówkę -u, np. dążeniu, dziecku, jagniątku, Kongu, lassu, łączu, nasieniu, piętnu, tarciu, zdarzeniu.
3. Rzeczowniki twardotematowe żeńskie oraz męskie na -a przybierają końcówkę -e, np. bonie, matce, primabalerinie, mierze, łamadze, agrafie, artyście, wojewodzie; rzeczowniki o temacie zakończonym na spółgłoskę miękką oraz -l - końcówkę -i, np. myśli, radości, sieni, topieli, ziemi, złości, natomiast rzeczowniki zakończone na spółgłoskę stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż) - końcówkę -y, np. burzy, grabieży, plaży, ciszy, mocy, tacy, cieczy, obręczy, władzy, maharadży.
W liczbie mnogiej nie ma zróżnicowania rodzajowego; wszystkie rzeczowniki przybierają w celowniku końcówkę -om, np. braciom, jezuitom, więźniom, karpiom, pawiom; barmankom, wiolonczelistkom, antylopom, kukułkom; mottom, plemionom, daniom.
Liczebniki zbiorowe odmieniające się według tego modelu mają w celowniku końcówkę -u: czworgu, dziesięciorgu, siedemdziesięciorgu.
II. W deklinacji przymiotnikowej współistnieją dwie końcówki lp: żeńska -ej (powtarzająca się w dopełniaczu i miejscowniku), np. dobrej, miłej, rozrzutnej, oraz wspólna dla rodzaju męskiego i nijakiego -emu, np. przewrotnemu, sympatycznemu, drugiemu, temu, mojemu, potrójnemu, czworakiemu.
W liczbie mnogiej przymiotniki wszystkich rodzajów mają końcówkę -im║-ym, np. tanim książkom, miękkim piórom, odpornym przedszkolakom.
III. W deklinacji zaimkowej występują formy: komu, czemu, mnie, tobie, nam, wam. W odmianie zaimków ja, ty mogą wystąpić krótkie formy nie akcentowane mi, ci (daj mi, obiecuję ci), które nigdy nie zajmują pozycji inicjalnej w zdaniu.
IV. W deklinacji liczebnikowej końcówka -om łączy się z leksemem dwa (dwom księżniczkom), -em - z leksemami trzy, cztery (trzem ambasadom, czterem sportowcom), natomiast -u - z pozostałymi leksemami (pięciu, dwunastu, trzydziestu ośmiu). W formach celownika nie występuje zróżnicowanie rodzajowe.
Składnia
1. Do czasowników rządzących celownikiem należą m.in. narazić się, podchlebić się, podobać się, towarzyszyć, ubliżać, wtórować, wygrażać, zagrażać, złorzeczyć.
2. Formy celownika przy poszczególnych czasownikach mogą być używane wespół z dopełnieniami biernikowymi, np. darować, ofiarować, podpowiedzieć, podsunąć, przebaczyć, przypomnieć, ułatwić, wręczyć, załatwić - komuś coś. W części tych konstrukcji celownik może być używany wymiennie z wyrażeniem zawierającym przyimek dla z dopełniaczem, np. wyjednać, załatwić komuś║wyjednać, załatwić dla kogoś. Zróżnicowanie składniowe może być następstwem różnicy znaczeń; w parze poświęcić komuś║poświęcić dla kogoś pierwszy czasownik ma znaczenie `dedykować`, drugi - `wyrzec się`.
3. Dopełnienie w celowniku można często zastąpić wyrażeniem przyimkowym z elementem przed, od, do, np. wyżalał się przyjacielowi║wyżalał się przed przyjacielem; uciekł opiekunowi║uciekł od opiekuna; przekazał przesyłkę wujkowi║przekazał przesyłkę do wujka.
4. Konstrukcje celownikowe rządzone przez przymiotniki są równoważne strukturom zawierającym przyimek dla z rzeczownikiem w dopełniaczu, np. miły, niezbędny, obcy, potrzebny, przydatny, przyjazny komuś║dla kogoś.
5. Jeżeli celownikiem rządzą rzeczowniki odczasownikowe na -anie, -enie, -cie, to zamiana ich na rzeczowniki o innej budowie słowotwórczej wiąże się często ze zmianą schematu składniowego, np. pomaganie ubogim, ale: pomoc dla ubogich; służenie krajowi, ale: służba dla kraju; odpowiadanie komuś, ale: odpowiedź dla kogoś.
BIERNIK jest czwartym przypadkiem deklinacji. Rzeczowniki, zaimki osobowe, liczebniki główne i zbiorowe użyte w tej formie fleksyjnej pełnią najczęściej funkcję dopełnienia bliższego; pozostałe części mowy (przymiotniki, część zaimków, imiesłowy przymiotnikowe) pełnią funkcję określeń (przydawek) wyrazów nadrzędnych.
Formy odmiany
I. W deklinacji rzeczownikowej swoistą końcówkę -ę mają tylko rzeczowniki żeńskie zakończone w M. lp na -a, -i oraz męskie (odmieniające się w lp jak rzeczowniki żeńskie samogłoskowe) zakończone w M. lp na -a, np. ciocię, czapkę, lampę, maskę, sarnę, trąbę, wodę, zjawę, żmiję; artystę, atletę, banitę, poetę, wierszokletę. Wyjątkiem jest rzeczownik żeński pani, który ma końcówkę -ą (panią).
Pozostałe rzeczowniki nie mają odrębnych końcówek biernika; w zależności od budowy morfologicznej i/lub znaczenia przyjmują w odmianie albo formę mianownika, albo dopełniacza.
Formę fleksyjną biernika równą mianownikowi mają:
1. W liczbie pojedynczej:
A) rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w M. lp na spółgłoskę, np. kupiłam maść, usłyszeliśmy pieśń, wywietrzyliśmy sień, przezwyciężyłem słabość, przetransportowano ciecz, popełniono grabież, zaszczepić mysz, przynieść radość;
B) wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. wybierał radio, tresuję szczenię, umieszczamy motto, wyciśnięto piętno, usunął znamię, czekać na lato;
C) rzeczowniki męskie nieżywotne (oprócz grup wymienionych niżej, w pp. 1 a)-d), np. obsługujesz komputer, sprzedajmy rower, wybrano program, nagrywam koncert, podlej jesion.
2. W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki niemęskoosobowe, np. zapraszamy panie, obserwujcie kormorany, przenoszę bagaże, pielesz grządki, fotografuję obłoki.
Formę fleksyjną biernika równego dopełniaczowi przyjmuje pewna część rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych w M. lp na spółgłoskę, a mianowicie:
1. W liczbie pojedynczej:
A) wszystkie rzeczowniki żywotne, np. widzę komara, kota, łososia, nosorożca, słonia, słowika, szczupaka, szpaka, węgorza, wołu, bawołu;
B) rzeczowniki będące nazwami osób zmarłych, straszydeł, istot nadprzyrodzonych, fantastycznych itp., np. widzieliśmy nieboszczyka, topielca, trupa, umrzyka, upiora, wampira, wisielca; namalował anioła, diabła, ducha, krasnoludka, skrzata;
C) rzeczowniki nieżywotne będące nazwami tańców, np. tańczono poloneza, walca, fokstrota, slow-foxa, nazwami większości gier, np. grać w badmintona, w brydża, w preferansa, w hokeja, wyrobów fabrycznych, np. oglądać mercedesa, zapalić papierosa, nazwami figur szachowych i kart, np. wziąć pionka, króla, waleta, skoczka; nazwami wielu potraw, owoców i grzybów, np. zjeść gołąbka, hamburgera, kotleta, rolmopsa, śledzia marynowanego, loda, chipsa, ananasa, banana, ogórka, pomidora; znaleźć koźlarza, muchomora, podgrzybka, rydza, smardza.
UWAGA!
W nazwach potraw, owoców, grzybów i niektórych sportów biernik może być także równy mianownikowi, np. zjadł kotleta║kotlet, ugotował kalafiora║kalafior, kupił ananasa║ananas, przy czym w polszczyźnie potocznej typowy jest B. = D., a w odmianie staranniejszej B. = M.
D) rzeczowniki nieżywotne w składzie utartych związków frazeologicznych z nadrzędnym czasownikiem mającym rząd biernikowy, np. dać/dostać klapsa; mieć stracha, nosa; nabić guza; dać nura, drapaka; spiec raka; utrzeć, zadzierać nosa; wywinąć kozła, młynka; zabić ćwieka.
2. W liczbie mnogiej biernik równy dopełniaczowi mają wszystkie rzeczowniki męskoosobowe, np. zaprosiłam tych lekarzy; odwiedziliśmy naszych rekonwalescentów; uhonorowaliśmy zwycięzców; zapisaliśmy studentów (na wycieczkę).
Liczebniki zbiorowe odmieniające się według tego modelu mają biernik równy mianownikowi, np. Znam pięcioro pracowników tej instytucji; Poprosiłam troje prawników o opracowanie regulaminu; W naszym hotelu podejmowaliśmy trzydzieścioro turystów z Norwegii.
II. W deklinacji przymiotnikowej nie ma swoistych końcówek biernika. W liczbie pojedynczej leksemy rodzaju żeńskiego przybierają końcówkę -ą (tak jak narzędnik), np.Znam jedną utalentowaną skrzypaczkę, leksemy rodzaju nijakiego - końcówkę mianownika, np. Zwiedziliśmy niezwykłe muzeum. Użycie dopełniaczowych lub biernikowych form rodzaju męskiego zależy od postaci fleksyjnych określanego rzeczownika, np. Spotkaliśmy wybitnego skrzypka; Przyniesiono wartościowy obraz.
Zaimek ten, ta, to, odmieniający się jak przymiotnik, ma w rodzaju żeńskim nietypową (rzeczownikową) końcówkę -ę, np. Chcę tylko tę torebkę; takiej formy wymaga przede wszystkim polszczyzna pisana; w języku mówionym dopuszczalna jest forma tą, np. Przyprowadźcie no mi tą dziewczynę.
W liczbie mnogiej biernik równy dopełniaczowi mają tylko określenia rzeczowników męskoosobowych, np. Przestraszyliśmy tych wszystkich niedzielnych myśliwych.
III. W deklinacji zaimkowej formy biernikowe mają postać dopełniaczową: mnie, ciebie, nas, was, kogo; tylko zaimek pytajno-względny co jest równy mianownikowi. W odmianie zaimka ty może ponadto wystąpić krótsza formą cię; analogiczna forma od zaimka ja (mię) systematycznie wychodzi z użycia, szczególnie w polszczyźnie mówionej.
IV. W deklinacji liczebnikowej wybór końcówki dopełniacza (-óch, -ech, -u) lub mianownika zależy od rodzaju wyrazu nadrzędnego - nazwy męskoosobowe wymagają określenia dopełniaczowego, np. Znam trzech znakomitych cywilistów; Zawiadomiliśmy wszystkich siedmiu zainteresowanych; Widziano dwóch podejrzanych osobników; pozostałe - mianownikowego, np. Znam obie wasze sztuczki.
SkładniaRząd biernikowy jest cechą wielu czasowników, np. znać, wybierać, lubić, przekonać, zjednać - kogo?; czytać, jeść, mieć, niszczyć, pisać, reklamować, szyć, zasypać - co?. Jeżeli czasownik rządzący biernikiem występuje po przeczeniu, zmienia rząd na dopełniaczowy: Znamy wybitną śpiewaczkę → Nie znamy wybitnej śpiewaczki; Wybieracie najciekawsze utwory → Nie wybieracie najciekawszych utworów; Lubiłeś dojrzałe winogrona → Nie lubiłeś dojrzałych winogron.
Analogiczne zjawisko zachodzi wtedy, gdy od czasownika rządzącego biernikiem tworzymy rzeczownik na -anie, -enie, -cie, np. czytam utwory pamiętnikarskie → czytanie utworów pamiętnikarskich; drzeć pierze → darcie pierza; obsługiwać komputer → obsługiwanie komputera; pisać książki młodzieżowe → pisanie książek młodzieżowych.
Czasownik może rządzić i dopełniaczem, i biernikiem, jeśli jest wieloznaczny, np. dostać w znaczeniu `otrzymać` wymaga biernika (prezent, ostrzeżenie, naganę), a w znaczeniu `nabawić się` - dopełniacza (anginy, grypy, zapalenia płuc, żółtaczki); przestrzegać + D. (czego?) znaczy `respektować, honorować` (przestrzegać przepisów drogowych, regulaminu gry), przestrzegać + B. (kogo, co?) znaczy `ostrzegać` (przestrzegać matkę przed nadużywaniem leków), dotknąć + B. (kogo, co?) znaczy `obrazić` (dotknąć babcię), dotknąć + D. (kogo, czego?) znaczy `wejść w kontakt za pomocą dotyku` (dotknąć lampy, fortepianu).
Pojawienie się określeń biernikowych i dopełniaczowych przy tym samym czasowniku może mieć związek z całościowym lub cząstkowym traktowaniem danego obiektu. Jeżeli dany przedmiot występuje jako całość - jego nazwa ma formę biernika, np. kupić mieszkanie, zyskać gotówkę, dostarczyć węgiel do magazynu, przywieźć drzewo na zimę; jeżeli jest to tylko część - posługujemy się dopełnieniem w dopełniaczu, np. kupić sera, pożyczyć pieniędzy, przywieźć opału, wlać wody, wypić
NARZĘDNIK jest piątym przypadkiem deklinacji. Wątpliwości poprawnościowe mogą dotyczyć postaci fleksyjnych i funkcji składniowych konstrukcji, zawierających tę formę gramatyczną.
Formy odmiany
W deklinacji rzeczownikowej wybór końcówek zależy od rodzaju, tzn.:
1. Rzeczowniki żeńskie kończą się na -ą, np. słuchaczką, owcą, gospodą, firaną, zawadą, kompotierą, cholewą, zarazą.
2. Rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego kończą się na -em, np. słoniem, helikopterem, kredensem, skrzypkiem, źrebięciem, piętnem, mottem, złotem, weselem.
Liczebniki zbiorowe odmieniające się według tego samego modelu mają również końcówkę -em, np. pięciorgiem, siedemnaściorgiem, dziewięćdziesięciorgiem.
W liczbie mnogiej końcówką wspólną dla wszystkich rodzajów jest -ami, np. szafami, sędziami, psychoanalitykami, gazelami, prezesami, komputerami, gepardami, jagniętami, lassami, przyjęciami. Nieliczne wyjątki mają końcówkę -mi, np. dziećmi, gośćmi, końmi, kośćmi (we frazeologizmie jednak: poczciwy z kościami), liśćmi, ludźmi, nićmi, pieniędzmi, przyjaciółmi. Wyrazy dłoń, gałąź, sanie mają w N.lm końcówki oboczne: dłońmi║dłoniami; gałęźmi║gałęziami, sańmi║saniami. Dawna, archaiczna końcówka -y zachowała się tylko w niektórych skostniałych wyrażeniach, np. przed laty, ostatnimi czasy.
W deklinacji przymiotnikowej wyrazy rodzaju męskiego i nijakiego przybierają końcówkę -im║-ym, np. tanim, ładnym, rodzaju żeńskiego - końcówkę -ą, np. sympatyczną, zaradną, natomiast w liczbie mnogiej mamy dla wszystkich rodzajów końcówkę -imi║-ymi, np. lekkimi, tanimi, miłymi, serdecznymi, dobrymi, żółtymi, prawymi. Formy na -em (lp), -emi (lm) są południowopolskimi regionalizmami.
W deklinacji zaimkowej odpowiednie leksemy mają swoiste końcówki: kto, co - kim, czym; ja, ty - mną, tobą (nie: *mnom, *tobom), my, wy - nami, wami. Przyimki poprzedzające formę mną mają zawsze postać rozszerzoną: nade mną, pode mną, przede mną, ze mną.
W deklinacji liczebnikowej narzędnik przybiera różne formy dla poszczególnych klas leksemów:
1. liczebnikowi 2 odpowiadają zróżnicowane końcówki rodzajowe: dwiema lub dwoma dla r. ż, dwoma dla r. m i r. n;
2. liczebniki 3, 4 mają końcówki -ema (trzema, czterema);
3. liczebniki 5 - 90 mają albo końcówkę -u (z siedmiu, trzydziestu, dziewięćdziesięciu), albo końcówkę -oma (z sześcioma, dwudziestoma, siedemdziesięcioma). Wybór tych końcówek jest w zasadzie dowolny, ale w użyciach odpowiednich liczebników bez określeń rzeczownikowych poprawna jest tylko końcówka -oma, np. Z sześcioma nie wygrasz.
Pod wpływem dialektów pojawiają się następujące końcówki narzędnika: w liczbie pojedynczej -im, -ym (*ucznim, *samochodym) dla rodzaju męskiego i -om (*z tom starszom paniom) dla rodzaju żeńskiego oraz -amy (*sąsiadamy, *nauczycielkamy) w liczbie mnogiej. Norma języka ogólnego uznaje takie formy za rażące błędy.
Składnia Jako część zdania narzędnik może być dopełnieniem bliższym, dopełnieniem dalszym, okolicznikiem i orzecznikiem.
1. Po czasownikach oznaczających różne formy rządzenia (verba regendi) wyrazy w narzędniku pełnią funkcję dopełnienia bliższego, np. dyrygować orkiestrą kameralną; dysponować kontem bankowym; komenderować drużyną ratowniczą; owładnąć umysłami słuchaczy; zarządzać przedsiębiorstwem; zawładnąć majątkiem prawnych spadkobierców.
Rzeczowniki utworzone od czasowników rządzących narzędnikiem zachowują właściwości składniowe swoich podstaw słowotwórczych, np. władać pięcioma językami → władanie pięcioma językami; administrować mieniem spółki → administrowanie mieniem spółki.
Funkcję dopełnienia bliższego pełnią również konstrukcje narzędnikowe określające niektóre czasowniki nazywające złe traktowanie, np. pomiatać podwładnymi, poniewierać młodszymi kolegami.
2. Po czasownikach oznaczających wywieranie presji na kogoś, np. straszyć podpaleniem; szantażować ujawnieniem tajemnicy; grozić zemstą; wyrażenia w narzędniku są dopełnieniami dalszymi; w tej samej funkcji występują określenia czasowników zwrotnych nazywających stany emocjonalne, np. brzydzić się donosicielstwem; chwalić się przebrzmiałymi sukcesami; cieszyć się powszechnym szacunkiem; entuzjazmować się muzyką Mozarta; pasjonować się architekturą gotycką; niepokoić się doniesieniami agencyjnymi; zachwycać się malarstwem Goi.
3. Narzędnik w funkcji tzw. dopełnienia czynnika pomocniczego wskazuje narzędzie czynności lub substancję służącą do jej wykonywania, np. podróżować samolotem; rysować piórkiem i węglem; okładać kijem; powlekać politurą; nacierać maścią, a użyty w funkcji okolicznika - miejsce, czas i sposób wykonania czynności, np. przechadzać się promenadą; przesiadywać wieczorami na werandzie; śpiewać kontraltem; odpowiadać półgłosem. Konstrukcje narzędnikowe mogą być poprzedzone przyimkami, np. zdążyć przed godziną policyjną; wiwatować przed pałacem królewskim; wypoczywać nad Wigrami; zatańczyć mazura nad ranem; zasnąć nad książką; rozpocząć z opóźnieniem; opowiadać z fantazją; demonstrować pod sejmem; nadejść z wiosną; trzymać za pasem; schować się za kotarą.
Wyrażenia z narzędnikiem są niekiedy rosyjskimi kalkami składniowymi, np. *służyć dowodem, *opływać dobrami, zastępującymi polskie konstrukcje przyimkowe: służyć za dowód, opływać w dobra. Niekiedy też zamiast poprawnego narzędnika, np. wyrazić coś czymś, np. wyrazić zachwyt oklaskami używane jest niepoprawne wyrażenie przyimkowe *wyrazić zachwyt przez oklaski.
4. Orzecznik przybiera regularnie formę narzędnika, jeżeli jest rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym, np. On jest wynalazcą; Chcę być kimś. Przymiotniki (imiesłowy przymiotnikowe, zaimki dzierżawcze, liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie) przybierają formę narzędnikową tylko w paru typach struktur: a) jako określenia rzeczowników, np. On jest młodym wynalazcą; Marcin jest początkującym architektem; b) przy bezokoliczniku i imiesłowie przysłówkowym, np. Lepiej być mądrym niż bogatym; Będąc wykształconym, zyskasz szansę zdobycia ciekawej pracy; c) w konstrukcjach symetrycznych, mających w jednym członie rzeczownik, np. Jak się jest studentem, to się jest ciekawym świata; On nie jest ani kawalerem, ani żonatym.
Narzędnik jest zastępowany przez mianownik tylko w konstrukcjach potocznych, z pominiętym podmiotem, oraz w formułach zawierających imię i/lub nazwisko, np. To nasz wychowawca; Brat adwokat, ojciec inżynier; To jest pan Krzysztof Piesiewicz; Jestem Teresa Budzisz-Krzyżanowska.
MIEJSCOWNIK jest szóstym przypadkiem deklinacji. W zdaniu wyrazy mające tę formę fleksyjną są zawsze poprzedzone przyimkiem (na, o, po, przy, w). Konstrukcje składniowe w miejscowniku pełnią na ogół funkcję dopełnienia dalszego, np. mówić, opowiadać, przypominać, rozmawiać, wspomnieć - o kimś, o czymś; biegać, chodzić, deptać, jeździć, spacerować, stąpać - po czymś; polegać, wzorować się - na kimś; koncentrować się, opierać się, siedzieć, skupiać się, zasadzać się - na czymś; obstawać, upierać się - przy czymś, lub okolicznika miejsca, np. mieszkać w małym miasteczku, przebywać w więzieniu, przechowywać (biżuterię) w sejfie, zagubić się w kniei, zasiadać w radzie nadzorczej. Znacznie rzadziej miejscownik bywa okolicznikiem czasu, np. załatwić przy okazji, zapalić po wyjściu, wrócić o zmroku, a zupełnie sporadycznie - okolicznikiem sposobu lub warunku, np. przeżyć o chlebie i wodzie, zwyciężyć przy odrobinie szczęścia, zaryzykować w sprzyjających okolicznościach.
Formy odmianyW deklinacji rzeczownikowej Ms. lp ma końcówki -e, -u, -i, -y; ich dobór zależy od rodzaju gramatycznego oraz zakończenia tematu, to znaczy:
1. Rzeczowniki męskie i nijakie, których temat kończy się na spółgłoskę twardą oprócz -k, -g, -ch, -l, mają miejscownik z końcówką -e, np. (o) standardzie, banale, głazie, malkontencie, mieszczaninie, piętnie, cieście. Zakończone na spółgłoskę miękką, stwardniałą (c, cz, dz, dż, rz, sz, ż) i -k, -g, -ch, -l mają miejscownik z końcówką -u, np. (o) śniegu, piachu, kowalu, cieniu, liściu, graczu, haszyszu, łożu, psotniku.
2. Rzeczowniki żeńskie mają w miejscowniku końcówkę -e, jeśli ich temat kończy się na spółgłoskę twardą oprócz -l, np. (o) słocie, lamie, stodole, urodzie, metaforze, kolebie, tapioce, altanie; -i po temacie zakończonym na spółgłoskę miękką i -l, np. (o) stali, kąpieli, nosogardzieli, tradycji, posesji, monarchini, miłości, gałęzi, armii, ziemi; oraz końcówkę -y po temacie kończącym się na spółgłoskę stwardniałą, np. (o) cieczy, niszy, łupieży (r. ż), macierzy, macy, miedzy.
Rzeczowniki w lm mają w Ms. końcówkę -ach, np. (o) butach, krowach, bagnach; wyjątkami są trzy nazwy państw: (w) Niemczech, (na) Węgrzech, (we) Włoszech.
Podane reguły nie dotyczą następujących wyrazów:
1. Rzeczowników dom, pan, syn, które mają w Ms. lp końcówkę -u, mimo twardego zakończenia tematu;
2. Rzeczownika dzień, który ma w Ms. lp formy oboczne (w) dniu║(we) dnie; druga z nich jest obligatoryjnym składnikiem wyrażenia we dnie i w nocy;
3. Rzeczownika ręka, mającego w Ms. lp dwie poprawne formy: (regularną) w ręce oraz (nieregularną) w ręku.
Miejscownik rzeczowników twardotematowych jest formą fleksyjną, w której zachodzi najwięcej wymian głoskowych: końcówka -e automatycznie zmiękcza spółgłoskę wygłosową, np. arab - (o) arabie, korab - (o) korabie, ślad - (o) śladzie, traf - (o) trafie, tron - (o) tronie, szlem - (o) szlemie, cep - (o) cepie, sznur - (o) sznurze, bunt - (o) buncie, knut - (o) knucie, wiąz - (o) wiązie, a ponadto powoduje w wielu wyrazach także wymiany samogłoskowe, np. jazda - (o) jeździe, wiara - (o) wierze, cokół - (o) cokole, kocioł - (o) kotle, las - (o) lesie, wiatr - (o) wietrze, miasto - (o) mieście.
W deklinacji przymiotnikowej Ms. ma w lp swoistą końcówkę -im║-ym, np. tanim, tamtym, dobrym, niekiedy błędnie rozszerzaną (pod wpływem południowopolskim) do postaci *-em, np. *tamtem, *dobrem; takie formy mogą przybierać tylko niektóre nazwy geograficzne w użyciach rzeczownikowych, np. w Kieleckiem, Lubelskiem, Poznańskiem.
WOŁACZ jest siódmym przypadkiem deklinacji, używanym w zawołaniach, przy zwracaniu się do kogoś, w funkcji apelu. Struktury z wołaczem nie wchodzą w związki składniowe z pozostałymi członami wypowiedzi, są dodatkowymi, luźnymi członami zdań.
Formy wołacza różne od mianownika mają tylko rzeczowniki rodzaju męskiego i żeńskiego; pozostałe deklinowane części mowy mają wołacz równy mianownikowi.
1. Wołacz rzeczowników męskich odmienianych według wzoru twardotematowego przybiera końcówkę -'e (tak jak miejscownik), np. baronie! łotrze! panie! pośle! studencie!, a według wzoru miękkotematowego - końcówkę -u, np. dobrodzieju! draniu! królu! przyjacielu! zbrodniarzu! Stachu! Tomaszu! Wyjątkowe są formy: chłopcze! ojcze!
Jeżeli wołacz jakiegoś rzeczownika na -ec ma formy oboczne -u i -e, to te ostatnie sygnalizują użycie w stylizacji podniosłej (zesłańcze, Ukraińcze, młodzieńcze); podobnymi względami należy dziś tłumaczyć nietypową formę rzeczownika Bóg - Boże.
2. Wołacz rzeczowników męskich i żeńskich, zakończonych w M.lp na -a przybiera końcówkę -o, np. poeto, sędzio, zdrajco; córeczko, poezjo, wodo, ziemio, rzeczowników żeńskich spółgłoskowych - końcówkę-i ║-y, np. młodości, młodzieży, myszy, nocy, woni, kądzieli, a rzeczowników zdrobniałych miękkotematowych - końcówkę -u, np. babuniu, ciociu, Joasiu, Krysiu; Grzesiu, Jureczku, Łukaszku, misiaczku.
Nazwiska kobiet i mężczyzn mają wołacz równy mianownikowi, np. (panie) Nowak!, nie: *Nowaku!, (panie) Kowalski!; dotyczy to także żeńskich nazwisk na -a, do niedawna przyjmujących w tym przypadku końcówkę -o, np. (pani) Malinowska! (pani) Wiśniewska! (nie: *Malinowsko!, *Wiśniewsko!). Użycia te są jednak rzadkie, gdyż w języku polskim posługiwanie się nazwiskami w formułach adresatywnych nie należy do dobrego tonu.
Ponieważ żeńskie tytuły naukowe, zawodowe i służbowe są nieodmienne, ich użycia w formach adresatywnych (tzn. funkcjonalnego wołacza) mają postać mianownikową, np. pani ambasador!, pani doktor!, pani dyrektor!, pani mecenas!, pani minister!, pani profesor!, pani rektor!
We współczesnej polszczyźnie, zwłaszcza mówionej, obserwujemy silną tendencję do zastępowania form wołacza przez formy mianownika, o czym świadczą m.in. użycia składniowe niezdrobniałych imion męskich: Andrzej, kiedy wrócisz? Krzysztof, daj mu spokój! Marek, gdzie kupiłeś ten słownik?, zamiast tradycyjnych: Andrzeju..., Krzysztofie..., Marku... Najdłużej pewnie utrzyma się wołacz w różnego rodzaju tytułach męskich, gdyż adresatywna funkcja końcówki jest w nich połączona ze wskazaniem płci (por. panie doktorze, ale: pani doktor)