Portret psychologiczny ofiary przemocy domowej, patologie społeczne - dr Krystyna Kmiecik- Baran


Dr Krystyna Kmiecik-Baran

kmiecikbaran@wp.pl; Tel. 0602694763; 058 7810822

Portret psychologiczny ofiary przemocy domowej

  1. Wstęp

Ofiarą przemocy domowej może być każdy członek rodziny. Osobowość ofiary przemocy domowej nie jest przyczyną przemocy ale długotrwała przemoc prowadzi do poważnych zmian w osobowości ofiary. Przemoc domowa dotyczy osób w różnym wieku, z różnych środowisk społecznych, o różnym wykształceniu. Wielu badaczy duszy ludzkiej podkreśla, iż każdego człowieka można złamać, zniszczyć jego tożsamość, doprowadzić do stanu bezradności i beznadziejności - to kwestia tylko metod i czasu. Wiemy, że „kat” (sprawca przemocy) ma dużo czasu a nowoczesne technologie stwarzają coraz to nowe metody znęcania się nad bliską osobą. Ofiara przemocy domowej znosi sytuacje przemocy nieraz wiele lat, płacąc cenę zdrowia i w ostatecznym rozrachunku, życia. Najwyższą cenę przemocy domowej płacą dzieci i to właśnie one w takich sytuacjach są kompletnie bezbronne, zawsze potrzebują pomocy od innych.

Badania wykazują, że w Polsce ponad 80% dzieci jest bitych, w tym 44% przy użyciu przedmiotu (kija, paska, sznura), około 28% dzieci doznaje zniewagi - są wyzywani, ośmieszani, 21% grozi się wyrzuceniem z domu. Około 1000 dzieci rocznie trafia na oddziały chirurgiczne z syndromem dziecka maltretowanego. Około 35% kobiet i 29% mężczyzn było wykorzystywanych seksualnie w okresie dzieciństwa Około 13 tys. dzieci rocznie przebywa w pogotowiach opiekuńczych, placówkach, których zadaniem jest zdiagnozowanie sytuacji rodzinnej dziecka pozbawionego właściwej opieki i skierowanie go do odpowiedniej placówki opiekuńczo-wychowawczej. Około 45 tys. dzieci żyje w specjalnych ośrodkach wychowawczych, 5 tys. dzieci żyje w domach małego dziecka a 15,5 tys. w domach dziecka. (Błachut i inni, 2004).

Z przemocą domową mamy do czynienia wówczas gdy ktoś z rodziny, mąż, żona, partner, dziadek, wujek lub ktoś inny z rodziny, w sposób intencjonalny, długotrwały, znęca się nad innym członkiem rodziny doprowadzając do bezpośrednich oraz odległych szkód psychicznych i psychosomatycznych. To znęcanie się nad członkiem rodziny może mieć występować w postaci:

1. Systematycznej przemocy psychicznej (emocjonalnej).

2. Brutalnej przemocy fizycznej, najczęściej długotrwałej.

3. Molestowania seksualnego.

4. Wyzysku ekonomicznego.

5. Zaniedbywania, izolacji, ograniczania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych.

Według Ustawy z dnia 29 lipca 2005 o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przemoc domowa to wszelkie incydenty gróźb, przemocy lub nękania (psychologicznego, fizycznego, seksualnego, ekonomicznego lub emocjonalnego) między osobami dorosłymi, którzy żyją w związku partnerskim lub są członkami tej samej rodziny, niezależnie od płci i orientacji seksualnej.

  1. Ofiara przemocy domowej i Syndrom Sztokholmski

Przemoc domowa jest wydarzeniem traumatycznym, często wykraczającym poza zwykłe ludzkie doświadczenie:

  1. Jest zdarzeniem przekraczającym zwykłe ludzkie zdolności przystosowawcze,

  2. Wiąże się z zagrożeniem podstawowych interesów człowieka czyli utratą zdrowia lub życia.

  3. Zmusza człowieka do konfrontacji z przerażeniem i bezradnością.

Stojąc wobec doświadczenia związanego z obroną własnego zdrowia psychicznego oraz fizycznego i często życia, w psychice ofiary, wraz z czasem, następują następujące procesy:

Syndrom Sztokholmski - wymaga leczenia, pozostaje po wyjściu z sytuacji przemocy.

Warunki dla powstania Syndromu Sztokholmskiego:

  1. Zagrożenie życia i wiara, że "kat" gotów jest spełnić groźbę.

  2. Odczucie przez ofiarę niewielkich aktów dobroci ze strony "kata" w kontekście terroru.

  3. Izolacja od możliwości innych niż dozwolone przez "kata".

  4. Odczucie niemożliwości ucieczki.

Przykłady:

Złamany nos krwawi, w ustach czuje krew, w lustrze widzi siniaki na twarzy, szyi, brzuchu, czuje ból całego ciała ......mimo to, Magda nie ma żalu do mężczyzny: - Kiedy zaczęłam się dusić zdjął mi ręcznik z twarzy. Potem bił po brzuchu. Nie chciał zrobić krzywdy, chciał tylko postraszyć. Powiedział nawet coś takiego: Nie bój się rybka, nic ci złego nie zrobię. W takich momentach ofiara czuje wdzięczność do kata.

Co więcej usprawiedliwia oprawcę: tłukł bo zbyt długo podawałam ten obiad. Złamał nos, bo usiadłam nie tak, jak powinnam. Złapała się na tym, że wchodzi w rolę ofiary, która zasługuje na to, żeby być bita. Wtedy przestała myśleć o kobiecie bitej, jako o sobie samej to była inna osobowość.

Sytuacje w których występuje Syndrom Sztokholmski to:

Potocznie uważa się, iż niepokój i strach, towarzyszące każdej sytuacji zagrożenia życia i zdrowia, powinny minąć, gdy tylko ustanie bezpośrednie niebezpieczeństwo. Dla ofiar przemocy, otoczenie ma w gruncie rzeczy gotową receptę: „bądź twardy, musisz się z tego otrząsnąć”.

Jednak traumatyczne, bolesne doświadczenia mogą powodować rany, które nie zawsze same się zabliźniają, ofiary mogą potrzebować pomocy psychologicznej czy lekarskiej - szczególnie dzieci. Jeżeli przemoc jest długotrwała, dochodzi do rozwoju różnych chorób wywołanych nieprzystosowaniem, np.: chorób układu krążenia, choroby reumatycznej, zaburzeń trawienia i metabolizmu, reakcji alergicznych.

  1. Ofiara przemocy domowej w świetle teorii stresu

Zjawisko stresu wg H.Selye'go (1978 ) przebiega w czterech stadiach:

1. Stadium reakcji alarmowej (alarm reaction). Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu braku doświadczenia i konfrontacji z nowa sytuacją. W tym stadium wyróżnia się dwie fazy:

• faza szoku - spadek ciśnienia, temperatury ciała

• faza przeciwdziałania szokowi (the countershock phaze) - podjęcie przez organizm aktywnych wysiłków obronnych, wzrost ciśnienia krwi I temperatury ciała.

2. Stadium odporności (the stage of resistance) - kiedy podejmujemy próby radzenia sobie z problemami. Jeżeli problem rozwiążemy to dochodzimy do normalnego funkcjonowania Jeżeli z problemem nie dajemy sobie rady to pogarsza się poziom naszego funkcjonowania i dochodzi nawet do zagrożenia życia . Organizm słabiej toleruje działanie szeregu bodźców, poprzednio nieszkodliwych .

3. Stadium wyczerpania (the stage of exhaustion), uogólnione pobudzenie całego organizmu, podobnie jak w stadium reakcji alarmowej, które jednak nie służy już zwalczaniu stresora, jest natomiast wskaźnikiem rozregulowania funkcji fizjologicznych i utraty zdolności obronnych przez organizm; zużycia zapasów energii, prowadzące do zmęczenia lub załamania się homeostazy (a w przypadku krańcowym do śmierci). Stadium wypalenia.

4. Stadium przewlekłego stresu.

Najpierw pojawiają się emocje negatywne, następuje mobilizacja organizmu, jego zasobów energetycznych i poznawczych. To z kolei wpływa na zmianę zachowania, poszukiwanie rozwiązań, przystosowanie do nowych warunków, lecz jeśli sytuacja stresowa trwa zbyt długo albo próby są nieefektywne - dochodzi do załamania, rezygnacji.

Stojąc wobec doświadczenia związanego z obroną własnego życia, czy życia bliskich nam osób, mamy poczucie bezradności, osamotnienia, często też żalu i krzywdy. W wyniku oszacowania zdarzenie zostaje zaklasyfikowane przez jednostkę do jednej z trzech kategorii:

  1. krzywda lub strata - szkoda lub uraz już powstały;

  2. zagrożenie - krzywda, strata nie wystąpiły jeszcze, ale są przewidywane;

  3. wyzwanie - zdarzenie spostrzegane jest przez jednostkę jako prowokujące do walki.

R.S.Lazarus i S.O. Falkman (1984) wyróżniają cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem:

1. poszukiwanie informacji,

2. bezpośrednie działania,

3. powstrzymywanie się od działania,

4. wewnętrzne procesy regulujące emocje np. Syndrom Sztokholmski.

Proces radzenia sobie ze stresem pełni dwie główne funkcje:

  1. instrumentalną (uporanie się z problemem, który był źródłem stresu)

  2. regulującą emocje.

  1. Ofiara przemocy domowej i PTSD - Post Traumatic Stress Disorder

Przewlekle przeżywany stres wywiera długofalowy wpływ na powstanie zaburzeń psychicznych (Van der Kolka, McFarlane, 1996). Zdaniem tych autorów cechą charakterystyczną PTSD jest fakt długotrwałego występowania reakcji po pewnym okresie inkubacji objawów, zanim dadzą o sobie znać.

Portret psychologiczny ofiary przemocy domowej można tworzyć posługując się pojęciem PTSD - posttraumatyczne zaburzenia stresowe (PTSD - Post Traumatic Stress Disorder). Są dwa autorytatywne opisy diagnozy psychiatrycznej: pierwszy prezentowany tutaj, opracowany jest przez American Psychiatric Association, drugi (ICD-10) wydawany przez WHO w Genewie.

American Psychiatric Association wyróżnia sześć grup kryteriów.

1. Grupa kryteriów PTSD A (wersja z 1987r.). Dotyczy osób będących świadkami czegoś, co wykracza poza przeciętne ludzkie doświadczenia i co byłoby poważną próbą dla niemal każdego: np. zagrożenie własnego życia lub osobowości, zagrożenie lub zranienie dziecka, partnera, lub kogoś bardzo bliskiego; nagłe i rozległe zniszczenie domu; widok osoby właśnie zabitej lub ciężko rannej wskutek wypadku lub napaści.

2. Grupa kryteriów PTSD B. Powracające wspomnienia, emocje związane z wydarzeniem traumatycznym:

  1. bolesne wspomnienia obrazów lub wydarzeń;

  2. powtarzające się koszmary związane z traumą;

  3. ofiara może nagle poczuć się tak jakby traumatyczne wydarzenie znów miało miejsce (iluzje, halucynacje (flashback), wywołanie działaniem narkotyków itp.);

  4. dyskomfort psychiczny w obecności przedmiotów przypominających lub symbolizujących wydarzenie traumatyczne.

3. Grupa kryteriów PTSD C. Ofiara przemocy stara się unikać wydarzeń itp., które powiązać może z wydarzeniem traumatycznym lub wykazuje reakcje, których przed tym wydarzeniem nie prezentowała:

  1. próby omijania wszelkich myśli i skojarzeń dotyczących wydarzenia;

  2. próby unikania wszelkich czynności i sytuacji, które mogłyby przywołać wspomnienia;

  3. niemożność przypomnienia sobie pewnych ważnych aspektów wydarzenia (amnezja psychogeniczna);

  4. zmniejszone zainteresowanie niektórymi dziedzinami;

  5. poczucie braku zainteresowania przez innych ludzi;

  6. zmniejszone zaangażowanie np. niemożność zapałania miłością.

  7. poczucie braku jakiejkolwiek przyszłości: kariery, małżeństwa, długiego życia itp.

4. Grupa kryteriów PTSD D. Nadwrażliwość (która nie występowała przed zajściem traumatycznym) wykazująca się przynajmniej dwoma z następujących objawów:

  1. problemy z zasypianiem;

  2. łatwa irytacja lub wybuchy furii;

  3. problemy z koncentracją,

  4. niepokój,

  5. wybuchowe reakcje na nieoczekiwane wydarzenia;

  6. reakcja psychologiczna w obecności wydarzeń podobnych lub symbolizujących wydarzenie traumatyczne.

5. Grupa kryteriów PTSD E. Zakłócenie występować musi od co najmniej miesiąca (z symptomami wymienionymi w grupach B, C i D).

6.Grupa kryteriów PTSD F: Zakłócenia wpływają na codzienne życie rodzinne, zawodowe i inne sfery społeczne dotyczyły przeżyć związanych z gwałtem, przemocą głównie wobec dzieci i kobiet. (Burgess, Holmstrom, 1994, Kempe i Kempe, 1979, Wolker,1979).

    1. Objawy zespołu stresu pourazowego u ofiar przemocy domowej

W 1980 roku po raz pierwszy do podręcznika diagnostycznego trafiło pojęcie zaburzenia, zwanego pourazowym zespołem stresu, zdefiniowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne jako wydarzenie traumatyczne, wykraczające poza zwykłe ludzkie doświadczenie. Obecnie definicja ta uległa dewaluacji, gdyż gwałty, pobicia i inne formy przemocy są zjawiskiem tak powszechnym i częstym, iż trudno określać je jako wykraczające poza codzienność.

Objawy pourazowego zespołu stresu podzielić można na trzy reakcje:

  1. nadmierne pobudzenie;

  2. wtargnięcie;

  3. zawężenie.

  1. Nadmierne pobudzenie.

Reakcja ta odzwierciedla uporczywe oczekiwanie na niebezpieczeństwo. Człowiek doświadczający traumy, pozostaje w stałej gotowości, jak gdyby zagrożenie mogło w każdej chwili powrócić. Fizjologiczne oznaki pobudzenia nie zmieniają się. W stanie nadmiernego pobudzenia, który jest pierwszym i głównym objawem wstrząsu pourazowego, człowiek reaguje na najmniejszy szelest, denerwuje się z powodu drobnych niedogodności, źle sypia. Według A.Kardinera (1978) -nerwowe „wzdryganie się”, nadmierną czujność, wypatrywanie niebezpieczeństwa, koszmary senne i dolegliwości psychosomatyczne traktować można jako rezultat chronicznego pobudzenia autonomicznego układu nerwowego.

Pourazowe zmiany fizjologiczne u ofiar przemocy są długotrwałe i rozległe. Zakłócony został u nich normalny poziom uwagi. Występuje nasilające się pobudzenie. Na niespodziewane hałasy reagują gwałtownym przestrachem oraz przejawiają intensywne reakcje na bodźce skojarzone z traumatycznym wydarzeniem. Nie potrafią „wyłączyć” reakcji na powtarzające się bodźce, które normalnie uznaliby jedynie za irytujące. Ofiary urazu odpowiadają na każde kolejne pojawienie się bodźca tak, jakby stanowił on nowy, niespodziewany zwiastun niebezpieczeństwa. Wzrost pobudzenia utrzymuje się nie tylko podczas stanu czuwania; przejawia się także podczas snu. Mają trudności z zasypianiem, są bardziej wrażliwe na hałasy, częściej się budzą. Można więc stwierdzić, iż traumatyczne wydarzenia przestrajają cały system nerwowy.

  1. Wtargnięcia.

Ofiary urazu przeżywają dramatyczne wydarzenie z odległej przeszłości tak, jak gdyby wciąż powtarzało się ono w teraźniejszości. Nie potrafią powrócić do normalnego trybu życia, uwolnić się od traumatycznego wspomnienia. Wydarzenie, które spowodowało uraz zakodowane pozostaje w pamięci w patologicznej postaci i spontanicznie wdziera się do świadomości ofiary - zarówno na jawie, w formie powracających scen z przeszłości, jak i we śnie, jako związane z urazem koszmary. Uraz powoduje zahamowanie normalnego rozwoju jednostki.

Traumatyczne wspomnienia w odróżnieniu od zwykłych wspomnień dorosłego człowieka nie są kodowane w formie zwerbalizowanej. Są one kodowane raczej w formie wyrazistych wrażeń i obrazów. Traumatyczne sny również różnią się od zwykłych. Ten sam sen powraca wielokrotnie i doświadczany jest bardzo intensywnie, jak gdyby stanowił rzeczywistość. Podczas takiego snu nawet drobne, pozornie nieistotne bodźce odbierane są jako sygnał wrogiego ataku i wywołują gwałtowne reakcje. Traumatyczne koszmary mogą ponadto pojawiać się w fazach snu, w których ludzie normalnie nie śnią.

Moment urazu pojawia się nie tylko w myślach i snach ofiary, ale także w jej działaniu.

Odgrywanie traumatycznych wydarzeń można najłatwiej zaobserwować w ciągle powtarzanej przez dziecko zabawie: dziecięce zabawy są spontaniczne radosne i beztroskie, natomiast zabawa, która wynika z doznanego urazu, jest ponura i monotonna. Dziecko z trudem się od niej odrywa, a w odgrywanych scenach niewiele się zmienia pomimo upływu czasu. Zabawa pourazowa - w przeciwieństwie do zwykłej - jest obsesyjnie powtarzana.

Dorośli, równie często jak dzieci, czują przymus odgrywania dramatycznego momentu, w formie dosłownej lub zamaskowanej.

Odgrywanie traumatycznych zdarzeń ma w sobie coś tajemniczego. Nawet jeśli człowiek świadomie decyduje się na pewne zachowania, i tak jest w nich coś z przymusu. Cechuje je pewna sztywność i uporczywość. Takie powtarzające wtargnięcia nazwał Freud kompulsywnym powtarzaniem.

Współcześnie przyjmuje się, że zjawisko wtargnięcia, wraz z odgrywaniem traumatycznego zdarzenia, stanowi spontaniczną próbę zintegrowania tego wydarzenia. Psychiatra, M.Horowitz (2001), postuluje „zasadę dokończenia”, która „dotyczy charakterystycznej dla ludzkiego umysłu zdolności przetwarzania nowych informacji w celu uaktualnienia wewnętrznych schematów, dotyczących własnych schematów i świata”. Uraz narusza te właśnie schematy. M.Horowitz sugeruje, że nie zasymilowane traumatyczne przeżycia są przechowywane w specjalnego typu „aktywnej pamięci”, która ma stałą tendencję do spontanicznego odtwarzania swej zawartości. Uraz zostaje przepracowany jedynie wtedy gdy ofiara rozwinie nowy schemat umożliwiający zrozumienie tego co zaszło.

Ponowne przeżycie urazu może stanowić szansę zapanowania nad nim, ale większość ofiar nie szuka takiej okazji świadomie. Przeciwnie, ludzie z reguły boją się jej i unikają. Ponowne przeżycie unikanego urazu powoduje tak gwałtowną burzę uczuć, iż ofiara na ogół ze wszystkich sił stara się go uniknąć. Tłumienie pojawiających się objawów jeszcze bardziej pogłębia wstrząs pourazowy, ponieważ próby ucieczki od traumatycznych wspomnień często kończą się zawężeniem świadomości, wycofaniem z kontaktów z ludźmi i zubożeniem życia.

3. Zawężenie: kiedy człowiek jest zupełnie bezsilny i każda próba oporu spełza na niczym - poddaje się. System samoobrony załamuje się całkowicie. Bezradna osoba ucieka od stresu nie poprzez działanie w realnym świecie, lecz przez zmianę własnego stanu świadomości. Czasami zagrożenie wywołuje nie tylko strach i gniew, lecz także, paradoksalnie, stan nienaturalnego spokoju, w którym skrywa się przerażenie, złość, ból. Świadomość rejestruje wydarzenia, ale są one jak gdyby oderwane od zwykle przypisywanego im znaczenia. Percepcja może być przytępiona lub zaburzona, z częściowym znieczuleniem albo utratą poszczególnych wrażeń. Bywa, że zmianie ulega poczucie czasu, człowiekowi wydaje się, że wszystko to przydarza się komuś innemu. Do zmian percepcji dołącza się zobojętnienie, emocjonalne oddalenie i kompletna bierność.

Takie specyficzne zmiany stanu świadomości przypominają trans hipnotyczny. Cechami wspólnymi są: rezygnacja z aktywnego działania, obniżenie inicjatywy i krytycznego osądu, subiektywne oderwanie i spokój, intensywniejsze przeżywanie wyobrażeń, zmiana w odczuwaniu oraz zaburzone postrzeganie rzeczywistości.

Pourazowe objawy zawężenia odnoszą się nie tylko do myślenia, pamięci i stanów świadomości, lecz także do całej sfery celowego działania oraz inicjatywy. Próbując stworzyć sobie elementarne poczucie bezpieczeństwa i zapanować nad uporczywym lękiem, ofiara urazu ogranicza własne życie, nigdzie nie wychodzi, nie spotyka się z ludźmi.

Objawy zawężenia przeszkadzają też w przewidywaniu i planowaniu przyszłości. Unikając sytuacji przypominających o przeżytym urazie i powstrzymując się od jakiejkolwiek inicjatywy związanej z planowaniem przyszłości i ryzykiem, ofiary urazu same pozbawiają się szansy na sukces, który mógłby złagodzić skutki traumatycznego przeżycia. Objawy te ograniczają pole działania i upośledzają jakość życia, przyczyniając się w ostatecznym rozrachunku do utrwalenia skutków urazu.

  1. Portret ofiary przemocy domowej jako wyraz różnych form przemocy i czasu pojawienia się objawów

Portret psychologiczny ofiary przedstawia również opis konsekwencji i jednocześnie objawów różnych form przemocy domowej (Kmiecik-Baran, 2000):

A. PRZEMOC FIZYCZNA

A.1. KONSEKWENCJE I OBJAWY BEZPOŚREDNIE PRZEMOCY FIZYCZNEJ

SOMATYCZNE


POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE:


A.2. KONSEKWENCJE ODLEGŁE PRZEMOCY FIZYCZNEJ

SOMATYCZNE:


POZNAWCZE, EMOCJONALNE, BEHAWIORALNE:


B. PRZEMOC EMOCJONALNA

B.1. KONSEKWENCJE BEZPOŚREDNIE PRZEMOCY EMOCJONALNEJ

SOMATYCZNE


POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE


B.2. ODLEGŁE KONSEKWENCJE PRZEMOCY EMOCJONALNEJ

SOMATYCZNE


POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE


C. ZANIEDBANIE

C.1. BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE ZANIEDBANIA

SOMATYCZNE


POZNAWCZE, EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE:


C.2. ODLEGŁE KONSEKWENCJE ZANIEDBANIA

SOMATYCZNE


EMOCJONALNE, POZNAWCZE, BEHAWIORALNE


D. PRZEMOC SEKSUALNA

D.1. BEZPOŚREDNIE KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ

SOMATYCZNE


EMOCJONALNE, POZNAWCZE, BEHAWIORALNE


D.2. ODLEGŁE KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ

SOMATYCZNE


EMOCJONALNE, POZNAWCZE, BEHAWIORALNE


BIBLIOGRAFA

  1. American Psychiatric Association (1994) Diagnostic and Statistical Manual of mental Disorders.

  2. Washington DC: American Psychiatric Association

  3. Burges A., W. Holmstrom W.: Rape trauma syndrome. American Journal of Psychiatry1974, 131, 981-986.  

  4. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K.: Kryminologia, INFO TRADE, 2004

  5. Centrum Praw Kobiet Poznaj swoje prawa...jeśli jesteś ofiarą przemocy. Poradnik prawny dla kobiet Warszawa, 2004

  6. Horowitz M.J.: Stress Response Syndromes: Personality Styles and Interventions, Hardcover, August 1, 2001)

  7. Kardiner A.: The Social Distress Syndrome of Our Time, Journal of the American Academy of Psychoanalysis v 6.1 (1978): 89-101.

  8. Kempe R.S., Kempe C.H.: Child abuse. Cambridge, Ma; Harvard University Press. 1978.

  9. Lazarus R.S. & S. Folkman S.: Stress, appraisal and coping. New York: Springer Publishing Company, 1984.

  10. Kmiecik-Baran K.: Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne, PWN, Warszawa 2000

  11. McFarlane A., Yehude R.: Resilience vulnerability and the course of posttraumatic reactoins. W: Traumatic stress: effects of overwhelming experience on mind, body, and society. Red.: B.,A. Van der Kolk, A.,C., McFarlane. New York: The Guilford Press 1995.  

  12. Selye H.: Stres okiełznany. Warszawa, PIW, 1978

  13. Van der Kolk B.A.: The body keep the score: Approaches to the psychobiology of posttraumatic stress disorder. W: Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society. Red.: B.,A.Van der Kolk, A.,C., McFarlane. New York: The Guilford Press 1996.

  14. Walker L.: The battered women. New York: Harper & Row 1997.

Zawartość

Centrum Praw Kobiet Poznaj swoje prawa...jeśli jesteś ofiarą przemocy. Poradnik prawny dla kobiet Warszawa, 2004

12


Wyszukiwarka