XVI wiek

Włochy (cinquecento)

Styl pełnego renesansu ukonstytuował się na przełomie wieków i trwał do ok. 1525.

W latach 20-stych coraz większa popularność zdobywał manieryzm, w ramach którego powstała swoista, odrzucająca renesansową harmonię i naturalność estetyka. Na charakter sztuki XVI wieku olbrzymi wpływ miała działalność wielkich mistrzów - Leonarda da Vinci, Michała Anioła i Rafaela, których rozwiązania formalne powszechnie naśladowano. Twórczość artystów bazujących na ich stylach stanowiła najpopularniejszą i najbardziej rozpowszechnioną konwencję w malarstwie XVI wieku Odrębnym zjawiskiem powstałym w tym stuleciu była wenecka szkoła malarstwa, także oddziałująca na sztukę innych regionów.

W dziedzinie architektury rzeźby i malarstwa można spotkać dzieła o czysto renesansowym lub manierystycznym charakterze lub takie, które łączą nurty.

W sztuce XVI wieku wyróżnić można także nurt protobarokowy wyrażający się w istnieniu cech, które wyselekcjonowane i scalone w nową formułę stylową określały zasady sztuki XVII stulecia Pod koniec wieku, w malarstwie pojawiły się początki stylu barokowego.

Cechy sztuki cinquecenta (niezależne od opcji, w ramach których działali artyści)

Malarstwo i rzeźba

• koncentracja uwagi na figurze ludzkiej - w malarstwie - postać duża w stosunku do formatu obrazu,

• wirtuozeria rysunku skomplikowanych póz, doskonale oddany ruch, teatralność gestu (wymowność póz)

• typ dojrzałego, umięśnionego mężczyzny i kobiety o pełnych kształtach; podkreślenie konstrukcji ciała, widocznego pod szatą.

• godność i szlachetność form, wykluczenie pospolitych lub zbyt drastycznych uczuć, wykluczenie codzienności. Uznanie piękna fizycznego za przejaw piękna duchowego

• budowa form płynnymi, miękkimi liniami (krzywizny)

• popularność aktu kobiecego o alegorycznej wymowie. W rzeźbie widoczny typ antycznej Wenus

• spopularyzowanie motywów mitologicznych związane z rozwojem kultury dworskiej i zapotrzebowaniem na wystrój willi i pałaców; moda na rzadkie wymyślne tematy

• w malarstwie - scenograficzne tła

• w malarstwie - wpływ Leonarda da Vinci ( kompozycja figur na trójkącie, kontrasty światłocieniowe, sfumato

• w malarstwie - popularyzacja techniki olejnej na płótnie, odrzucenie złota

Architektura

• powszechna znajomość detalu antycznego, występowanie kolumn w różnych porządkach

• w pałacach miejskich - zachowana tradycyjna bryła z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym krużgankami; detale w fasadach odstają od lica muru; zanik funkcji obronnych (okna w dolnej kondygnacji); bogaty wystrój wnętrz

• willa podmiejska - charakterystyczny typ budowli związany z rozwojem kultury arystokratycznej

Mistrzowie XVI wieku

Leonardo da Vinci (1452-1519)

• zajmował się malarstwem, architekturą, rzeźbą, anatomię (dokonywał sekcji zwłok), mechaniką i inżynierią, optyką, filozofią, muzyką, poezją, matematyką i geologią

• traktował malarstwo jako (podobnie jak naukę) jako metodę poznawania rzeczywistości

• uczył się w warsztacie Verrocchia. W 1472 zostaje członkiem florenckiego bractwa malarzy (Bractwo św. Łukasza).We Florencji powstaje Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Madonna Benoit, Portret Ginewry Benci

• 1481-1899 - pracuje w Mediolanie (tzw. pierwszy okres mediolański) w służbie Lodovica Moro z rodu Sforzów. Maluje Damę z gronostajem (portret Cecylii Gallerani), , Ostatnią Wieczerzę (refektarz klasztoru Santa Maria Della Grazie) i dwie wersje Madonny w grocie.

• 1500-1504 - drugi okres florencki - Mona Lisa, Święta Anna Samotrzecia, Bitwa pod Anghiari -(zniszczona) - rywalizacja z Michałem Aniołem w Palazzo Vechio

• 1506-1513 - w Mediolanie, po upadku Sforzów pełni funkcję malarza i inżyniera króla Francji Ludwika XII.

• 1513- 1516 przebywa w Rzymie

• 1516 - wyjeżdża do Francji na zaproszenie Franciszka I , umiera w Cloux koło Amboise - Święty Jan, Bachus.

Cechy malarstwa ( wg. Vasariego - Leonardo „nadał swym postaciom życie i oddech rozpoczynając styl , który nazywamy nowoczesnym” ( maniera moderna))

• sfumato - odrzucenie konturu, kształtowanie form światłocieniem o bardzo szerokiej skali, o łagodnych, delikatnych przejściach -- efekt powiązania obiektów z tlem, plastyczność i miękkość figur (Leonardo twierdził, że linia nie istnieje w naturze

• unikanie gwałtownych kontrastów, światło rozproszone

• monochromatyzm - w późnych dziełach nawet w partiach oświetlonych żadna barwa nie jest wyrazista

• zainteresowanie florą i fauną oraz zjawiskami atmosferycznymi (naturalistyczne podejście do przyrody)

• wyraziste gesty, mimika, pozy

• wyważone, doskonałe przemyślane kompozycje

• portret na tle pejzażu

Michał Anioł (1475-1564)

• uczył się malarstwa w pracowni florenckiego malarza Ghirlandaia, potem, do 1492 przebywa ł na dworze Wawrzyńca Wspaniałego z rodu Medyceuszy (Madonna przy schodach, Walka centaurów, drewniany krucyfiks dla przeora klasztoru augustianów ( w podzięce za umożliwienie prowadzenia studiów anatomicznych i sekcji zwłok)

• 1492 - wyjazd do Wenecji, potem Bolonii a w 1494 - do Rzymu

• 1498-1500 - Pieta - rzeźba wykonana na zamówienie francuskiego kardynała, posła króla Francji Karola VIII

• 1501-1505 - pracuje we Florencji - posąg Dawida, Madonna z Brugii, Bitwa pod Casciną (fresk na ścianie Palazzo Vecchio - rywalizacja z Leonardem da Vinci)

• 1505 - wyjazd do Rzymu, praca na zlecenia papieża Juliusza II ( Rzymie Michał Anioł wykonał obraz Święta Rodzina (Madonna Doni))

• początek ł realizacji papieskiego grobowca, który miał się składać z blisko 40 posągów. (Praca nad grobowcem trwała z przerwami 36 lat; po śmierci Juliusza II gigantyczny projekt ulegał kolejnym redukcjom - w końcu, w 1542 powstał przyścienny nagrobek w rzymskim kościele San Pietro in Vincoli. w którym stanęła figura Mojżesza (1515-16) oraz posągi Lei i Racheli. Dla grobowca Juliusza II przeznaczone były posągi Niewolników oraz Viktoria (figura serpentinata)

• sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej - 1508-1512 - sklepienie zwierciadlane - 40 m długości, 13 - szerokości, podziały na kwatery za pomocą iluzyjnej architektury i tronów z 12 postaciami proroków i sybilli. W głównych kwaterach - sceny z historii Genesis ze Starego Testamentu - (Oddzielenie światła od ciemności, Stworzenie planet, Stworzenie roślin i zwierząt, Stworzenie Adama, Stworzenie Ewy, Grzech pierwszych rodziców i wygnanie z Raju, Budowa arki Noego, Potop, Opilstwo Noego). W narożnikach - Judyta i Holofernes, Wąż miedziany, Historia Estery, Zabójstwo Abla. W lunetach - Przodkowie Chrystusa. Całość uzupełniają ignudi - figury nagich młodzieńców siedzących na gzymsach

• Kaplica Medyceuszy - wykonana w latach1520-1534, na zlecenie papieża Leona X - nagrobki Lorenza (figura Lorenza, Wieczór i Jutrzenka - alegoria życia kontemplacyjnego) i Giuliana (figura Giuliana, Noc i Dzień - alegoria życia aktywnego) Medici

• 1524 - projekt przedsionka biblioteki Laurenziana we Florencji (zrealizowany przez Ammanatiego i Vasariego w 1560)

• 1535 - papież Paweł III mianuje Michała Anioła nadwornych malarzem, rzeźbiarzem i architektem Watykanu

• plan bazyliki św Piotra(zrealizowany)

• projekt kopuły (zrealizowany po śmierci artysty)

• 1536 -1541 - Sąd Ostateczny na ścianie ołtarzowej w Kaplicy Sykstyńskiej (zlecenie Pawła III)

• Freski w Kaplicy Paolińskiej (Nawrócenie św. Pawła i Ukrzyżowanie św Piotra)

• Do okresu późnej twórczości Michała Anioła należy Pieta Florencka (1550-53). przeznaczona na własny grób. Ostatnim jest Pieta Rondanini

• W Rzymie Michał Anioł zaprojektował też trzecią kondygnację pałacu Farnese w Rzymie (1546-48) oraz uporządkował zabudowę Placu Kapitolińskiego (1536)

Cechy

• jedynym motywem (także w malarstwie) - figura ludzka - „Godność i moc człowieka, jego wzloty i upadki, namiętności i cierpienia - wszystko zostało powiedziane przez ciało”; mistrzowskie opanowanie anatomii

• w malarstwie - technika fresku (nieliczne tempery na desce na desce - Tondo Doni)

• Maniera grande (wielki styl)- brak szczegółów i ozdobników

• światłocień w malarstwie sprowadzony do modelunku figur (bez związku z kolorem).

W twórczości Michała Anioła widoczne są cechy renesansu, manieryzmu (figura serpentinata) i baroku (emocje, ekspresja, rzeźbiarski charakter architektury)

Rafael Santi (1483 - 1520) - zajmował się przede wszystkim malarstwem, ale także architekturą, był znawcą i konserwatorem starożytności. W jego malarstwie najpełniej wyraziły się cechy pełnego renesansu.

• urodził się w Urbino, kształcił w pracowni Pietra Perugina w Perugii. Po powrocie do rodzinnego miasta , zostaje mistrzem cechowym Urbino w 1500 roku . W 1504r maluje - Zaślubiny Marii - obraz wzorowany na dziele Perugina o tym samym tytule

(Urbino za panowania księcia Federigo de Montefeltre było w XV w. jednym z najważniejszych ośrodków kultury środkowych Włoch. Klimat intelektualny dworu preferującego ideały humanistyczne, opisany przez Baltasara Castiglione w „II Cortegiano" (Dworzaninie). Z miastem związani byli Piero della Francesco i Donato Bramante

• 1504 -1508 przebywa we Florencji - maluje liczne Madonny - Piękna Ogrodniczka, Madonna ze szczygłem portrety na tle pejzażu (wzór Mona Lisy) - Magdalena i Angolo Doni. W 1507 powstaje Złożenie do grobu

• 1508 - na wezwanie Juliusza II artysta jedzie do Rzymu. Papież zleca mu dekorację stanz watykańskich.

• Stanza della Segnatura (1508-11) - Szkoła Ateńska - alegoria filozofii; Apoteoza Eucharystii - alegoria wiary; Parnas - alegoria poezji oraz dwie sceny stanowiące alegorię sprawiedliwości: świeckiej - Wręczenie pandektów Justynianowi oraz kościelnej - Potwierdzenie dekretaliów przez papieża Grzegorza IX.

Szkoła Ateńska oraz Apoteoza Eucharystii, uważane są za szczytowe osiągnięcie stylu rozwiniętego renesansu; cechuje je idealną równowaga, harmonia form oraz monumentalizm

• Stanza Heliodora 1511-1514 - Wypędzenie Heliodora ze świątyni (muskulatura), Msza Bolseńska. Spotkanie papieża Leona z Attylą, Uwolnienie św. Piotra (efekt sztucznego światła)

Sceny ukazują fakty boskiej interwencji w obronie Kościoła: Freski podkreślały dramatyzm scen, kompozycja traciła swą przejrzystość, ciała posiadły uwydatniona muskulaturę, kolory, w poprzednich freskach stonowane, tu nabrały jaskrawości. Wielu badaczy uważa, że Rafael, wykonywał tylko rysunki scen, powierzając dalsze prace współpracownikom i uczniom.

• Stanza pożaru Borgo (dekorowana też przez uczniów Rafaela - Giulia Romano, Francesco Peni i Giovanniego d'Udine)

• 1514 -Rafael rozpoczyna pracę jako architekt bazyliki św. Piotra (po śmierci Bramantego zostaje głównym architektem - tworzy plan z korpusem nawowym, potem porzucony)

• 1515 - zostaje mianowany konserwatorem zabytków starożytnego Rzymu

• 1514-16 - artysta przygotowuje kartony do arrasów dla Watykanu, wykonanych potem w Brukseli (Cudowny połów, Nawrócenie Pawła)

Kartony te odegrały ogromną rolę w spopularyzowaniu na Północy sztuki włoskiej, a szczególnie Rafaela. Zostały powielone w licznych sztychach i wpłynęły na artystów niderlandzkich. W kartonach, być może świadomie nawiązujących do form Michała Anioła, wyraźnie widać wpływ manieryzmu. Powstawały przy udziale współpracowników mistrza ( m. in. Giulia Romano)

• oprócz prac wykonywanych na zlecenia papieży, Rafael realizuje w Rzymie także inne zamówienia. Pracował dla rodziny Chigi (Triumf Galatei, loggia Psyche w willi Farnesina, ), tworzył liczne Madonny (Madonna Sykstyńska dla kościoła św. Sykstusa w Piacenzy, Madonna della sedia) i portrety (Baltazar Castiglione, Fornarina, donna Veleta, Leon X z nepotami)

• ostatnim, niedokończonym dziełem Rafaela było Przemienienie Pańskie, ukończone, jak wiele jego innych dzieł przez Giulia Romano (skomplikowana kompozycja budowana na diagonalach, za pomocą mocnych efektów światłocieniowych, ukazane są w nienaturalnych skrętach ciał postaci na pierwszym planie, napięcie emocjonalne nie występujące we wcześniejszych pracach, barwy przygaszone.)

Cechy malarstwa Rafaela

• zdolność twórczego adaptowania cudzych rozwiązań (wczesna twórczości - styl Perugina. - typ Madonny, Leonardo - sfumato, stosowane w umiarkowany sposób, Michał Anioł anatomiczny rysunek umiejętność wiązania postaci z pejzażem, łagodne form nasycone światłem, symetryczną budowę kompozycji.)

• czystość linii, prostota, monumentalizm i jednocześnie wyrafinowanie,

• doskonała harmonia oparta na symetrii pozornej (odnosząca się do zasadniczych linii i mas), zróżnicowane pozy, kontrasty

• naturalne, zawsze zgodne z anatomią pozy

• dokładność i staranne opracowanie każdego szczegółu

• ciepłe nasycone, stonowane barwy,

• idealizacja wyselekcjonowanej natury, piękno główną wartością

• w wielopostaciowych kompozycjach - czytelność i rozmaitość treści

• bardzo szeroki zasięg wpływów.(Pozycja Rafaela, przyjaciela książąt i kardynałów, żyjącego w Rzymie jak książę w otoczeniu dworu, była wyjątkowa i dotąd niedostępna dla żadnego z artystów. Styl Rafaela wywarł wielki wpływ na sztukę europejską; stał się dla malarzy następnych wieków programem, wzorem piękna, studiowany był w szkołach artystycznych, które zaczęły powstawać w XVI w. i przez następne trzysta lat, aż do późnych lat XIX w).

Malarstwo cinquecenta

Rafael i Leonardo da Vinci są głównymi przedstawicielami stylu pełnego renesansu w malarstwie - u Rafaela znalazł on pełny wyraz

Manieryzm - termin obejmuje zjawiska z jednej strony oryginalne, jak i wtórne, związane z naśladowaniem mistrzów

Oryginalna estetyka manieryzmu głosiła wyższość sztuki nad naturą, odrzucała renesansową koncepcję obrazu, jako odbicia rzeczywistości. Dzieło było efektem konceptu, pomysłowości artysty - jego wartość polegała na tym, że ukazywało coś, czego w naturze nie można spotkać, lub spotyka się rzadko. Nurt ten charakterystyczny był dla pierwszej połowy wieku i rozwijał się przede wszystkim we Florencji

Cechy malarstwa

• operowanie w swobodny sposób zasadami perspektywy zbieżnej - stosowanie wydłużonej i skróconej perspektywy

• zimna gama barw

• deformacje sylwetki ludzkiej ( małe głowy, spadziste ramiona, wydłużone szyje, torsy i uda, drobne stopy, palce pozbawione kośćca),

• figury lub grupy figur często skręcone (figura serpentinata), nienaturalne, niezgodne z anatomią pozy

• linearyzm, ornamentalnie traktowane fałdy szat,

• kompozycja często niedomknięta, horror vacui

• elegancja wirtuozeria, , dwuznaczny erotyzm

• w ikonografii (zwłaszcza z kręgu mitologii i poezji antycznej) preferowano rzadkie skomplikowane, niejednoznaczne motywy, często alegoryczne. Obrazy religijne mocniej związane były z tradycją

Andrea Del Sarto (1486-1531) Madonna z harpiami

Jacopo Carracci zw. Pontormo (1494-1556), Nawiedzenie, Zdjęcie z krzyża

Angolo di Cosimo zw. Bronzino (1503-1572) - nadworny malarz Medyceuszy we Florencji, Zwycięstwo czasu nad miłością, liczne portrety

Fiorentino Rosso (1494-1540) Mojżesz broniący córek Jetry

Parmigianino (1503-1540) - pochodził z Parmy, Autoportret w wypukłym lustrze, Madonna z długą szyją

W drugiej połowie wieku, poza Wenecją dominowała maniera o zdecydowanie naśladowczym charakterze

• naśladowanie Leonarda bez zrozumienia - rysunek, kolor i światło stają się odrębnymi zagadnieniami, sfumato sprowadza się do przyczerniania lub rozbielenia lokalnego koloru.

• przeładowanie muskularnymi postaciami o niezwykłych skrętach, „akrobatyczna gimnastyka na fikcyjnych gzymsach, schodach, skręcane kolumny”. Przesadna zawiłość, sztuczność

• pretensjonalność, wtórność, przerosty formalne, olbrzymia produkcja artystyczna, eklektyzm, dekadencja,

Giulio Romano, Giorgio Vasari

Wenecja

Cechy malarstwa

• eksponowanie wartości kolorystycznych ,uwzględnianie zjawisk refleksu i połysku, różnorodności substancji; cień pogłębia kolor i nadaje mu nową jakość; powiązanie każdego tonu barwnego ze światłem i cieniem o wielostopniowej skali

• pejzaż powiązany ze sceną figuralną, jednocześnie będący odrębną wartością.

• zróżnicowana faktura- laserunki, przecierki, impasty , widoczne uderzenia pędzla

• dekoracyjność - wielkie płótna - panneau, związane na stałe ze ścianą lub plafonem.

• dominacja techniki olejnej (tempera używana do podmalówek)

• specyficzny typ kobiety o dojrzałej urodzie, mało zindywidualizowane, bez oznak wskazujących na cechy charakteru lub życie wewnętrzne

• motywy koncertu

Giorgione (Georgio di Castelfranco 1477-1510) - uczył się w pracowni Belliniego, równocześnie z Tycjanem

Kameralność nie znajdująca wybitnych kontynuatorów; realizacja zamówień bogatej elity intelektualnej - niejasne treści

Koncert wiejski, Śpiąca Wenus, Burza, Trzej Filozofowie

Palma Vecchio (1480-1528) - Spotkanie Jakuba z Rachelą, Trzy siostry, liczne Sacra pierwsze otwarcie - Conversacione

• kobiety o pełnych kształtach, dużych dekoldach, statyczna, pełna forma, świetlista kolorystyka, brak ekspresji twarzy, jednostajne typy

Tycjan (Tiziano Vecellio (1488-1576) uniwersalny malarz, - portrety, obrazy religijne - kultowe i służące prywatnej dewocji, sceny mitologiczne, akty, sceny w pejzażu. Był głównym malarzem Wenecji, realizował także zamówienia z innych miast włoskich. Pracował dla papieża , cesarza Karola V i króla Hiszpanii - Filipa II. Wczesne dzieła związane są ze stylem Giorgione ( z którym współpracował)

• 1516-17 -Miłość ziemska i niebiańska

• 1516 - Assunta (Wniebowzięcie Marii) -- obraz ołtarzowy zamówiony przez franciszkanów - pierwszy wielki sukces

• Cykl obrazów mitologicznych dla księcia Ferrary - Alfonsa d'Este - m. in. Bachanalie oraz Bachus i Ariadna

• 1520 - Początek intensywnej działalności portretowej; początkowo męskie-(Mężczyzna z rękawiczką, Portret Jakuba Sanazzarro, Lekarz z Parmy - proste układy, brak rekwizytów), potem także kobiece -Izabeli d'Este

• 1538 Wenus z Urbino - nawiązująca do obrazu Giorgione

• 1545 wyjazd do Rzymu - Portret Pawła II Farnese z nepotami

• 1548 - wyjazd do Augsburga na wezwanie cesarza Karola V Karol V w fotelu, Portret konny Karola V

• 1545-48 i 1554-55 „poezje” - obrazy o tematyce mitologicznej dla cesarza, Filipa II i arystokratów hiszpańskich (Danae, Wenus słuchająca muzyki)

• ostatnie lata życia -obrazy warsztatowe z różnym stopniem udziału Tycjana (kończone przez uczniów-i arcydzieła wykraczające poza konwencje epoki - ciemna, ciepła tonacja, ograniczona gama (czerń, biel, czerwień i ochra), bogactwo niuansów walorowych. Budowa formy kolorem, prosta kompozycja , w obrazach religijnych - mistyka - Koronowanie cierniem, Chrystus na Górze Gliwnej; w mitologicznych - erotyzm (Porwanie Europy)

• Ostatnie 10 lat - Pasterz i nimfa, Apollo i Marsjasz, Tarkwiniusz i Lukrecja, Zwiastowanie

Styl Tycjana oddziałał na malarzy północnych Włoch

Paolo Veronese (1528-1588) - jedyny malarz wenecki, który w mistrzowski sposób opanował technikę fresku, specjalista od wielkich zespołów dekoracyjnych

• malowidła alegoryczne w Sali Rady Dziesięciu w Pałacu Dożów, plafon w kościele San Sebastiano

• willa Maser koło Treviso zbudowana przez Palladia dla rodziny Barbaro -iluzjonistyczno- scenograficzne efekty - malowane balkony, loggie, okna i drzwi i członkowie rodziny Barbaro; krajobrazy tworzone w impresjonistyczny sposób

• technika swobodnej plamy, jasny koloryt (artysta nie używa czerni),

• realia weneckie, przepych, bogate stroje, fryzury, beztroska atmosfera - Uczta w domu Lewiego ( za zbyt świecki charakter tego obrazu artysta został wezwany przed trybunał Inkwizycji), Gody w Kanie

Jacopo Tintoretto (Robusti)(1518-1594) - całe życie spędził w Wenecji. Pracował dla bractw religijnych (scuole), organizacji miejskich i patrycjatu weneckiego. Olbrzymi dorobek artystyczny; dramatyczne kontrasty światła i cieni, wizjonerstwo, doskonale ujęte skróty perspektywiczne, postacie lub grupy często malowane na ciemnym tle, linearyzm, kompozycja na diagonalach - protobarok.

1848 - Cud świętego Marka (głębia wyznaczana przez masy ciał),

• ucieczki perspektywiczne, punkt zbiegu z boku - Wesele w Kanie, Znalezienie ciała św. Marka, Ostatnia wieczerza (kościół San Paolo); zerwanie z klasycznym schematem pudła scenicznego

• malowidła w Pałacu Dożów - głównie warsztatowe (Raj); autentyczne to Kuźnia Wulkana, Minerwa i Mars, Trzy Gracje, Bachus i Ariadna - mitologiczne tematy traktowane w sposób bardziej klasyczny - spokojna , jasna kompozycja, delikatny światłocienień,- Leda, Danae, Wenus i Wulkan

• cykl malowideł dla Scuola di San Rococo (564-1587) - 35 obrazów, różne kształty i formaty (m. in. elipsa). Nuta plebejska, wizyjność, efekty widowiskowe, realizm zmieszany z fantastyką (pospolitość i cudowność). Inwencja kompozycyjna widoczna szczególnie w Ukrzyżowaniu, Drodze na Golgotę, Narodzinach, Chrzcie Chrystusa - układy spoiste i swobodne, zamknięte i otwarte, piramidy, elipsy, pasy horyzontalne i diagonalne, spirale i spiętrzenia

Północne Włochy

• krzyżowanie się różnych wpływów (Leonardo, Michał Anioł, Wenecjanie, malarstwo niemieckie i niderlandzkie)

• pejzaże w tle - inspiracje malarstwem niderlandzkim

• ogromne zapotrzebowanie na malarstwo związane z wystrojem kościołów

• w portrecie - mieszczanie, rzemieślnicy, wieśniacy

Jacopo de Ponte zw Bassano (1515-1592, związany ze szkołą wenecką, czynny na prowincji, , wpływ malarzy niemieckich (Durer i Grunwald)

Lorenzo Lotto (1480-1556) -Treviso, Bergamo, Ancona, Loreto)

• obrazy religijne - dramatyzm, żarliwość religijna zgodna z duchem reformacji

• mistrz portretu- (subtelność, psychologizm, tradycje Messyny i Belliniego, niewielkie, podłużne formaty; ujęcia po przekątnej, rekwizyty. Kobiety - inne niż u Wenecjan - indywidualizm, subtelność, duchowość

Antonio Sacchi zw Il Pordenone(1483-1539) - Ukrzyżowanie w katedrze w Cremonie - artysta wędrowny, Wenecja - Rzym - miasta północne, specjalizował się w malowidłach do kościołów

Giovanni Moroni (1523-1578) - portrecista

Bernardino Luini (1485-1532) - uczeń Leonarda, malował także freski, cykle dekoracyjne w kościołach Soranno i Lugano

Gaudenzio Ferrari (1471-1546) - też architekt, poeta, filozof, muzyk, kontakty ze szkoła umbryjską i uczniami Leonarda, wczesne dzieła - quattrocento

1520-28 - kaplice Drogi Krzyżowej w Sacro Monte koło Varallo „bariera przeciw zaalpejskiej herezji” - kombinacje malarstwa, rzeźby - malowanej terakoty; dekoracja kopuły kościoła Marii Cudownej w Saronno

Dosso Dosi (1479-1542) nastrój obrazów związany z poematem Ariosta - „romantyczne pejzaże, ciebniste gęstwiny leśne, burzliwe, chmurne niebo, orientalne stroje; Czarodziejka Cyrce

Correggio (Antonio Allegri - 1489-1534) malarz działający w Parmie -obrazy sztalugowe - głownie religijne

• Adoracja pasterzy - światłocień, lume divino (światło sakralne)

• Zaślubiny świętej Katarzyny i Święta Rodzina - tematy wielokrotnie podejmowane, religijne w temacie ale świeckie w wyrazie

• Wyrazista gestykulacja, nieokreśloność postaci męskich, „malarz wdzięku i słodyczy”, manieryzm, estetyzm

• Obrazy mitologiczne - subtelny modelunek- cykl Miłostki Zeusa wykonany na zlecenie Federiga Gonzagi (Leda, Danae, Porwanie Ganimedesa, Io - śmiałe, oryginalne ujęcia)

Architektura - idee, które kształtowały architekturę quattrocenta, w pierwszym kwartale XVI wieku znalazły pełny wyraz

Cechy pełnego renesansu w architekturze

• zwarte, harmonijne bryły, jasność, czytelność

• idealna odpowiedniość między kształtem i wielkością bryły a kompozycją elewacji. Każdy element w wystroju jest konieczny i uzasadniony w całości.

• eksponowanie detalu antycznego (znawstwo antycznych porządków pokazywane w budowlach stało się cenioną powszechnie wartością)

• realizacja budowli na planach centralnych (Tempietto Bramantego, kościół Santa Maria della Consolazione w Todi, bazylika św Piotra w Rzymie

• logika ciężaru poszczególnych części bryły budowli; logika ciężaru elementów wspierających i wspieranych w kompozycji fasad.

Donato Bramante (1444-1514)- kształcił się w Urbino. Od ok. 1479 przebywał w Mediolanie w służbie ks. Lodovica Sforzy (zw. Il Moro), gdzie zaprojektował kopułę i chór kościoła S. Maria delle Grazie (1492). Współpracował z Leonardem da Vinci.

W 1499 wyjechał do Rzymu a od 1503 był gł. architektem i inżynierem papieża Juliusza II.. W 1502 zaprojektował małą kaplicę zw. Tempietto przy kościele S. Pietro in Montorio, uważaną za pierwszą budowlę dojrzałego renesansu.

W 1505 papież powierzył mu prace nad uporządkowaniem zabudowy Watykanu oraz budowy nowej świątyni na miejscu wyburzonej bazyliki św. Piotra. Architekt stworzył plan na bazie równoramiennego krzyża z 4 apsydami i kopułą).

Rodzina Sangallo

Antonio da Sangallo (starszy)(1455 1534). Młodszy brat Giuliana da Sangallo. Budował kościoły, pałace i fortyfikacje. Twórca kościoła na planie centralnym - Madonna di San Biagio w Montepulciano, (1518-29).

Giuliano da Sangallo (1445-1516 ). Twórca willi Medyceuszy w Poggio a Caiano. Przez pewien okres czasu był pomocnikiem Donato Bramantego przy budowie Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie.

Antonio da Sangallo (młodszy)(1485-1546), najbardziej znany,. współpracował z Rafaelem przy budowie Bazyliki Św. Piotra w Rzymie; od 1539 jej główny architekt.. Twórca Palazzo Farnese w Rzymie (1515-1546)

Manieryzm

Cechy:

• celowa nierównowaga mas -ciężar wyższych kondygnacji przytłacza dolne, lub bywa zbyt lekki .

• stosowanie detalu antycznego w antyklasyczny sposób - zachwianie równowagi między elementami wspierającymi a wspieranymi (ciężkie naczółki lub gzymsy podparte małymi wspornikami; łączenie w jedną całość odrębnych form, rozbijanie całości --przerywane trzony kolumn, przerywane naczółki.

• brak logicznego uzasadnienia (ze względów kompozycyjnych lub funkcjonalnych) niektórych rozwiązań - ślepe okna, puste edikule, głębokie płyciny, boniowane trzony kolumn.

• duże znaczenie czystej płaszczyzny ścian, skontrastowanej czasem rzeźbiarskim traktowaniem detalu ( portal, naroża)

Najwcześniej cechy manieryzmu pojawiły się w twórczości Baldassare Peruzziego (La Farnesina - willa zbudowana dla bankiera Chigi, pałac Massimo alle Colone w Rzymie), Michała Anioła (ostatnia kondygnacja pałacu Farnese w Rzymie, przedsionek biblioteki Layrenziana we Florencji) i Giulia Romano (Palazzo del Te w Mantui). Do manierystów należą też Giorgio Vasari, GiacomoVignola (ich wspólnym dziełem jest Villa di Papa Giulio zbudowana dla papieża - Juliusza III. Vignola nadał też manierystyczny charakter pałacowi rodziny Farnese w Caprarolii) oraz Giacomo Della Porta

Wenecja

Jacopo Sansovino (1486, 1570) - architekt rzeźbiarz, był głównym architektem Wenecji. W jego sztuce widoczne są wpływy Michała Anioła i Bramantego

Bibliteka św. Marka i (pocz. bud. 1537

Andrea Palladio (1508 -1580) działał w Wenecji, Vicenzie i okolicach. W jego architekturze idee doskonałej harmonii, którym hołdował renesans, opartej na antycznych zasadach znalazły najpełniejszy wyraz (każdy element uzasadniony w całości współgrający zarówno z całością, jak i z innymi elementami). Artysta po raz pierwszy postawił problem dostosowania detalu antycznego do współczesnych funkcji budowli.. Jego traktat, przetłumaczony na wiele języków - Cztery Księgi o Architekturze - stał się źródłem inspiracji dla twórców epoki klasycyzmu.. Szczególnie silne poglądy Palladia oddziałały w Anglii, gdzie Inigo Jones zapoczątkował, styl zwany palladianizmem.

Palladio budował:

• kościoły - Il Redentore (Zbawiciela) i San Giorgio Maggiore w Wenecji

• pałace - pałac Chiericati w Vicenzie

• wille - najsłynniejszą jest villa Rotonda (Capra) koło Vicenzy

Architekt jest też autorem pierwszego nowożytnego budynku teatru - Teatro Olimpico w Vicenzie.

Rzeźba

Michał Anioł

Benwenuto Cellini (1500 -1571) manierysta, pracował w Rzymie, Florencji, Mantui, Neapolu i Padwie; przez pewien czas przebywał we Francji, współtworzył styl szkoły w Fontainebleau. Perseusz z głową Meduzy, solniczka Franciszka I (arcydzieło złotnictwa)

Giovanni da Bologna (1529-1608)- pochodził z Niderlandów, działał we Włoszech, najwybitniejszy rzeźbiarz 2 połowy wieku. Łączył klasycyzującą idealizację z realizmem i manierystyczną inwencją.

Fontanna Neptuna w Bolonii, Merkury, Porwanie Sabinek, pomnik konny Cosimo I Medici we Florencji, fontanny i rzeźby w ogrodach Boboli przy pałacu Pitti we Florencji

Początki baroku

Kościół jezuicki - Il Gesu w Rzymie - zbudowany przez Giacomo Vignolę w 1568 roku; fasada zaprojektowana przez Giacomo Della Portę powstała w latach 1575-84. - wzorzec dla wielu kościołów, nie tylko jezuickich, budowanych w XVII i XVIII wieku w całej Europie

Szkoła bolońska - na początku lat osiemdziesiątych Annibale, Agostino i Lodowico Carracci założyli w Bolonii uczelnię nazwaną Accademia degli Incamminati (naprowadzanych na właściwą drogę). Bracia Carracci przeciwstawiali się manieryzmowi, pragnęli powrócić do wzorów wielkiej sztuki renesansu. Ich uczniowie ćwiczyli rysunek i doskonale operowali skrótem perspektywicznym postaci.

1595 - Annibale Carracci rozpoczyna dekorację pałacu Farnese w Rzymie. Odtąd artyści szkoły bolońskiej otrzymują zamówienia na dekoracje wielu pałaców i kościołów.

Działalność artystów szkoły bolońskiej zapoczątkowała nurt barokowego klasycyzmu i jednocześnie kształtowała styl pełnego dynamiki malarstwa iluzjonistycznego, zawsze zgodnego z zasadami decorum

Artyści związani ze szkołą bolońską: Guido Reni, Domenichino, Guericino

Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) - w latach dziewięćdziesiątych powstają pierwsze dzieła artysty w Rzymie, m. in. Chory Bachus, Wróżąca cyganka, Maria Magdalena

Renesans i manieryzm na Północy

Niemcy

Pierwsza połowa wieku to okres wielkiego rozkwitu malarstwa

Rozwój i wysoki poziom grafiki (drzeworyt, miedzioryt); rola w szerzeniu reformacji wśród ludu - epickość, szczegół, aluzje do aktualnej rzeczywistości. Grafika niemiecka najszybciej zdobyła sławę w innych krajach (Schongauer)

Cechy malarstwa

• brak poprawności wobec zasad perspektywy, deformacje ruchu, skrótu i anatomii postaci-

• głęboka uczuciowości - widoczne emocjonalne zaangażowanie autora w temat, oryginalność

• szeroki wachlarz ludzkich cech odczuć, ciemna strona natury człowieka - okrucieństwo, przemoc, nienawiść, cierpienie sadyzm, halucynacje, fantastyka, lęki - popularność scen ukrzyżowania, , biczowania, naigrywania, ścięcia; sceny biblijna - często metaforami losu ludzkiego.

• brutalny realizm szczegółów, wykorzystanie brzydoty jako środka wyrazu (turpizm)

• przyroda ukazana jako zmienna niepowtarzalna, podkreślająca dramatyzm scen figuralnych; zjawiska niebieskie i atmosferyczne (słońce, księżyc, błyskawice, wschody i zachody) biorą udział w wymowie treściowej, określają wagę tematu.

• roślinność charakterystyczna dla Europy środkowej. Szczegółowe przedstawianie różnych gatunków drzew

• rzadka idealizacja kobiety (z wyjątkiem Madonny)

• portret - rzadko idealizowany, naturalistyczny

Albrecht Durer (1471-1528) - największy malarz i grafik niemieckiego renesansu, interesował się anatomią, perspektywą, botaniką. Odwiedził dwa razy Włochy, studiował Leonarda i malarstwo weneckie. Jedyny malarz niemiecki przywiązujący wagę do poprawności wobec zasad perspektywy zbieżnej i do proporcji. W 1507 osiadł na stałe w Norymberdze, gdzie prowadził słynną pracownię. Otrzymywał zlecenia od cesarza Maksymiliana I, wysyłany bywał w misje dyplomatyczne. Sprzyjał reformacji

Durer zasłyną jako grafik - zrewolucjonizował technikę drzeworytu i miedziorytu, przyczynił się do ich popularyzacji w Europie. Malował wiele autoportretów i portretów, głównie męskich. Był też twórcą wielu akwareli.

Grafika - cykle drzeworytów - Apokalipsa, Zycie Marii, Duża Pasja i Mała Pasja

miedzioryt - trzy grafiki królewskie Rycerz, diabeł i śmierć, św. Hieronim i Melancholia oraz Adam i Ewa

Malarstwo - Ołtarz Paumgartnerów (tradycje gotyckie), Autoportret jako Chrystus, Chrystus wśród doktorów, dyptyk Adam i Ewa, Czterech Apostołów

Mathis Gotthardt Nithardt zw. Grunwald (1475-1528)

Ołtarz z Isenheim - zamówiony dla klasztoru antonionów w Isenheim w Alzacji. Zakonnicy zajmowali się opieką nad chorymi (m.in. epilepsją i chorobami wenerycznymi)

Poliptyk - 2 pary ruchomych skrzydeł i predella

Zamknięty - Ukrzyżowanie, św. Sebastian i św. Antoni; pierwsze otwarcie - obraz środkowy - chwała Marii (Wcielenie) - składa się z dwóch oddzielonych kurtyną scen - z lewej strony - koncert anielski, z prawej - Maria z Dzieciątkiem, lewe skrzydło - Zwiastowanie, prawe - Zmartwychwstanie Chrystusa; drugie otwarcie - szafa ołtarzowa z rzeźbami Hagnowera, na skrzydłach - Odwiedziny św. Antoniego u św. Pawła i Kuszenie św. Antoniego

Hans Bandung Grien (1485-1545) - najzdolniejszy uczeń Durera, obracał się wśród elity humanistycznej - obok tendencji racjonalnych i postępowych - także mroczne niepokojące i dwuznaczne strony epoki (akt kobiecy łączony z vanitas

Trzy wieki kobiety, Śmierć i dziewczyna , Dwie czarownice

Muzyka, Veritas, Wenus, Judyta - idealizacja, piękno

Łukasz Cranach starszy (1472-1553 - był przyjacielem Lutra i Melanchtona, sprawował funkcję malarza nadwornego książąt saskich w Wittemberdze; zajmował się malarstwem, projektowaniem kostiumów i oprawą uroczystości dworskich

Sceny religijne, mitologiczne, akty, sceny polowań, alegorie, portrety

Ucieczka do Egiptu, Ukrzyżowanie Chrystusa, Polowanie na jelenie, Męczeństwo św. Katarzyny; liczne akty - Wenus (oryginalny typ ciała kobiecego; kapelusze, woale)

Albrecht Altdorfer (1480-1538) szkoła naddunajska - fantastyka, baśniowość, panteizm Święty Jerzy w lesie, Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu, Bitwa Aleksandra, (kosmos, słońce, ). Pierwsze w Europie samodzielne pejzaże

Ok. 1520 - w Niemczech pojawia się starannie wykreślona perspektywa - budowle o charakterze renesansowym

Hans Holbein Młodszy (1497-1543) -portrecista-urodził się w Augsburgu, centrum wpływów włoskich; od 1516 działał w Bazylei. , odbył podróż do Włoch, potem został zaproszony do Anglii, gdzie pełnił funkcję nadwornego malarza Henryka VIII

Portrety - synteza dobitnego realizmu północy z włoskim uogólnieniem formy.

Portret Erazma z Rotterdamu. - portrety Henryka VIII i jego żon, kanclerza Henryka Morusa, bogatych mieszczan - Kupiec Georg Gisze, Ambasadorowie.

Francja

Architektura

• zamki powstałe dla Franciszka I - króla Francji - jedno ze skrzydeł zamku w Blois, zamek w Chambord,, palac w Fontainebleau (wysokie dachy, lukarny, szkieletowa konstrukcja ściany, kręcone klatki schodowe, detal antyczny słabo wyeksponowany)

• Piere Lescot i Jean Goujon (rzeźbiarz) - fasada Luwru (1546) - pierwsza budowla we Francji w której funkcje detalu antycznego zostały w pełni zrozumiane)

• budowle sakralne - mocniej związane z tradycjami gotyckimi ((kościół św. Eustachego w Paryżu)

Malarstwo

Szkoła Fontainebleau - tworzyli ją zaproszeni przez króla malarze włoscy ( m. in. Rosso Fiorentini, Primaticio, Niccolo Dell Abbate) i francuscy (Jean Cousin starszy i młodszy)

- erotyzm, elegancja - popularny motyw półaktu

Jan i Franciszek Clouet (1516-1572), nadworny portrecista trzech kolejnych królów - Franciszka I, Henryka II i Karola IX - - Portret Franciszka I

Rzeźba - Jean Gujon - balkon muzyków w sali balowej Luwru, reliefy do fontanny Niewiniątek w Paryżu

Niderlandy

1477 -wcześniej związane z Burgundią, wchodzą w skład imperium Habsburgów

Antwerpia - światowy skład towarów i światowa giełda

1555 - Niderlandy pod władzą Hiszpanii; walki społeczno-religijne - kształtowanie się odrębności Flamandów i Holendrów

Malarstwo - w Niderlandach działa duża grupa italianistów. W ich twórczości wpływy włoskie łączą się z tradycjami XV wieku. Obok rozwija się sztuka takich indywidualności jak Hieronim Bosch i Peter Bruegel

Quentin Massys (Metys) 1466-1530 - związany z Antwerpią, podtrzymywał styl niderlandzki (tryptyk Opłakiwanie, Lichwiarz i jego żona). Jednocześnie, jako pierwszy, wraz Janem Gossaertem zw. Mabuse ( Danae, Neptun i Amfitryta) wprowadza styl włoski.

Cornelius van Haarlem (1562-1638), manierysta w maluje sceny mitologiczne na tle krajobrazu

Dzieła Franza Florisa (1516-1570), Martina de Vos (1531-1603) czy Bartholomeusa Springera (1546-1611)cechuje eklektyzm oparty o włoski manieryzm - uczona ikonografia i zawiłe alegorie

Pieter Aertsen (1508 1575) - malował zastawione stoły i stragany, w tle umieszczał scenę figuralną; prekursor gatunku martwej natury i malarstwa rodzajowego, które rozwinęły się w XVII wieku

Anthonis Moor (1519-1576) - portrecista o międzynarodowej sławie; działał w Brukseli, Rzymie, Madrycie, Lizbonie, Londynie, Utrechcie i Antwerpii, przeważnie jako malarz nadworny (m.in. Filipa II, króla Hiszpanii);malował reprezentacyjne portrety członków dworu oraz mniej sztywne wizerunki uczonych i kupców

Joachim Patinir (1480-1524) - głowiny temat - rozległy krajobraz - Charon przewożący duszę przez Styks, Ucieczka do Egiptu, Kuszenie św. Antoniego - pejzaż „kosmiczny”

Hieronim Bosch (1460-1516) - jego styl i treści dzieł nie znajdują odpowiedników u innych. Oryginalna symbolika do dzisiaj nie została w pełni odczytana. W jego malarstwie dostrzega się podobieństwo do współczesnego surrealizmu

Tryptyki - Ogród rozkoszy ziemskich, Wóz siana (motywy szaleństwa ludzkości pogrążonej w grzechu), Kuszenie św. Antoniego

Peter Bruegel (1530-1569)

• twórca nowej szkoły flamandzkiej - malarstwa świeckiego, związanego z problemami społecznymi i narodowymi swojego kraju. Był obserwatorem i kronikarzem obyczajów mieszkańców Niderlandów (Zabawy dzieci, Walka karnawału z postem, Przysłowia niderlandzkie)

• pierwszy ukazał pejzaż związany z porą dnia, roku, pogodą, efektami związanego z nią światła i atmosfery - cykl -Pory roku (Sianokosy, Myśliwi na śniegu, Powrót stada)

• tak jak Bosch podejmował problematykę moralną, związaną z ludzką egzystencją, często ilustrował przysłowia (Upadek Ikara, Wieża Babel, Kaleki, Ślepcy )

• zwany jest malarzem chłopskim wiele jego dzieł ukazuje życie mieszkańców wsi (Wesele chłopskie i in.)

Architektura - manieryzm niderlandzki - styl oddziałujący na całą Europę środkową. dzięki wzornikom ornamentalnym Corneliusa Florisa i Hansa de Vries

Cechy - wysokie schodkowe, zdobione wolutami szczyty kamienic i ryzalitów wyróżniających się w większych budowlach, ornamenty okuciowe i rolwerkowe, detale antyczne

Cornelius Floris - Ratusz w Antwerpii

Hiszpania

Architektura

• plateresco - oryginalny styl wywodzący się z hiszpańskiego gotyku -drobna finezyjna dekoracja niektórych partii budynku (portale, attyki, oprawy okien) kontrastowana z masywnym ciężkim murem. Popularny motyw herbu, formy antyczne traktowane jako motywy ornamentalne

• desornamentado - surowy, pozbawiony dekoracji styl - pałac królewski Escorial wzniesiony dla Filipa II

Malarstwo

• popularne wzory niderlandzkie, włoskie i francuskie

El Greco (1541-1614)- pierwsza wielka indywidualność w malarstwie hiszpańskim, najwybitniejszy malarz manieryzmu

• pochodził z Krety, w jego obrazach zachowały się ślady malarstwa bizantyjskiego (izokefalia, szeroko otwarte, wyraziste oczy)

• całe życie pracował w Toledo, malował przede wszystkim obrazy ołtarzowe do kościołów

• z manieryzmem wiążą go wydłużone sylwetki, zimna gama barw i niekonsekwencje wobec zasad perspektywy zbieżnej ale nie treści i wymowa dzieł

• ekspresja, wizyjność, oryginalny, nie znający odpowiedników sposób malowania

Obnażenie z szat, Męczeństwo św. Maurycego, Pogrzeb hrabiego Orgaza, Zwiastowanie, Zmartwywstanie, Wniebowzięcie, Widok Toledo, Laokon

11

---