Fonologia
nauka o systemach dźwiękowych języków. Stanowi jeden z działów językoznawstwa (lingwistyki) (podawane jako synonimiczne nazwy: fonemika, fonematyka, odnoszą się tylko do jednej z teorii fonologicznych i nie mogą być traktowane jako zamiennik nazwy "fonologia").
Fonetyka
jeden z działów lingwistyki zajmujący się badaniem dźwięków mowy ludzkiej (zwanych głoskami) od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy; to tzw. fonetyka artykulacyjna), ich cech fizycznych (dokładniej: akustycznych - fonetyka akustyczna) ich odbierania (fonetyka audytywna), reakcji, jakie owe głoski wywołują w psychice człowieka (psychofonetyka).
Artykulacja
Przez artykulację rozumie się w fonetyce proces kształtowania dźwięków mowy ludzkiej, odbywający się w części aparatu mowy obejmującą jamy ponadkrtaniowe, tzw. nasadę. Artykulacja jest jednym z zasadniczych aspektów procesu wytwarzania głosek, na który składają się ponadto inicjacja, czyli mechanizm wytworzenia prądu powietrza i fonacja, czyli sposób zachowania się wiązadeł głosowych.
W czasie artykulacji prąd powietrza, który jest niezbędnym tworzywem w czasie wytwarzania dźwięków, jest modelowany przez ruchome i nieruchome artykulatory znajdujące się w nasadzie (kanale głosowym). Najczęściej modulacji poddawane jest powietrze wydychane z płuc.
Klasyfikacja artykulacyjna
Klasyfikacja artykulacyjna odwołuje się do charakterystycznego dla każdej głoski układu narządów aparatu artykulacyjnego.
Egresywny strumień powietrza
strumień powietrza wydychanego z płuc lub wprawionego w ruch opuszczający jamę ustną przez inne narządy mowy, następnie obrabiany przez pozostałe narządy mowy, podstawowy materiał do produkcji dźwięku[1]. Jest on podstawą powstania większości dźwięków w językach indoeuropejskich. Jego przeciwieństwem jest ingresywny strumień powietrza.
Ingresywny strumień powietrza (pot. mówienie na wdechu)
strumień powietrza wdychanego w kierunku płuc lub wprawionego w ruch w kierunku płuc przez inne narządy mowy, następnie obrabiany przez pozostałe narządy mowy, materiał do produkcji dźwięku. W językach indoeuropejskich występuje w języku szwedzkim i norweskim. w Europie spotyka się go także w języku fińskim[1]. Występuje głównie w krótkich wypowiedziach, najczęściej jednowyrazowych lub dwuwyrazowych. Jego przeciwieństwem jest egresywny strumień powietrza.
Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne
(ang. International Phonetic Association - IPA, fr. L'Association Phonétique Internationale; początkowo Dhi Fonètik Tîcerz' Asóciécon) - stowarzyszenie powstałe w 1886 roku w Paryżu, z inicjatywy grupy nauczycieli języków z Wielkiej Brytanii, Francji, Danii oraz Niemiec. Jego celem jest szerzenie wiedzy na temat fonetyki jako dyscypliny naukowej oraz promowanie różnych praktycznych zastosowań tej nauki. W tym celu Towarzystwo opracowało i propaguje Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny.
Intonacja - w trakcie wypowiadania tekstu - nadawanie mu pewnego rodzaju melodii, poprzez zmianę modulacji głosu, w celu wyrażenia emocji lub tylko dla oddania specyficznego charakteru danej wypowiedzi.Intonacja umożliwia rozpoznanie zakończenia zdań i fraz, a także pomaga rozróżnić zdania pytające, rozkazujące i oznajmujące. Z formalnego punktu widzenia intonacja jest jedną z dominant segmentacyjnych tekstu. Tzw. porządek intonacyjny dysponuje dwoma intonemami - antykadencyjnym (opadającym) i kadencyjnym (wznoszącym).
W językach tonalnych istotną rolę odgrywa intonacja poszczególnych samogłosek morfemu - jest ona jedną z cech fonologicznych relewantnych (samogłoski wypowiadane z różną intonacją stanowią realizację różnych fonemów). Najczęściej spotykane rodzaje tonów (sposobów intonowania samogłosek), to:
ton wznoszący (tzw. antykadencja)
ton opadający (tzw. kadencja)
ton opadająco-wznoszący
ton wznosząco-opadający
ton neutralny
Aparat mowy
Aparat mowy to narządy biorące udział w tworzeniu dźwięków ludzkiej mowy. Narządy te stanowią część układu oddechowego i jako takie nie są specyficzne tylko dla człowieka. Budowa narządów, które uczestniczą w tworzeniu dźwięków, jest u innych naczelnych bardzo podobna i nie wyjaśnia sama w sobie zjawiska wykształcenia się mowy u człowieka.
Budowa aparatu mowy
W budowie aparatu mowy można wyróżnić trzy grupy narządów:
Aparat oddechowy
Przez określenie aparat oddechowy rozumie się płuca, przeponę, tchawicę i oskrzela. Płuca dostarczają (w większości przypadków) niezbędnego materiału do tworzenia dźwięków. Patrz też mechanizm przepływu powietrza.
Aparat fonacyjny
Zasadniczą część aparatu fonacyjnego stanowi krtań, zbudowana z chrząstek i mięśni. W krtani znajdują się wiązadła głosowe rozpięte między chrząstką tarczowatą a wyrostkami na ruchomych chrząstkach nalewkowatych. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, które z punktu widzenia procesu fonacji są najważniejszą częścią krtani, to właśnie wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa się szparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami głośnią.
Schematyczne położenie wiązadeł głosowych i chrząstek nalewkowych A: przy całkowitym zamknięciu, B: podczas artykulacji dźwięcznych elementów mowy, C: w czasie szeptu, D: przy chuchaniu, E: podczas spokojnego oddychania lub w czasie spoczynku, F: w czasie głębokiego oddychania
Ułożenie wiązadeł (fałd głosowych) odgrywa zasadniczą rolę tak w procesie oddychania jak i mówienia. Podczas spokojnego oddychania wiązadła są rozsunięte (E), powietrze swobodnie przepływa. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w czasie artykulacji bezdźwięcznych elementów mowy. W czasie wymawiania dźwięcznych głosek wiązadła na przemian zwierają się (A) i rozwierają się pod naporem wydychanego powietrza. Powietrze pokonując opór stawiany przez wiązadła zaczyna drgać (efekt Bernoulliego). Obserwowana gołym okiem szpara pomiędzy fałdami głosowymi (B) jest w istocie złudzeniem optycznym spowodowanym bezwładnością oka, które nie jest w stanie zaobserwować szybko następujących po sobie faz zamykania i otwarcia.
Aparat artykulacyjny
Aparat artykulacyjny składa się z narządów, które modyfikują strumień powietrza i obejmuje wszystkie narządy jam przewodu oddechowego znajdujące się ponad nagłośnią (wejściem do krtani). Trzy jamy ponadkrtaniowe - jamę nosową, jamę gardłową i jamę ustna - określa się mianem tzw. nasady.
Narządy znajdujące się w nasadzie, zwane artykulatorami, można podzielić na ruchome i nieruchome. Najważniejsze ruchome narządy to wargi, język, podniebienie miękkie z języczkiem oraz żuchwa, zaś nieruchome to przede wszystkim zęby, dziąsła i podniebienie twarde. Ustawienie artykulatorów decyduje o barwie odbieranej przez nas głoski.