• Definicja zdrowia wprowadzona w 1948 przez Światową organizacje zdrowia. Która ujmuje zdrowie w kategoriach jakościowych włączając w jego zakres m.in. obszar społecznego funkcjonowania człowieka. Definicja ta przyjęła pozytywne rozumienie zdrowia, uznała subiektywne poczucie zdrowia za równoprawne z tradycyjnymi kryteriami oceny, wpisała ponownie zdrowie w kontekst norm i wartości społecznych.
  
  Krytyka tej definicji:
  - sprowadza zdrowie do stanu idealnego - niemożliwego do osiągnięcia
  - przedstawia zdrowie w ujęciu statystycznym a nie dynamicznym
  - niejasne pojęcie zdrowia zastapiono jeszcze bardziej niejasnym . . ..pojęciem „pełnego dobrostanu”
  
  Fala krytyki odegrała pozytywna rolę => zwróciła uwagę na braki w definicji i zainspirowała do doskonalenia jej. W efekcie opracowano definicję zdrowia odpowiadającą wymogom promocji zdrowia.

1. Pojęcie zdrowia a promocja zdrowia

W promocji zdrowia, ZDROWIE - traktowane jest nie tylko jako abstrakcyjny stan, ale jako poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągnięcia pełni (…ksero źle mi odbiło…) istniejących możliwości, by życie uczynić lepszym, bardziej satysfakcjonującym i produktywnym.

Wyznacznik sukcesu w ochronie i pomnażaniu potencjału zdrowia

Jest istnienie prozdrowotnych warunków w fizycznym, gospodarczym i społecznym środowisku człowieka => baza teoretyczna promocji zdrowia (społeczno ekologicznego modelu zdrowia)

1.1. Społeczno ekologiczny model zdrowia

Narodzenie się tego paradygmatu pod koniec drugiej połowy XX wieku - ale korzenie w starożytności (nurt hipokratejski w medycynie, medycyna chińsk - nawiązywały do wątku środowiskowych uwarunkowań)

Podstawowym założeniem SPOŁECZNO EKOLOGICZNEGO MODELU ZDROWIA jest

• Uznanie faktu istnienia skomplikowanych powiązań między CZŁOWIEKIEM i jego ŚRODOWISKIEM

W ramach społeczno ekologicznego modelu człowiek daleko wykracza poza dualistyczną wizję Kartezjusza. Człowiek to nie tylko ciało i dusza, to:

„cała osoba, umysł i ciało, członek rodziny, członek społeczeństwa i kultury”

Mandala Zdrowia - opracowana we wczesnych latach 80-tych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto:

Społeczno ekologiczny model zdrowia przesuwa akcent z profesjonalnej na INDYWIDUALNĄ odpowiedzialność za zdrowie. W oparciu o wyniki wieloletnich badań to nie lekarze, ale sami ludzie maja najwięcej do powiedzenia.

Stąd przyjmuje się, ze SAMOOPIEKA jest podstawowa forma opieki i że wszystkie jej profesjonalne formy, w tym także te świadczone w ramach podstawowej opieki zdrowotnej - pełnia jedynie rolę WSPIERAJĄCĄ.

Model społeczno ekologiczny zwraca również uwage na dostrzeżenie nieprofesjonalnych (znachorzy, uzdrowiciele) form leczenia (nawet w społecznościach zdominowanych przez profesjonalny model zdrowia często spotyka się osoby krążące między profesjonalnym i nieprofesjonalnym systemem opieki zdrowotnej).

2. Od edukacji do promocji zdrowia

Raport Lalonda - był przełomowym momentem dla promocji zdrowia.

W raporcie po raz pierwszy został wyrażony pogląd, że w rozważaniach na temat UWARUNKOWAŃ ZDROWIA nie należy ograniczać się jedynie do STYLU ŻYCIA.

Biologia człowieka

Organizacja służby zdrowia uznane zostały za czynniki

Środowisko fizyczne i psychospołeczne współodpowiedzialne za stan

zdrowia

Raport stawiając wyzwanie edukacji zwrócił uwagę na role współpracy międzysektorowej. Watek ten został parę lat później podjęty w słynnej deklaracji Ałma-Aty. Przyjęto wtedy, że dopiero działania wielu sektorów dają możliwość znaczącego, pozytywnego oddziaływania na zdrowie ludności.

Nie podważając roli edukacji w promowaniu zdrowia, raport odmówił jej jednak dominującej roli.

16. ETAPY PLANOWANIA W EDUKACJI ZDROWOTNEJ

Etap 1

Diagnoza potrzeb uczestników i wybór priorytetów- Każdy, niezależnie od wieku i środowiska ma pewien zasób wiedzy i doświadczenia związane ze zdrowiem i chorobą. Dlatego diagnoza potrzeb osób uczących się jest integralna częścią i pierwszym etapem planowania. Dokonując tej diagnozy trzeba odpowiedzieć na 3 pytania:

1. Co to jest potrzeba (np. coś , czego potrzebujemy, odczuwanie braku itp.)

2. Jakie są rodzaje potrzeb (np. normatywna, odczuwania, wyrażania, porównawcza)

3. Dlaczego należy dokonywać diagnozy w ed. zdrowotnej, bo: -potrzeby różnych osób i grup są zróżnicowane, - pytanie o potrzeby może rozbudzić zainteresowanie sprawami zdrowia, co ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci i młodzieży, które na co dzień się tym nie interesują, -pytanie o potrzeby i stwarzanie możliwość uświadomienia ich sobie sprzyja zwiększeniu aktywności i motywacji do uczenia się o zdrowiu

Etap 2 Ustalanie celów i zadań.

Najczęściej ustalamy jeden cel ogólny i cele szczegółowe (specyficzne).

Mamy 3 grupy celów szczegółowych: 1. poznawcze - czego uczący powinien się dowiedzieć, poznać, zrozumieć; 2. afektywne - dotyczą kształtowania lub zmiany postaw, przekonań, wartości, opinii; 3. behawioralne - dotyczą umiejętności, sposobów postępowania i zachowań.

W wyborze i formułowaniu celów należy przestrzegać zasad:
1. zgodność z ustalonymi potrzebami uczących się;

2. realność-możliwość osiągnięcia celu w ustalonym czasie i/lub konkretnej sytuacji

3. precyzja sformułowania celu-ułatwia planowanie działań, dobór metod i technik oraz ewaluację wyników

4. mierzalność-umożliwia to ewaluację wyników, czyli sprawdzenie czy osiągnęliśmy cel.

Etap 3. Dobór metod i technik

Precyzyjne określenie celów edukacji zdrowotnej umożliwia dobranie odpowiednich metod i technik ich osiągnięcia. Dokonując ich wyboru należy odpowiedzieć na pytania:

1. Jaka metoda jest najwłaściwsza do osiągnięcia danego celu

2.Jakie metody można wykorzystać w konkretnych warunkach (wiek uczestników, ich specyficzne cechy, warunki prowadzenia zajęć)

3. Jakie metody zaakceptują uczestnicy.

4. Jakie doświadczenia i umiejętności w zakresie stosowania metod aktywizujących i interaktywnych ma prowadzący zajęcia.

Etap 4. Identyfikacja zasobów.

Realizacja programu wymaga zabezpieczenia odpowiednich zasobów. Należą do nich:

1. zasoby ludzkie-w tym osoba prowadząca zajęcia (jej doświadczenie, umiejętności, energia, czas, którym dysponuje), a także inne osoby, które będą współpracowały przy realizacji programu (np. rodzice, rówieśnicy, współpracownicy)

2. zasoby materialne-środki dydaktyczne, wydawnictwa, dostęp do xero itp.

3. czas-dotyczy czasu, jakim dysponują uczestnicy (np. czas przewidziany w planie lekcji)

Etap 5. Planowanie ewaluacji

Ewaluacja jest niezbędnym elementem współczesnych programów ed. zdrowotnej.

Niezbędne jest sprawdzenie:
-jak przebiega realizacja programu-ewaluacja procesu

-czy i w jakim stopniu osiągnęliśmy ustalone cele-ewaluacja wyników

Etap 6. Opracowanie planu realizacji programu

Zaplanowanie, jak realizowany będzie program, kto i jakie zadania będzie wykonywał, jak, kiedy i gdzie. Jest to niezbędne w dużych programach, w których korzystnie jest wyróżnić pewne elementy i szczegółowo zaplanować najważniejsze zadania. Można także przygotować zestawy scenariuszy dostosowane do poszczególnych celów szczegółowych.

Etap. 7. Realizacja programu, ewaluacja

W czasie realizacji programu, zgodnie z ustalonym planem, dokonujemy systematycznie oceny jej przebiegu (ewaluacji procesu) i wyników według założeń opracowanych w etapie 5 planowania. Wyniki tej ewaluacji stanowią podstawę do ewentualnej korekty ustalonego planu.

2.3.1. PROZDROWOTNY STYL ZYCIA

Rozpatrując związki między stylem życia a zdrowiem używa się różnych terminów: zdrowy (lub niezdrowy) styl życia", "styl życia sprzyjający (lub zagrażający) zdrowiu", __ prozdrowotny styl życia". Zdefiniowanie "prozdrowotnego stylu życia" oraz określenie, jakie komponenty (wzory zachowań) składają się na to pojęcie, jest trudne. Ostrowska (1999a, s. 27) przytacza dwie jego definicje:

Prozdrowotny styl życia to:

• '" wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów i dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw (Cockerham, 1985)

• nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy I reprezentowane przez ludzi w odpowiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego I i ekonomicznego środowiska (Abel, 1991)

Prozdrowotny styl życia oznacza:

• źe ludzie podejmują świadomie działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału swego zdrowia (przedrostek "pro­ odnosi się do wzorów zachowań i działań ludzi korzystnych dla zdrowia, ku zdrowiu do zdrowia, określanych, jako prozdrowotne)

• oraz eliminują zachowania zagrażając mu.

Lista tych działań i zachowań jest bardzo zróżnicowana i zależy od tego, czy konstruują ją profesjonaliści, czy laicy (tzw. zwykli ludzie). Nie ma także jasność, jakie i ile zachowań należy wziąć pod uwagę, jaka jest hierarchia ich ważności. Zalet używa się terminu w liczbie mnogiej - prozdrowotne style życia, uwzględniając różne konstelacje działań i zachowań sprzyjających zdrowiu.

Wśród zachowań tych można wyróżnić cztery grupy, choć podział te ma charakter umowny, porządkujący i nie wyczerpuje wszystkich możliwości:

• Zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:

• Dbałość o ciało i najbliższe otoczenie;

• Aktywność fizyczna;

• Racjonalne żywienie;

• Hartowanie się;

• Sen - odpowiedni czas jego trwania i jakość.

• Zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:

• Korzystanie i dawanie wsparcia społecznego;

• Unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem.

• Zachowania prewencyjne:

• Samokontrola zdrowia i samobadanie;

• Poddawanie się badaniom profilaktycznym;

• Bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym

• Pracy);

• Bezpieczne zachowania w życiu seksualnym.

• Niepodejmowanie zachowań ryzykownych:

• Niepalenie tytoniu;

• Ograniczone używanie alkoholu;

• Nienadużywanie leków niezaleconych przez lekarza;

• Nieużywanie innych substancji psychoaktywnych.

ZACHOWANIA ZDROWOTNE (ang. health behaviour)

Definicje i rodzaje .zachowań zdrowotnych

• Stan świadomości jednostki i celowość jej działania - wyróżnia się dwie grupy zachowań:

Zachowania zdrowotne, czyli działania intencjonalne (celowe), świadomie przez człowieka w celu umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego niezależnie od ich skuteczności;

Zachowania związane ze zdrowiem, którym nie towarzyszy uświadomiony cel, działania (czynności), które ludzie podejmują w swym codziennym życiu, a ich

Mogą być pozytywne lub negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się, jako nawyki lub reakcje na daną sytuację.

• Skutki zachowań dla zdrowia człowieka - wyróżnia się też dwie grupy zachowań o przeciwnych znakach:

Zachowania pozytywne (prozdrowotne) - sprzyjające zdrowiu, zwiększające jego potencjał, chroniące przed zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia; należą do m.in.: racjonalne żywienie, odpowiednia aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem; niedostatki tych zachowań mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie;

Zachowania negatywne (antyzdrowotne) - stwarzają ryzyko dla zdrowia, "powodują bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne; należą do nich m.in. używanie substancji psychoaktywnych, zachowania agresywne; określa się je, jako zachowania ryzykowne lub problemowe.

• Terminy pokrewne związane zachowaniami działaniami ludzi w zdrowiu i chorobie:

- "niedziałanie zdrowotne", które polega na niepodejmowaniu działania skierowanego na zdrowie we wszystkich sytuacjach, w których takie działanie - ·).Powinno być podjęte. Przykładem takiego zachowania jest palenie tytoniu i nie­»1ejmowanie prób jego rzucenia przez osobę znającą szkodliwe jego skutki oraz inne przejawy "lekceważenia zdrowia" przez osoby określające je, jako wartość Puchalski 1997, s. 199-200);

- zachowania medyczne - związane z aktywnym korzystaniem z instytucji świadczeń medycznych (np. wizyty u lekarza, w tym także profilaktyczne);

- zachowania prewencyjne - działania podejmowane w celu zapobiegania ~(\robie (np. szczepienie ochronne przeciwko grypie) lub wczesnego jej wykrycia podawanie się badaniom profilaktycznym, samobadanie piersi); zapobieganie urazom (np. zapinanie pasów bezpieczeństwa w samochodzie);

- zachowania promocyjne - ukierunkowane na zwiększanie potencjału zdrowia pomnażanie, potęgowanie), np. systematyczna aktywność fizyczna, racjonalne żywienie.

• W odniesieniu do ludzi chorych wyróżnia się ponadto specyficzne grupy zachowań (także definiowane), w tym:

- zachowania w chorobie - sposób, w jaki chory reaguje na zaobserwowane u siebie zmiany w stanie zdrowia, szuka pomocy, podejmuje lub nie podejmuje o zgłoszeniu się do lekarza lub wybiera inne formy zaradcze; zachowanie te m.in. od percepcji objawów, oceny zagrożeń, wiedzy na temat choroby, więzi społecznych, wieku i płci, gotowości do szukania pomocy;

- samoopieka - aktywność własna osoby uważającej siebie za chorą, poprawy swego zdrowia, często z ograniczeniem udziału terapeuty i pomocy ze strony otoczenia.

Czynniki wpływające na kształtowanie zachowań zdrowotnych

• Styl życia człowieka, w tym jego zachowania zdrowotne, zmieniają się w całego życia.

• Zmiany te są zależne od wielu różnorodnych czynników, w tym: właściwości jednostki (m.in.wiek, płeć, cechy osobowości, stan zdrowia

• Trzy główne grupy czy wpływających na kształtowanie zachowań zdrowotnych wyróżnili: L. W. i M.W. Kreuter (1991).

- czynniki predysponujące - wiedza, przekonania, wartości, postawy;

- czynniki umożliwiające - umiejętności ważne dla zdrowia, przepisy

Priorytety i polityka zdrowotna na poziomie lokalnym krajowym, dostępność opieki zdrowotnej;

- czynniki wzmacniające - normy obyczajowe - społeczna akceptacja brak w stosunku do danego zachowania w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w miejscu pracy, ze strony pracowników służby zdrowia itd.; ta grupa czy powiązana jest z warunkami, w jakich żyje jednostka.

Najważniejszym okresem dla kształtowania zachowań zdrowotnych jest dzieciństwo i młodość..Kształtują się one w procesie socjalizacji, pod wpływem różn01 czynników i wzorców osobowych w domu, przedszkolu, szkole, grupie rówieśników, społeczności lokalnej, mediach, reklamach itd. Szczególne znaczenie ma modelowanie zachowań przez osoby znaczące dla dziecka i młodego człowieka Edukacja zdrowotna w dzieciństwie i młodości powinna wspierać proces kształtowania się zachowań prozdrowotnych i przeciwdziałać zachowaniom ryzykownym

---