1.Budowa wnętrza Ziemi i siły wewnętrzne.
Wnętrza budowa Ziemi wyróżnione zostały cztery główne sfery: litosfera, astenosfera, mezosfera i barysfera. Granica między litosferą i astenosferą wyraźnie zaznacza się przez spadek prędkości fal sejsmicznych wywołany większą plastycznością skał budujących astenosferę, nie wyróżniono jednak w tym wypadku nieciągłości.
Litosfera-ciężar właściwy 2,6-2,7g/cm3, najbardziej zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej, grubość litosfery waha się od 70 km na obszarach zajętych przez oceany (litosfera oceaniczna) do 100-120 km na obszarach zajętych przez bloki kontynentalne (litosfera kontynentalna). Zbudowana jest ze skał występujących w stałym stanie skupienia, z przewagą skał o dużej wytrzymałości-granity, gnejsy, dioryty, bazalty, z wyjątkiem lokalnych ognisk magmowych i utworów wulkanicznych, co powoduje, że litosfera jest strukturą sztywną, o dużej wytrzymałości, pękającą pod wpływem nacisku (nie ulega odkształceniom plastycznym).
Budowa litosfery ma 3 warstwy-lądy
-0-16 km-warstwa osadowa krzem i glin-sial (lżejsza i mniej gęstsza)
-10-30 km-warstwa granitowa ----„”------
-20-30 km-warstwa bazaltowa krzem i magnez-sima (cięższa i bardziej gęstsza)
Budowa litosfery ma 3 warstwy-woda
-0-1 km-warstwa osadowa
-2-3 km-warstwa osadowo-wulkaniczna
-3-5 km-warstwa bazaltowa
Nie ma warstwy granitowej.
Skład chem. litosfery tlen- ok 50%, krzem 27,7%, glin 8,1% żelazo 5%, wapń 3,6%, sód 2,8%, potas 2,6%, Mg 2,1%, H i tytan 0,7% oraz inne: miedź azot.
Astenosfera- ciężar właściwy3.0-3.3g/cm3 o zwiększonej plastyczności podatności na deformacje; do 100 km; uważa się ją za główny poziom tworzenia się ognisk magmy i główne źródło procesów magmowych. ). Zbudowana jest ze skał plastycznych:szklisty, ruchliwy bazalt i perydotyt. Prądy konwekcyjne-magma przemieszcza się w kierunku magmy podkładowej-do oceanów.
Mezosfera-ciężar właściwy 3,5 g-5,0 g/cm3: do ok. 2500 km. Obejmuje warstwy skalne znajdujące się w stałym stanie skupienia, zbudowane głównie z perydotytu z domieszką chromu i niklu.
Barysfera- ciężar właściwy ok. 8.0-10g/cm3,centrum Ziemi od 2500 km do 6370km/zbudowana z żelaza i niklu, stan ich skupienia może być gazowy lub ciekły.
Siły wewnętrzne-budujące, przejawem sił wewnętrznych- ruchy i inne zjawiska:
Ruchy izostatyczne-pionowe ruchy skorupy ziemskiej
Przyczyny:
-układ musi powstawać w równowadze-izostazja
-powstawanie grubej pokrywy lądolodu, wzrostu ilości wody w zbiornikach jeziornych lub morskich, narastanie osadów w basenach morskich,
Skutki:
-topnienie pokrywy lądolodu,
-zmniejszanie się ilości wody w jeziorze,
-niszczenie obszarów kontynentalnych, np. Zat. Hudsona-największe centrum zlodowaceń kanadyjskich-wgięta 900m,do chwili obecnej już 300 m odkształcenia;2 cm rocznie. Zat. Botnicka -wgięta 700m,powoli wznosi się ok. 1 cm rocznie i już 280m powierzchnia litosfery podniosła się od czasu II zlodowacenia.
Ruchy epejrogeniczne-lądotwórcze, bardzo powolne ruchy pionowe, powodujące wydźwignięci lądu, są to ruchy wahadłowe,
Przyczyny
-procesy magmowe,
Skutki:
-transgresje i regresje płytkich mórz epikontynentalnych,
-różna wys. n.p.m. równowiekowych teras morskich i starych i równowiekowych powierzchni zrównania w obrębie kontynentów, np. Św. Serapisa koło Nepalu.
Ruchy diktyogeniczne-wielkopromienne albo neotektoniczne, związane z podskorupowymi przemieszczeniami magmy lub z bocznymi naciskami.W wyniku tych ruchów powstają wybrzuszenia, wzniesienia o promieniu podstawy do kilkuset kilometrów i wysokości do kilkuset metrów. Powstały dopiero w trzeciorzędzie i trwają.
Ruchy orogeniczne- górotwórcze.
Poglądy na powstanie gór:1912 Wegener: w paleozoiku istniał jeden kontynent Pangea, nieregularne kształty. Pod koniec Karbonu zaczął się rozdzielać na mniejsze kontynenty, wędrowały przez trias, kreda i jura, trzeciorzęd. Osady wyniesione nad poziom oceanu-nacisk boczny na powierzchnię geosynkliny.
-oddzieliły się: Ameryki, Australia, Antarktyda. Wyspy do siebie pasują,
-budowa geologiczna,
-podobna fauna i flora,
-zlodowacenia w karbonie,
Ameryki oddzielają się od Eurazji o 32 cm /rok.
Trzęsienia Ziemi- nagłe przemieszczanie mas skalnych w obrębie skorupy ziemskiej
-tektoniczne-tam gdzie jeszcze niedawno odbywały się ruchy górotwórcze,
-wulkaniczne-z reguły słabe, tam gdzie zachodzi działalność wulkanów. Wydobywanie się magmy na pow. Ziemi, rozprężanie się gazów zawartych w magmie.
-zapadliskowe- powstają wskutek obrywania się dużych mas skalnych, zawalenie się stropu jaskini lub wyrobisk.
Ogniskami trzęsień Ziemi są: astenosfera z litosferą 60 km wgłąb.
Hipocentrum- miejsce wew. Ziemi, skąd wychodzą fale sejsmiczne
Epicentrum- miejsce zew. Ziemi, dokąd najszybciej dochodzą fale sejsmiczne.
obszary sejsmiczne-najwięcej wstrząsów
obszary pensejsmiczne-znacznie mniej wstrząsów
obszary asejsmiczne-tam gdzie nie ma wstrząsów lub rzadko
W Polsce Szczecin, Poznań, Lublin.
Wulkanizm- wydobywanie się ciał stałych, pyłów i gazów z wnętrza Ziemi na jej powierzchnię.
Ciała stałe: popioły, piaski, lapille, bomby wulkaniczne
Ciała lotne: gazy, para wodna-metan, wodór, dwutlenek siarki i węgla, siarkowodór.
-lawy kwaśne-SIO2, krzemionka, bardziej ciekła i mniej gęsta.
-lawy zasadowe-mniej krzemionki, więcej żelaza i magnezu, nieciekła i bardziej gęsta.
Plutonizm- wdzieranie się magmy wewnątrz skorupy ziemskiej w wyniku czego powstają czyli intruzje (masywy pnie,żyły)Największymi efektami plutonizmu są batolity np. masyw Karkonoszy, po zdarciu skał pokrywowych batolity tworzą kopulaste wzniesienia.
2.Wietrzenie fizyczne i chemiczne.
Wietrzenie- proces niszczenia zwięzłości skały przez czynniki atmosferyczne i biologiczne. Jest zjawiskiem powszechnym zachodzi wszędzie gdzie skała styka się z atmosferą.
Wietrzenie fizyczne- proces doprowadzający do zmian mechanicznych, powodujący podział, rozpad skały na drobne: bloki, głazy, okruchy.
Procesy:
- nasłonecznienie (insolacja),
- zamróz,
- parowanie,
- mech. oddziaływanie org. roślinnych i zwierzęcych.
1.Nasłonecznienie- skała naga bez pokrywy roślinnej, rozkład ziarnistych skał zbudowanych z różnych minerałów, spowodowany zmianami temperatury wskutek ogrzewania i ochładzania skały. W dzień, skały jaśniejsze się wolniej nagrzewają od ciemnych. W nocy, skały ciemne oddają ciepło jaśniejszym. Powoduje to:
-kruszenie się- s. krystaliczna,
-łuszczenie się - s. osadowa (cykl dobowy),
-rozpad blokowy - s. lite (cykl roczny).
2.Zamróz- woda wpływa w pory i szczeliny w skale. Wskutek obniżenia się temperatury poniżej 0 stopni woda ta zamarza a zamarzając powiększa swą objętość o ok.9%, przez co wywiera duże ciśnienie na otaczającą skałę i powoduje:
-kruszenie się skały.
3.Parowanie- pod wpływem wody skały ilaste, łupki, iły, gliny pęcznieją i powiększają swą objętość, staja się zwięzłe, spoiste. W czasie suszy woda paruje, skała pęka i powstają wieloboki zwane poligonami.
4.Mech. oddziaływanie org. roślinnych i zwierzęcych - korzenie roślin wrastają w najdrobniejsze szczeliny. Grubiejąc wywierają nacisk na ściany szczeliny i poszerzają je, co powoduje rozsadzanie skał. Zwierzęta tworzą nory, kanały (kret), rozpulchniają glebę i rozkruszają (kozice górskie kopytami).
Wietrzenie chemiczne- proces doprowadzający do rozkładu skał i zmiany ich składu mineralnego i chemicznego pod wpływem wody opadowej zawierającej rozpuszczone CO2, tlen, azot i kw. próchniczne i siarkowe.
Procesy:
- uwęglanowienie (karbonatyzacja),
- utlenianie (oxydacja),
- odtlenianie (redukcja),
- uwadnianie (hydratacja),
- hydroliza.
1.Uwęglanowienie (karbonatyzacja)- najczęściej pojawiający się; przemieszczanie się węglanów wapnia w głąb utworu i tworzenia się nowych węglanów krzemianami.
2.Utlenianie (oxydacja)- łączenie się tlenu z pewnymi składnikami zawartymi w utworze; powstają składniki bardziej utlenione: FeOFe2O3. Następuje zmiana barwy.
3.Odtlenianie (redukcja)- pod wpływem nadmiaru wody i w warunkach beztlenowych następuje redukcja pewnych składników zawartych w utworze Fe2O3 FeO. Następuje zmiana barwy.
4.Uwadnianie (hydratacja)- łączenia się pewnych związków z wodą i przechodzenie minerału bezwodnego w uwodniony, np. hematyt w limonit, anhydryt w gips.
5.Hydroliza- pod wpływem wody zachodzi rozkład minerałów iłowych (wtórnych) na kwaśne i zasadowe. Wskutek hydrolizy rozkładowi ulegają krzemiany, glinokrzemiany, skalenie i powstają np. illit, montmorylonit.
3. Procesy denudacyjne na stokach młodych i dojrzałych i formy.
Stoki:
-proste: jednostajnie pochylone, wypukłe, wklęsłe.
-złożóne: schodowe, wypukło- wklęsłe, wklęsło- wypukłe.
P. denudacyjne-są to ruchy masowe lub pod wpływem wody. Powodują niszczenie stoków.
STOKI MŁODE-pochylone ponad 40˚, głównie w górach.
-odpadanie -odpadanie różnych okruchów skał pod wpływem wietrzenia fizycznego: główną rolę odgrywa:
-zamróz: to ściana jest nierówna, poszarpana, odpadają okruchy i bloki skalne.
-nasłonecznienie: od ściany stoku odpadają drobne okruchy skalne.
U podnóża gromadzi się materiał, tworzą się hałdy i usypiska nawet do 200 m i więcej.
-obrywanie- oberwanie się i runięcie w dół wielkich mas skalnych pod wpływem:
-dużą stromość zbocza
-w miejscach podciętych przez wodę, rzekę, lodowiec lub też w wyniku działalności człowieka i przy trzęsieniach ziemi.
Odpadanie i obrywanie różnią się pod względem ilościowym, a nie jakościowym. W skale powstają wyrwy o dużych głębokościach.
STOKI DOJRZAŁE- pochylone do 40˚,
-osuwanie-w wyniku osuwania powstają osuwiska, ale muszą być odpowiednie warunki:
-dość duże nachylenie stoku
-budowa geologiczna: iły, mułki, muły, gliny pylaste, pod wpływem wody pęcznieją i stają się powierzchnią poślizgową. Osuwanie zachodzi szybko, kilkanaście m/s i powstaje nisza osuwiskowa.
-spełzywanie- ruch masowy, powolny ok. 3 cm/s, niewidoczny gołym okiem. Obejmuje cały stok, który jest pokryty roślinnością darniową. Przejawy ruchu:
-murszenie się powierzchni stoku
-skrzywianie się pojedynczych drzew, słupów telegraficznych i geodezyjnych
Pod lasami prawdopodobnie nie zachodzi, niewidoczne do końca.
Na gruntach ornych ma miejsce i przyczynia się do tego lód włóknisty. Jest to proces, który przynosi szkody gospodarcze. NIE MOŻNA mu zapobiec (chyba, że zalesimy wszystkie stoki).
-spłukiwanie- proces bardzo szkodliwy. Zależy od:
-szaty roślinnej, natężenia opadów, nachylenia i kształtu stoku, rodzaj materiały budujący stok. Zaczyna się od działalności deszczu i czyni destrukcję. Największą destrukcję czynią kropla o średnicy 6,5 mm i 0,2 g gdyż uderzają w stok z największą szybkością. Wybijają ze stoku najmniejsze cząsteczki mineralne i powstają tzw. kwaterki deszczowe. Materiał mineralny rozbryzguje się i przemieszcza w dół do 1,5 m i górę stoku max. 40 cm, 75% w dół i 25% w innych kierunkach. Gdy kropel jest więcej, woda tworzy nitki, wężyki i wymywa materiał spod różnych głazów, kamieni i tworzą się piramidki.
Właściwe spłukiwanie-zaczyna się wtedy, gdy na stoku jest tyle wody, że gleba nie może jej wchłonąć.
-powierzchniowe- woda płynie całą warstwą po stoku, nie powstają formy rzeźby terenu.
-liniowe- cienkie nitki wodne, które się łączą, rozdzielają, powstają formy rzeźby terenu.
Górna cz. stoku- bombardowanie Najbardziej podatne na spł:
Środkowa cz. stoku- spł. liniowe -lessy, utwory pyłowe.
Dolna cz. stoku.- spł. powierzchniowe. Najbardziej odporne na spł:
-gliny ciężkie, iły, torfy i utw. tor-muł.
Formy powstałe przez spłukiwanie liniowe:
-żłobiny- bruzdy, którymi wody spływają, głębokości do ok. 1m, profil poprzeczny V.
-rozdoły- większe od żłobin, od 3-5 m, profil poprzeczny V, w klimacie półsuchym i na utworach pyłowych.
-wądoły- łagodniejsze, w kształcie U, powstają z rozdołów, gdy na nich osadzi się roślinność darniowa, dolinki o płaskim dnie oraz stromych zboczach.
-wąwozy- różne pod względem długości, wielkości, głębokości, kształtu, powstawania. Zbocza strome inne łagodne, dno wyrównane.
-stokowe: mniejsze, krótsze
-dolinowe (wysoczyznowe): duże, dłuższe
-parowy- zamarły w rozwoju wąwóz. 35 tyś. km, najwięcej na Wyż. Lubelskiej.
4.Jeziora, klasyfikacja geologiczna, biologiczna, osady jeziorne.
jezioro- zbiornik wodny zajmujący obniżenie albo zaklęsłość mniemający połączenia z morzem; zajmują 2% ogólnej powierzchni lądu (2,8 mln km2)
przepływowe (otwarte)-klimat wilgotny umiarkowany, jezioro słodkie np. u nas
nieprzepływowe (zamknięte) -klimat suchy, jeziora słone np. M. Kaspijskie
największe:
-M.Kaspijskie 259 tys. km2
-Górne 88 tys. km2
-Victoria 68 tys. km2
-Śniardwy 104 km2
najgłębsze:
-Bajkał 1741 m
-Tanganika 1470 m
-Kaspijskie 980 m
-Hańcza 108,5 m
falowanie- pionowy ruch wody, obrotowy ruch cząsteczek wody wokół własnej osi.
sejsza- kołysanie się wody w jeziorze, przy jednym brzegu poziom wody jest wyższy, a pzy drugim niższy; w Polsce ok. 1 m różnicy wywołuje to wiatr przemieszczanie się ośrodków barycznych.
Typy geologiczne jezior:
-tektoniczne(zapadliskowe)- znajdują się w dnach rowów tektonicznych, zbocza strome, wydłużone, ubogie w życie biologiczne, są depresjami-dno jeziora jest niżej niż poziom morza np. Bajkał-1279 m depresja, początki trzeciorzędu, Tanganika-780 ppm, a dno jeziora to 1470 m, a depresja wynosi 690 m.
-polodowcowe
-j. moreny dennej-obniżenia, wytopiska; duża powierzchnia, niewielka głębokość, liczne przegłębienia, urozmaicona linia brzegowa;
-j. moreny czołowej-na zapleczu moreny czołowej powstaje misa jeziorna, z wytopienia się bryły lodu;
-j. rynnowe-wytwarzają się w dnach rynien polodowcowych, zbocza strome, wydłużony kształt, głębokie np. Hańcza;
-j. cyrkowe- jeziora górskie, które zajmują największe przegłębienia pół firnowych, nieduże, ale głębokie np. Wielki Staw 0,3 km2, 73 m;
-j. zastoiskowe- nie występują obecnie, są jedynie pozostałości w postaci iłów warwowych;
-rzeczne- po prostu starorzecza, nieduże jeziora, znajdują się w odciętych od koryta współcześnie meandrów rzek, nieduże, kręte, płytkie, wiślicka, warciska, burzyska np.
J. Niklerz;
-eolioczne- zajmują misy deflacyjne piasek jest wywiewany do poziomu wód gruntowych, spotykamy je w ramionach wydm parabolicznych, nieduże, płytkie, szybko zarastają;
-przybrzeżne- dawne części morza odcięte od niego w rezultacie fal morskich np. J.Łebsko
-krasowe- na obszarach gdzie teren zbudowany jest z wapieni lub gipsu, skały te rozpuszczają się i tworzą się jeziora podziemne;
-wulkaniczne- zajmują kratery wygasłych wulkanów, są nieduże ale głębokie np. Krater Lake, 8 km śr, a głębokość ponad 600 m;
- antropogeniczne -zbiorniki zaporowe na rzekach, stawy rybne, są zazwyczaj duże;
Typy biologiczne jezior:
-digotroficzne- głównie góry, ubogie w substancje odżywcze, plankton, roślinność, faunę, głębokie, otoczone skałami, dużo tlenu w wodzie i dlatego substancje ulegają szybkiej mineralizacji, woda jest czysta niebieskawo- zielona.
-eutroficzne- najwięcej, bogate w substancje odżywcze, płytkie, mała zawartość tlenu, bogate w roślinność, faunę, plankton, linia brzegowa lepiej rozwinięta, powstaje muł denny- sapropel- na skutek procesów gnilnych, utwór tłusty i mazisty w dotyku.
-dystroficzne- znajdują się pośrodku, próchnica; z lasów iglastych wydostają się kwasy huminowe, bulwowe, które są kwaśne i łatwo rozpuszczalne w wodzie; dostają się do jeziora na dno; woda żółta; na dnie jeziora powstaje utwór podobny do torfu- dy
Osady denne:
Zanikanie jezior:
-zasypywanie-rzeki wpływające do jezior nanoszą materiał, gładzenie brzegów
-zamulanie- wytracenie się związków chemicznych:
-kreda jeziorna: składa się z węglanu wapnia, barwa biaława, powstaje na skutek dysocjacji jonów wapniowych, szczelnie wypełniają dno, do 3 m grubości
-wapno łąkowe:to samo co kreda jeziorna tylko pod torfami
-gytia: jest mułem składa się z 3 składników: masa organiczna(szczątki obumarłych roślin i zwierząt ma drobnogruzełkową strukturę i masę galaretowatą), węglan wapnia(wytrąca się z wód jeziornych z rozkładu roślin) i drobne cząstki mineralne(iłowe i pyłowe przedostają się do jeziora ze zboczy misy jeziornej)
-zarastanie jezior- ulegaja mu płytkie jeziora, dobrze rozwinięta linia brzegowa- roslinność, następuje wypłacenie, np.torf
1m-turzyce,1-2mturzyca,pałka, 2-3 sitowie, 3-4 grążel
5.Lodowce górskie, typy, powstawanie, działalność.
¾ obszaru Polski było zlodowacone.
Dzisiaj lodowce zajmują ok. 15 mln km2- 10 ogólnej powierzchni lądów.
-Antarktyda 12,6 mln km2
-Arktyka 2 mln km2
-Grenlandia 1,8 ml km2
np. Malaspina-Alaska,l.podgórski, 2200 km2, największy;
Siachen-1180 km2,max. grubość 950 m, długość 75 km;
Fedczenko-992 km2, grubość max. 620 m, długość 70 km;
Aletsch-Alpy Berneńskie, 86,7 km2, grubość max. 792m, długość 25 km, najw. w Europie;
Tworzą się tam gdzie więcej śniegu pada, niż się topi-granica wiecznego śniegu (w Tatrach ok. 2500 m, Europa 5000m), zależy od:
- war. klimatyczne (temperatura, opady śniegu)
- war. orograficzne (rzeźba gór)
Luźne kryształki śniegu przekształcają się w większe tworząc firn, a następnie lód firnowy i lód lodowcowy. Obszar gromadzenia się śniegu i jego przekształcania w firn i lód lodowcowy nazywany jest polem firnowym. W ciągu dnia wierzchnia warstwa śniegu topi się, a woda roztopowa przesącza się w głąb i zamarza. Następuje zamróz, w wyniku którego skała kruszy się i powstają wklęsłe misy zwane cyrkami.
Typy lodowców górskich:
-cyrkowy (karowy)- pozbawiony jęzora lodowcowego, zajmujący jedynie lokalne zagłębienia;
-alpejski (dolinny)-z jednym lub kilkoma polami firnowymi, z jęzorami lodowcowymi płynącymi dnami dawnych dolin rzecznych, (Alpy Kaukaz);
-dendrytowy- Fedczenko, podobny do alpejskiego, w którym sieć jęzorów bocznych zlewa się w jeden wspólny jęzor lodowcowy;
-podgórski (piedmontowy)- Malaspina, powstający z połączenia kilku jęzorów lodowcowych, które wypływające z gór na równinę przedgórską rozlewają się szeroko, tworząc jedną pokrywą lodową;
-norweski -obejmujący spłaszczenia górskich powierzchni szczytowych, z jęzorami lodowcowymi zawieszonymi;
Działalność:
-akumulacyjna, transportowa- lodowiec transportuje w swoim cielsku materiał skalny różnego pochodzenia, do lodowca górskiego dostarczany jest materiał skalny przede wszystkim ze ścian otaczających pole firnowe i język lodowcowy.
-morena powierzchniowa-transportuje materiał gł. ostrokrawędzisty na powierzchni lodowca z pola firnowego i zbocza doliny górskiej ruchem laminanym,
-morena wewnętrzna-materiał transportuje wewnątrz na powierzchni lodowca,
-morena boczna-po bokach czoła lodowcowego gromadzi się materiał;
-morena środkowa-po połączeniu się dwóch jęzorów lodowcowych i dwóch moren bocznych
-morena denna-materiał niesiony jest w spągu lodowca, najbardziej zróżnicowany.
-niszcząca- lodowiec niszczy podłoże poprzez egzarację, do której zalicza się detersję- szlifowanie, polerowanie, wygładzanie podłoża lodowca przez materiał morenowy i detrakcję- obrywanie bloków skalnych;
-wygłady skalne- s. metamorficzne i krystaliczne-wypukłe, łupki, iły-wklęsłe;
- mutony(barańce)-są to doskonale ogładzone podłużne garby i pagórki o kierunku zgodnym z ruchem lodowca o zarysie owalnym lub klinowym, ich profil podłużny jest asymetryczny
-misy lodowcowe-są to zagłębienia wycięte w litej skale o zarysie zbliżonym do koła, w dawnych polach firnowych;
-rynny polodowcowe-kręte, podłużne, głębokie, powstają wtedy gdy łączyły się dwa jęzory lodowcowe;
-formy przeobrażone-cyrki, żłoby polodowcowe, doliny wiszące.
Lodowce kontynentalne
Lodowiec Kanadyjski-13,4 mln km2
Okolice NY, miąższośc lodu musiała być duża, bo G. Wart 1914 m była przykryta lodem.3000-4000 m grubości; centra zlodowaceń: Labrador, okolice Zat. Hudsona, północna część G. Skalistych, dotarł do 37 stopnia.
Lodowiec Skandynawski- 6,67 mln km2, centra zlodowaceń: Zat. Botnicka, Wyspy Brytyjskie, miał połączenie z Lod. Syberyjskim, dochodził do źródła Renu, Karpat, na wschodzie miał dwa żłoby lodowcowe: Dniepru i Dniestru; grubość do 3000 m, dotarł do 45-7 stopnia.
Lodowiec Syberyjski- 2,7 mln km2, dotarł do 66 stopnia, centra zlodowaceń: Ural,Wyspy Nowosyberyjskie, Góry Czerskiego, Kamczatka.
Typowe osady lodowcowe:
-glina morenowa
-37% odruchów odruchów śr. większej niż 2mm (w Szwecji)
-3,4,5% ---------„'------------------„'----------------(w Polsce)
Działalność:
-akumulacyjna, transportowa-
-moreny czołowe akumulacyjne, spiętrzone, martwego lodu,
-moreny denne płaska, falista, pagórkowata,
-drumliny
-sandry, ozy , kemy, terasy kemowe,
-równiny zastoiskowe.
-niszcząca- egzaracja- detersja i detrakcja znacznie większa niż w lodowcach górskich
-rynny polodowcowe,
-dol. Wód roztopowych,
-zagłębienia wytopiskowe i bezodpły
6.Moreny czołowe i denne jako strefy form terenu. Sandry, ozy, kemy- morfologia, budowa, związek z odpowiednimi typami deglacjacji.
Morena czołowa-forma typowa dla deglacjacji frontalnej, czyli zanikanie lodowca od frontu, przodu.
-spiętrzona-powstaje w czasie nasuwania się lądolodu,
-asymetria zboczy,
-silnie zaburzona budowa wewnętrzna (budowa łuskowa),
-tworzą długie wały, wys. 100 m i więcej (Trzebnickie Wzgórza, Góry Kocie).
-akumulacyjna-powstaje w czasie postoju lodowca w jakimś miejscu,
-materiał w środku jest zróżnicowany,
-tworzą pagórki, wzgórza, krótkie wały do kilkudziesięciu metrów.
Morena denna-powstaje na skutek wytopienia się materiału z lodu i opada na powierzchnię
-typowe-zbudowane glin zwałowych, w trakcie deglacjacji frontalnej.
-ablacyjne
-płaska-zbudowane z gliny zwałowej, na podłożu płaskim, materiał jest dość wyrównany, 0-2˚ spadku i do 7 m wysokości, od Szepielowa do Czyżewa.
-falista- zbudowana jest z gliny zwałowej, ej falistość związana jest z nierównomiernym rozmieszczeniem materiału znajdującego się w spągu lodowca, 2-7˚ spadku i do 10 m wysokości, okolice Białegostoku.
-pagórkowata-powstała na skutek szybkiego wytapiania się lodu, woda nie wynosiła materiału tylko osadzała go w martwym lodzie, na zapleczu moren czołowych.
Kemy-formy najbardziej typowe dla deglacjacji arealnej, mają one najczęściej charakter pagórków i wzgórz, niekiedy wałów, wysokośći od kilku do kilkudziesięciu metrów. Rozciągają się na przestrzeni kilku kilometrów. Zbudowane są z piasków, żwirów, muły, iły, pyły, naniesionych przez wody lodowcowe i osadzonych w otwartych szczelinach lub przetainach w martwym lodzie np. Haćki, Klesza Kościelne. Aby rozróżnić kemy musimy zbadać ich budowę wewnętrzną. Przez to wyróżniamy:
-fluwioglacjalne- tworzyły się w otwartych szczelinach, zbudowane są z materiału gruboziarnistego, przekątnie warstwowanego;
-limnoglacjalne-tworzyły się w przetainach w martwym lodzie, zbudowane są z materiału drobnoziarnistego, rytmicznie warstowanego;
-mieszane-posiadają cechy morfologiczne wyżej wymienionych rodzajów kemów.
Terasy kemowe (kemy marginalne)- są to płaskie, wydłużone powierzchnie powstające pomiędzy istniejącym już wcześniej formami rzeźby np. zboczem doliny, a bryłami martwego lodu. Przy czym ów lód nie sięga jej zbocza. Było to swego rodzaju szczelina, w której gromadziły się piaski i żwiry osadzane przez wody marginalne spływające po powierzchni brył lodowych. Przez co tarasy kemowe są nazywane kemami marginalnymi.
Ozy- są to formy powstałe wskutek budującej działalności wód lodowcowych, gdy woda malała swą siła osadzała materił (w rynnie) Mają one charakter wałów i ciągów pagórków o stromych zboczach i falistej linii grzbietowej. Usytuowane są na ogół prostopadle do czoła lodowca. Ciągną się na przestrzeni od kilkuset metrów do kilkudziesięciu kilometrów. Ozy mają często meandryczny przebieg podobny do biegu rzeki. Zbudowane są ze żwirów i piasków osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych w różnych częściach lodowca np. Oz Mosiński, okolice Poznania 27 km, Oz Turtulski, w Hańczy w rynnie,16 pagórków.
Sandry- powstająwskutek budującej działalności wód roztopowych. Wody pochodzące z topniejącego lodowca wynosiły na przedpole materiał skalny wyerodowany z podłoża lub wytopiony z lodu. Pod lodowcem znajdowała się bowiem sieć strumieni, którymi był transportowany erodowany i wytopiony materiał. Po wypłynięciu spod lodowca siła wód roztopowych malała i następowało osadzanie niesionego materiału przed czoło lodowca u wylotu bram lodowcowych. W wyniku tego powstały słabo urozmaicone powierzchnie piaszczyste i piaszczysto- żwirowe. W części proksymalnej stożki sandrowe są zbudowane z osadów gruboziarnistych niekiedy nie kiedy ławicami gliny morenowej. W części dystalnej przechodzą w osady piaszczyste, gruboławicowe o poziomym lub przekątnym warstwowaniu. W kierunku dystalnym stożki sandrowe nakładają się na siebie i przyrastają bocznie tworząc równiny sandrowe.
7.Działalność rzeźbotwórcza wiatru i formy eoliczne.
Wiatr jest czynnikiem znacznie mniej efektywnym od wody ze względu nas mniejszą gęstość i lepkość ośrodka transportującego (powietrza). Działalność Polsce przeważają wiatry zachodnie.
Działalność transportowa.
Zależy od:
-siły wiatru(skala Beauforta),
-rodzaj materiału w podłożu,
-roślinność.
Transportuje w procesach:
-popychania (pełzania) - największe ziarna,
-skakanie ziarna (saltacja) - drobne cząstki,
Poruszają się głównie ruchem skokowym, tworzą na powierzchni tereny płynącą chmurę. W czasie długotrwałego transportu eolicznego materiał ulega obtoczeniu i zmatowieniu
-zawieszanie - utwory pyłowe.
Poruszają się w zawieszeniu, w powietrzu, dzięki czemu mogą być transportowane na dalekie odległości.
Działalność niszcząca.
Przejawia się przez dwa procesy deflacji i korazji.
Deflacja-wywiewanie przez wiatr cząstek piasku. Największym obszarem deflacyjnym na terenie Polski, aktywnym do lat '70 był Pustynia Błędowska. Procesy deflacyjne były tu spowodowane głęboko zalegającym poziomem wód gruntowych. Od tamtych lat teren ten podlega sztucznemu zakrzewieniu i zadrzewieniu, co spowodowało, ż obszary deflacyjne zostały znacznie ograniczone.
Formami związanym i z deflacją są:
-misy deflacyjne- rozległe, owalne, płytkie powierzchnie, z których wiatr wywiewa gromadzący się tam materiał. Tworzą się pomiędzy ramionami wydm parabolicznych i usypuja te wydmę.
-niecki i rynny deflacyjne- tworzą się wskutek rozwiewania samych wydm przez wiatry przeciwne do wydmy.
-bruk deflacyjny- tworzy się w miejscach pokrytych utworami żwirowo- blokowymi, wskutek sortowania materiał drobny jest wywiewany, a bloki opadają i mają postać bruku.
Korazja- niszczenie, ścieranie, polerowanie powierzchni skalnych, w wyniku uderzenia o nie cząsteczek unoszonych przez wiatr.
Formami związanym i z korazją są:
-graniaki- kamienie oszlifowane przez wiatr z dwóch bądź trzech stron, na polach często się spotyka.
-grzyby skalne
-jargandy
Działalność akumulacyjna.
mikroformy:
-zmarszczki piaskowe (riplemarki)- nietrwałe, przypominające fale, asymetria zboczy.
-języki piaskowe
-kopce piaskowe-przeszkoda, materiał składowany jest przed i za nią.
mezoformy:wydmy- zbudowane z piasku w 99%, wędrują po powierzchni terenu: pustynne, nadmorskie, śródlądowe.
-barchany- pustynie, tam gdzie niewiele piasku, klimat suchy, zwierciadło wód podziemnych głęboko, nieduże od 5-20 m, w Polsce nie powstają.
-paraboliczne- w klimacie wilgotniejszym, zwierciadło wód podziemnych blisko, znacznie większe od barchanów do 30 m, w Polsce najczęściej spotykane.
-poprzeczne
-podłużne
-gwieździste
-cienie
makroformy:
-draa-ogromne wały piaskowe o wysokości do 600 m i długości do kilkuset kilometrów.
8.Wieczna zmarzlina, procesy i formy w klimacie zimnym.
Klimat peryglacjalny to obszar gdzie dzisiaj w przeszłości mróz stworzył struktury i wszelkie inne formy terenowe. Cechą klimatu zimnego jest obecność wiecznej zmarzliny. Grunt przez X lat jest skuty mrozem, sięga do różnej głębokości. Na Syberii najwięcej 1500m, północna część Płw. Skandynawskiego, północna część Kanady, Grenlandia, Szpicbergen 380m. Obecnie obszary z przemarzniętym gruntem zajmują 35 mln km2.
Działalność mrozu przejawia się tam gdzie wieczna zmarzlina rozmarza-strefa czynna wiecznej zmarzliny waha się od 0,5 m do 4 m. W różny sposób:
-pękanie,
-pęcznienie,
-wietrzenie mrozowe (zamróz),
-podnoszenie,
-sortowanie.
1.Pękanie- głównie ulegają skały luźne, piaszczysto- żwirowe i powierzchnia skały z lodem. Nagły spadek temperatury od -10 do -30C powoduje kurczenie się lodu i następuje pękanie skały- pojawia się szczeliny. W czasie kolejnych roztopów w te szczeliny dostaje się woda i zamarzając rozszerza już istniejące szczeliny, które klinowe zanurzają się w głąb gruntu (żyły, kliny lodowe).
2.Pęcznienie- podlegają skały osadowe: iły, iłołupki, gliny. Są to pionowe i poziome ruchy powierzchni gruntu wywołane tworzeniem się lodu gruntowego z wody grawitacyjnej, higroskopowej, błonkowatej.
3.Wietrzenie mrozowe- woda wpływa w pory i szczeliny w skale. Wskutek obniżenia się temperatury poniżej 0C woda ta zamarza, a zamarzając powiększa swą objętość o ok. 9%, przez co wywiera duże ciśnienie na otaczającą skałę i powoduje jej kruszenie.
4.Podnoszenie- tzw. rośnięcie kamieni, w czasie zamarzania grunt ulega podniesieniu na skutek pęcznienia (lód gruntowy).
5.Sortowanie- nagromadzenie materiału.
Formy mrozowe i struktury mrozowe.
1.Żyły, kliny mrozowe- w wyniku pękania mrozowego. Proces powstawania klina lodowego rozpoczyna się od powstania w okresie nagłych spadków temperatury, gdy pokrywa roślinna jest bardzo uboga, a pokrywy śnieżnej jest brak lub jest bardzo cienka, szczeliny lub szczelin kontrakcji termicznej. Owe szczeliny w okresie zimy wypełnione są śniegiem, a w czasie roztopów dostaje się do nich woda. W czasie następnej zimy woda zamarzając w szczelinach rozszerza już istniejące formy, powodując tworzenie pionowych żył lodowych lodu masywnego, które klinowo zanurzają się w głąb gruntu. Następnie gwałtowne spadki temperatury powodują powstanie kolejnych szczelin w obrębie już istniejących żył lodowych. Coroczne pękanie żyły lodowej oraz zamarzanie w utworzonej szczelinie wody, doprowadza do poszerzenia jej rozmiarów i utworzenia klina lodowego.
-syngenetyczne- powstają równoznacznie z materiałem, w którym się tworzyły (dna dolin rzecznych, aluwia),
-epigenetyczne- wykształcają się w materiale już złożonym, znacznie więcej, na żwirowniach często spotykamy, zdeformowane.
2.Gleby poligonalne- w wyniku pęcznienia i segregacji mrozowej
-pierścienie kamieniste- występują pojedynczo lub w grupach. Znane są nadmorskich równin Szpicbergenu. Średnica ich waha się od 0.5m do 3m.
- poligony kamieniste- mogą powstawać zarówno miarę bocznego rozrastania się pierścieni kamienistych, jak również w czasie tworzenia wieloboków szczelin mrozowych powstających przy gwałtownych spadkach temperatury.
3.Tarasy i pasy soliflukcyjne- w wyniku soliflukcji.
4.Terasy krioplanacyjne- w wyniku soliflukcji i w. mrozowego.
5.Ałasy- jeziorka termokrasowe, powstają w wyniku wytopienia się lodu gruntowego.
6.Pagóry mrozowe- w wyniku pęcznienia mrozowego.
- pingo- największa forma pagórów, wys. Do 80m, średnica podstawy do kilkuset m, w planie kształt owalny, powierzchnia spękana, na powierzchni osad rzeczny lub jeziorny, a wewnątrz lód. Może być otwarte i zamknięte.
- palas- pagóry pojawiające się w obrębie mokradeł do 3m; są wykształcone w obrębie torfu
-bugry- małe, tworzą się tam gdzie pod jeziorami nie ma zmarzliny. Zbudowane z materiału gliniastego z lodu segregacyjnego; przykryte warstwa darni.
7.Inwolucje- struktury mrozowe- nie są widoczne gołym okiem; okolice Tykocina.
-faliste,
-amorficzne,
-słupowe.
9.Działalnośc rzeczna, formy koryt rzecznych.
Rzeka- masa wody płynąca w korycie naturalnym pod wpływem siły ciężkości.
Klasyfikacja zwyczajowa cieków:
-strumyki- strumienie- potoki- rzeki małe, duże, średnie.
Klasyfikacja cieków pod względem czasu płynięcia:
-stałe-ciągle płyną,
-okresowe- zanikają,
-epizodyczne- okazjonalnie, jak jest np. dłuższy opad.
Transport- odbywa się w różny sposób, jest potrzebna różna siła. Materiał ulega obróbce szybko lub wolno, następuje w wodzie poprzez zderzanie się cząsteczek.
-materiał rozpuszczony- różnego rodzaju jony chlorkowe, potasowe, manganowe. W zależności od ich ilości wodę dzieli się na klasy: niska, średnia, podwyższona, wysoka.
-materiał uniesiony- materiał organiczny głównie części roślinności przybrzeżnej, gałęzie.
-materiał zawieszony- drobne cząstki śr.<0,02 mm, pochodzi z niszczenia dorzecza.
-materiał toczony i wleczony-transportowany po dnie koryta, piaski, żwiry, otoczaki, niekiedy głazy nawet.
Niszczenie- erozja wgłębna, wsteczna, boczna, denna.
-wgłębna- oddziaływuje na podłoże przez eworsję- przegłębienie , niszczenie dna koryta, skutkiem nagłego ruchu wody, materiał pochodzący z rumowiska; ebrazję- niszczenia dna i brzegów koryta poprzez uderzanie materiału, ostre krawędzie; kawitację- zachodzi wtedy gdy woda płynie z dużą prędkością, powstaje między nimi próżnia i duże ciśnienie do 30 tyś. atmosfer, powoduje rozkruszanie i wyrywanie materiału z dna.
-boczna- podcinanie zewnętrznych części brzegu, przez co brzeg staje się kręty-rzeki meandrujące.
-denna- hydrauliczne rozmywanie brzegów koryta.
Akumulacja- zachodzi tam gdzie zmniejsza się siła transportowa.
-sedymentacja-powolne opadanie materiału na dnie koryta,
-akracja- zwolnienie procesów wleczenia materiału po dnie, aż do jego ustabilizowania,
-inkursja- staczanie się różnych ziaren do obniżeń w dnie koryta i tam gromadzenie się,
-dekantacja- wytrącanie się materiału drobnoziarnistego na pow. tarasu.
Formy dna koryta w zależności od prędkości płynięcia wody.
-f. falista 45cm/s-ryplemarki,
-f.wydmowa 45-75cm/s-fale piaskowe,
-f.płaska 75-120cm/s-płaskie dno,
-f.antywydmowa 120-170cm/s-garby.
Rodzaje koryta:
Płaskie- najżadziej, główny nurt środkiem koryta; powstają mielizny.
Kręte- najbardziej powszechne, krętość jest wymuszona, główny nury jest spychany w stronę przeciwległą, również obrywy skalne przyczyniają się do krętości koryta.
Meandrująca- powstają w szerokich dolinach, środkowy bieg rzeki, niski spadek. Meandrem jest odcinek koryta złożony z 2 zakoli: prawego i lewego. W obrębie meandru nurt towarzyszy brzegom wklęsłym i przerzuca się w odcinku brodu spod jednego brzegu wklęsłego pod przeciwny brzeg wklęsły. bok wklęsły silnie niszczony(przy boku najgłębiej) bok wypukły dobudowywany(najpłycej) odcinek najbardziej wyprostowany-bród -występują tam mielizny. Kres wędrówki meander osiąga, gdy rzeka wyprostowuje swoje koryto, przekształca się w starorzecze, które jest zamulone, następuje zatorfienie meandrów.
Roztokowe- bieg górny, wysoki spadek (obszary górskie), koryto dzieli się na wiele ramion, postać warkocza, maja rzeki określane jako dzikie lub zdziczałe; charakterystyczną ich cecha są bardzo duże wahania rwącego przepływu, w czasie roztopów cała dolina zalana jest wodą typowe; płytkie; odsypy żwirowo- piaskowe-łachy i wyspy zarośnięte.
Anastomozujące- koryto ma dużo ramion, duża stabilność, gęsta roślinność pokrywa brzegi rzeki np. Narew w NPN, koryta wąskie i głębokie (stosunek 2,5 do 10).
10.Źródło i inne naturalne wypływy wód powierzchniowych. Zagrożenia i sposoby ochrony wód powierzchniowych.
1.Źródła- są to skoncentrowane wypływy, naturalny wypływ wód gruntowych w miejscu przecięcia wód gruntowych z powierzchnią topograficzną. Podział źródeł może być różny
Ze względu na skład chemiczny, morfologię, rzeźbę:
-źródła warstwowe-wypływają z warstw wodonośnych oraz tam gdzie warstwa wodonośna została rozcięta erozyjnie lub przez zmniejszenie miąższości warstwy wodonośnej. Źródła warstwowe są mało wydajne. Są zasilane przez wody podpowierzchniowe i temperatura ich ma temperaturę powietrza. Woda z tych źródeł jest zanieczyszczona bakteriobójczo i nie nadaje się do picia.
-źródła szczelinowe
-źródła uskalnione-mają temp. Niższą od temp. Powietrza, odprowadzają wody z głębi warstw skalnych.
-źródła kwasowe- wyprowadzają wody z obszarów kwasowych zbudowanych z wapieni, gipsów. Są silnie uszczelnione, są tunele podziemne, groty. Źródła te są najbardziej wydajne. Wypływy wód kwasowych dają początek rzekom kwasowym. W Polsce źródłami kwasowymi są w Tatrach, Karpatach, Sudetach.
Ze względu na kierunek i dynamikę:
-źródła spływowe- tam gdzie wody spływają
-źródła odpływowe- zasilane opadami
-źródła przelewowe
Ważnym źródłem są gejzery- tam gdzie źródła wyrzucają wodę i parę wodną w różnych odstępach czasowych. Woda na różnej głębokości ma różną temp. i ciśnienie: 10m-2at. 120C, 20m-3at. 135C, 30m-4at. 144C. Woda ogrzewa się od dołu i wybucha razem z para wodną. Np. USA Park Yellowstone i Nowa Zelandia.
2.Młaka-powierzchniowy rozległy wypływ wody, głównie wody gruntowe. Jest tu różna roślinność. Jest zanieczyszczona substancjami organicznymi.
3.Wyciek-jest to wyciek wody odsłoniętej, może być powierzchniowy lub jako stróżka,sł.zas.
4.Wysięg-jest mniejszy niż młaka.
Zagrożenia i sposoby ochrony wód powierzchniowych.
Przyczyny zanieczyszczeń:
-pogarszanie się warunków zasilania- spowodowane jest to działalnością człowieka czyli zabudowaniami terenu, wycinaniem lasu, zmianie gruntów leśnych na orne co wiąże się z właściwościami gleby i zwiększeniu spływu wód opadowych.
-nadmierny drenaż- nadmierna eksploatacja dla potrzeb przemysłu.- erozyjne obniżenie koryt rzecznych.
-pogorszenie się jakości wód- ponad 20% wód eksploatowanych nie nadaje się do użytkowania.
-czynniki geogeniczne- naturalny sposób zanieczyszczeń polega na dostaniu się silnie mineralizowanej wody z siarką do ośrodka wodoszczelnego.
-czynniki antropogeniczne- powstają odpady ciekłe i gazowe
-zanieczyszczenia komunalne- składowiska odpadów, zbyt intensywne nawożenie nawozami sztucznymi, zbyt duża ilość środków ochrony roślin.
- budynki, głównie nowe.
Ochrona.
-bierna- polega na ustaleniu zakazów, uregulowania prawne dotyczące np. obszarów podległych ochronie, niedopuszczenie degradacji źródeł. Itp.
-czynna- zabiegi techniczne- ściema