Wstęp Białoruś do końca 2006 r. swój wcześniejszy rozwój gospodarczy opierała głównie na pomocy udzielanej jej przez Rosję. Była ona w formie sprzedaży po zaniżonych cenach, w stosunku do cen światowych, gazu i ropy naftowej. Eksport tych surowców na zachód, w formie surowej lub przetworzonej, przysparzał Białorusi znaczne zyski. Ponadto były powiększane przychodami ze sprzedaży rodzimych soli potasowych, produktów przemysłu maszynowego i drzewnego. Nie bez znaczenia było finansowanie określonych przedsięwzięć na terenie Białorusi przez budżet Państwa Związkowego RF-FB, w tworzeniu, którego udział Białorusi wynosił ok. 30%. Wydatki tego budżetu na rzecz Białorusi szacowane były na ok. 40%. Umożliwiało to:
Stąd też gospodarka Białorusi zaliczana była do jednej z najlepiej rozwijających się wśród krajów WNP, osiągając w 2006 r. największą dynamikę PKB i zajmując wysokie 3-cie miejsce pod względem przyrostu produkcji przemysłowej i detalicznego obrotu towarowego, przy oficjalnie podawanym niskim bezrobociu. W okresie 2007 r. białoruska gospodarka funkcjonowała jednak w znacznie trudniejszych warunkach jak w latach poprzednich wskutek tzw. „szoku energetycznego”, wywołanego wzrostem cen na importowane z Rosji surowce energetyczne: ropę naftową i gaz. Nie bez znaczenia na funkcjonowanie białoruskiej gospodarki miało ograniczenie przez stronę rosyjską importu z Białorusi cukru i wyrobów cukierniczych, mięsa i jego przetworów, ryb, napoi alkoholowych i innych towarów oraz pozbawienie Białorusi przez UE preferencji celnych (GSP). W omawianym okresie stwierdzono pierwsze oznaki postępującego osłabienia wewnętrznego popytu i obniżenie inwestycji - podstawowych stymulatorów gospodarczego wzrostu. W okresie styczeń - grudzień 2007 r. w odczuwalnym stopniu wzrosły w Białorusi koszty utrzymania, w szczególności z powodu wzrostu cen artykułów konsumpcyjnych, głównie spożywczych, opłat komunalnych, połączeń telefonicznych oraz opłat komunikacyjnych. Największy wzrost cen nastąpił w III i IV kwartale 2007 r. Białoruskie władze nie chcąc dopuścić do nadmiernego odpływu z rynku zagranicznej waluty utrzymywały sztucznie wysoki i nieznacznie tylko spadający kurs białoruskiego rubla do amerykańskiego dolara (USD) i EUR. W ten sposób w 1-szej połowie ubiegłego roku udało się utrzymać względnie duże zaufanie do białoruskiego rubla. Stąd też depozyty ludności w walucie obcej w okresie styczeń - listopad 2007 r. wzrosły o 29,2 %. Jednak już w IV kwartale tego roku odnotowano zwiększony o 27,6 % zakup przez ludność waluty zachodniej.
Sytuacja gospodarcza Białorusi w 2007 roku Koniunktura gospodarcza
W 2007 roku gospodarka Białorusi funkcjonowała w zdecydowanie odmiennych jak w latach poprzednich warunkach. Wprawdzie na rynkach światowych utrzymywała się nadal wysoka koniunktura na surowce energetyczne: gaz, ropę naftową i produkty jej przerobu. Jednakże ich eksport przez Białoruś nie był już tak opłacalny z uwagi na znaczny wzrost kosztów ich zakupu. Spowodowało to poważne uszczuplenie budżetu, ponieważ ropa i produkty jej przerobu stanowiły dotychczas ok. 40% białoruskiego eksportu, a produkcja sektora naftowego, najbardziej rentownego, szacowana była na 30% ogólnej produkcji przemysłowej Białorusi. Z dniem 1 stycznia 2007 r. Rosja podwyższyła cenę sprzedawanego gazu ziemnego dla Białorusi z 56 do 100 USD za 100 m3. Natomiast każda 1 tona ropy eksportowanej do Białorusi została obłożona cłem w wysokości 53 USD. Wcześniej ropa naftowa, dzięki unii celnej RB-FR, była sprowadzana z Rosji bez wywozowych opłat celnych i z zerową stawką VAT, co było bardzo korzystne dla Białorusi i rosyjskich koncernów naftowych. Rosja wyliczyła, że z tego tytułu straty dla jej budżetu wyniosły tylko za okres styczeń - czerwiec 2006 r. ok. 1,7 ml USD. Ponadto Rosja zadecydowała, że Białoruś będzie dzielić się zyskiem uzyskanym z eksportu i sprzedaży po cenach światowych produktów przerobu ropy, odpowiednio w proporcji: 70 % budżet Rosji - 30 % budżet Białorusi w 2007 r.; 80 % - 20 % w 2008 r. i 85 % - 15 % w 2009 r. i latach następnych. Stąd też obniżona rentowność przemysłu petrochemicznego, nie była w stanie poprawić, jak w latach poprzednich, pozostałych makrowskaźników całej białoruskiej gospodarki. Tym bardziej, że w okresie styczeń - listopad 2007 r. przemysł naftowy Białorusi obniżył przerób ropy o 0,6 % do 19,462 ml ton, w związku ze zmniejszonymi dostawami. Jednocześnie białoruski „Biełneftechim” obniżył swoje zyski o 1/3 w stosunku do lat poprzednich. Wzrost cen energii spowodował wzrost kosztów produkcji większości białoruskich przedsiębiorstw i presję producentów na wzrost cen, z trudem hamowaną przez białoruski rząd. Utrzymywanie cen regulowanych na część artykułów konsumpcyjnych i większość artykułów spożywczych, przy ograniczaniu dotacji budżetowych przyznawanych wcześniej producentom, powodowało z kolei ograniczanie nierentownej produkcji i rosnące braki niektórych towarów na rynku. Braki, szczególnie na artykuły mięsne i mleczne, tłumaczono ponadto nielegalnym wywozem produktów żywnościowych do Rosji, gdzie ceny tych artykułów były znacznie wyższe od cen białoruskich. Pomimo zapowiedzi, rząd białoruski nie wprowadził żadnych sankcji administracyjno-karnych w stosunku do prywatnych, nie zarejestrowanych eksporterów. Zwiększony został natomiast, na wyraźną prośbę władz rosyjskich, wcześniej poddany znacznym ograniczeniom, eksport artykułów spożywczych do Rosji, realizowany przez przedsiębiorstwa państwowe. Wstrzymany z początkiem 2007 r. przez Rosję import z Białorusi wyrobów mięsnych argumentowany był przez stronę rosyjską względami sanitarnymi, wymagających kontroli białoruskich zakładów mięsnych przez rosyjskie służby sanitarne. Kwotowanie importu cukru i wyrobów cukierniczych, ograniczenie importu ryb i napoi alkoholowych, pozbawienie preferencji na wiele innych artykułów, w tym maszyn i urządzeń, tłumaczone było z kolei koniecznością wprowadzania w handlu z Białorusią zasad rynkowych. Jako powód ograniczeń importowych niektórych białoruskich towarów, np. produktów rolnych, strona rosyjska podawała również fakt ich dotowania przez budżet Białorusi, co jest niezgodne z zasadą wolnego rynku. Ograniczenie w eksporcie białoruskich towarów i usług do Rosji, przy wzroście kosztów importowanych z Rosji nośników energii, spowodowało narastanie ujemnego dla Białorusi salda wymiany handlowej. Wprawdzie w wielkościach fizycznych w omawianym okresie 2007 r. nastąpił wzrost białoruskiego eksportu do Rosji o 9,6 % i zmniejszenie importu o 0,9 %, to jednak średnia cena eksportowanych towarów wzrosła o 17,5 % a importowanych o 24,9 %, co w bilansie wymiany handlowej umożliwiło pokrycie zaledwie w 2/3 wartości zaimportowanych towarów przez towary wyeksportowane. Obroty handlowe Białorusi w omawianym okresie z krajami z poza WNP wykazały dużą dynamikę wynoszącą 118,3 %, jednak głównie za sprawą zwiększonego importu z dynamiką 124,4 % w stosunku do eksportu z dynamiką 114,2 %. Saldo było dodatnie i wyniosło +3099,6 ml USD. Rząd białoruski z konieczności podejmował szereg wysiłków zmierzających do:
Efekty tych działań złagodziły narastające problemy funkcjonowania białoruskiej gospodarki, lecz zupełnie ich nie rozwiązały. Znamiennym było m. in. opóźnianie przez Białoruś spłaty zadłużenia wobec „Gazpromu” za dostarczony gaz, pomimo realnej groźby wstrzymania dostaw gazu do Białorusi. W trakcie 2007 r. następowało stopniowe jednak „ocieplanie” stosunków rosyjsko-białoruskich, czego dowodem były częstsze kontakty przedstawicieli władz obu państw, w tym wizyta Prezydenta Władimira Putina w Mińsku. Światowe korporacje przemysłowo-finansowe pozytywnie reagowały na zwiększoną aktywność gospodarczą Białorusi na arenie międzynarodowej, pomimo narastającego ujemnego salda wymiany handlowej z zagranicą i bezspornego faktu pozostawania gospodarki białoruskiej w starej, dotychczasowej strukturze, dalekiej jeszcze od gospodarki rynkowej. Dowodem na to była rosnąca wielkość udzielanych Białorusi zagranicznych kredytów i pożyczek, otwieranie nowych linii kredytowych, lokowanie na terenie Białorusi zagranicznych banków lub ich oddziałów i zwiększony napływ inwestycji w realny sektor gospodarki oraz tworzenie spółek mieszanych przez renomowane zagraniczne firmy.
Polityka gospodarcza białoruskiego rządu
Polityka gospodarcza Białorusi w 2007 r. była w dużym stopniu kontynuacją dotychczasowej polityki polegającej na utrwalaniu zmodyfikowanego systemu gospodarki socjalistycznej z państwową formą własności i dominującą rolą państwa w regulowaniu wszystkich procesów gospodarczych, poprzez centrale sterowanie gospodarką przez organy państwa, a nawet bezpośrednio przez samego Prezydenta. Wprowadzanie pewnych, ściśle określonych elementów gospodarki kapitalistycznej, miało głównie na celu stworzenie pozytywnego wizerunku Białorusi w oczach światowej opinii publicznej. Względnie dobre wyniki ekonomiczne Białorusi osiągane w ostatnich latach dzięki wysokiej rentowności przemysłu naftowego, a co z tym związane, osiąganym przychodom ze sprzedaży za granicę produktów przerobu ropy naftowej, a także gazu i innych surowców znacznie ten wizerunek utrwalały. Kontynuacją tej polityki miał być przyjęty w marcu 2006 r. przez Ogólno-Białoruskie Zgromadzenie Narodowe Program Społeczno - Gospodarczego Rozwoju Republiki Białoruś na lata 2006-2010. Jednak „szok energetyczny” jakiego doznała Białoruś już na początku 2007 r. i narastające trudności gospodarcze, w dużym stopniu zmusił białoruskie władze do zmiany, a przynajmniej do zapoczątkowania zmian, swojej polityki gospodarczej, tak zewnętrznej jak i wewnętrznej. Podejmowane działania, a w szczególności zatwierdzone w 2007 r. programy branżowe i centralne miały na celu zmniejszenie ujemnych skutków podwyżki cen nośników energii i zmniejszenie ujemnego salda wymiany handlowej z zagranicą. Szczególną wagę uzyskały programy inwestycyjne dotyczące bezpieczeństwa ekonomicznego i energetycznego Białorusi. Nie mniejsze znaczenie nadano programom innowacyjnym, oszczędności i racjonalnego wykorzystania energii, poprawie jakości produkowanych w Białorusi towarów, poszukiwania nowych rynków zbytu, wzrostu produkcji rolnej, sprzedaży akcji państwowych przedsiębiorstw i zmniejszaniu wydatków budżetowych w sferze socjalnej.
Polityka wewnętrzna
Nie odcinając się od realizacji Programu Społeczno - Gospodarczego Rozwoju Republiki Białoruś na lata 2006-2010, rząd białoruski dokonał jednak przewartościowania jego priorytetów poprzez opracowanie i zatwierdzenie poniższych programów, jednostkowych aktów prawnych i określonych przedsięwzięć:
Warunki funkcjonowania przedsiębiorstw, małego i średniego biznesu (MSP) Białoruski rząd, wzorując się na polskich rozwiązaniach w tym zakresie, podjął decyzję o utworzeniu w przeciągu 2-3 lat systemu centrów logistycznych dla obsługi transportu towarowego przewożonego tranzytem przez teren Białorusi, co umożliwi pozyskiwanie do budżetu państwa dodatkowych wpływów. Ponadto rozpoczęto reorganizację służb celnych Białorusi, polegającą głównie na zwiększeniu liczby pracowników obsługi ruchu osobowo-transportowego i zmniejszeniu ilości pracowników biurowych oraz utworzono dodatkowe oddziały celne. Zwiększono kontrole Komitetu Kontroli Państwowej powodując wzrost ściągalności do budżetu zaległych podatków i opłat o kwotę 130 md BYR, tj. 60,5 ml USD. Sporządzono wykaz białoruskich kopalń i wyrobisk: piasku, gipsu, granitu i innych kruszyw przeznaczonych dla potencjalnych eksploatatorów, w ramach przyznawanych koncesji. Uproszczono procedurę przejmowania działek i niezagospodarowanych obiektów przez ludność, wyłącznie jednak drogą przetargów, z przeznaczeniem na budowę domów mieszkalnych, letniskowych, dla celów sadownictwa i warzywnictwa,. Przejmowanie ziemi bez przetargów może odbywać się jedynie z przeznaczeniem na cele produkcji rolnej, wypasu bydła i innej działalności farmerskiej oraz dla sformalizowania działek już zabudowanych. Nie dotyczy to terenów centrów obwodów i miasta Mińsk, których przejmowanie podlega bardziej skomplikowanym procedurom. Wprowadzono zwolnienia celne i specjalne ulgi podatkowe dla rezydentów Parku Wysokich Technologii przy wwozie na teren Białorusi maszyn, urządzeń, materiałów pomocniczych i produkcyjnych niezbędnych do uruchomienia swojej działalności. |
|
Polityka zewnętrzna
Pomimo trwających od kilkunastu lat procesów integracyjnych w ramach 4-ch związków regionalnych: Państwa Związkowego Rosja-Białoruś, Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Środkowo Azjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej i Wspólnoty Niepodległych Państw, nie udało się dotychczas rozwiązać szeregu istotnych problemów i poprawić wzajemne relacje gospodarcze. Zewnętrzna polityka gospodarcza Białorusi w 2007 r. kształtowała się w głównej mierze pod wpływem „szoku energetycznego”, wywołanego podwyżką cen nośników energii dostarczanych Białorusi przez Rosję, ograniczeniami w eksporcie białoruskich towarów na rosyjski rynek oraz utratą przez Białoruś preferencji celnych UE (GSP). W związku z powstałą sytuacją gospodarczą Białoruś w 2007 r. wykazywała dużą inicjatywę w aktywizowaniu współpracy z krajami w/w związków regionalnych, w szczególności z Ukrainą, Kazachstanem, Kirgistanem, Uzbekistanem i Tadżykistanem. Pomimo pogorszenia się stosunków z Rosją, obydwie strony czyniły wysiłki dla poprawy wzajemnej współpracy gospodarczej, znacznie ograniczonej na początku 2007 r. Jednocześnie czynione były starania dla utrwalenia dotychczasowej współpracy z krajami europejskimi i pozaeuropejskimi. Zagraniczna aktywność gospodarcza Białorusi miała na celu: pozyskanie nowych rynków zbytu dla białoruskich towarów i usług, przyciągnięcie inwestorów zagranicznych dla realizacji najważniejszych białoruskich programów, dywersyfikację dostaw surowców energetycznych. Równolegle prowadzono w strukturach rządu Białorusi prace nad stworzeniem bazy prawnej i technicznej dla szerokiego wejścia białoruskich przedsiębiorstw państwowych i banków na międzynarodowy rynek kapitałowy.
W ramach tej polityki prowadzone były negocjacje z zagranicznymi kontrahentami dotyczące zakupu akcji wielu kluczowych przedsiębiorstw, dla zasilenia budżetu państwa. Sprzedano zagranicznym inwestorom akcje 2-ch największych, państwowych operatorów telefonii komórkowej oraz mniejszościowe akcje kilkunastu przedsiębiorstw. W rozmowach z zagranicznymi, ważniejszymi biznesmenami, uczestniczył sam Prezydent RB. Dla zwiększenia swoich możliwości handlowych, głównie dla przewozu ropy, nawozów i innych towarów, Białoruś zamierza utworzyć własną handlową flotę morską. Dotychczas Białoruś korzystała z usług zagranicznych armatorów. Rozpoczęto tranzyt białoruskich towarów przez litewski port w Kłajpedzie. Białoruś prowadziła współpracę z firmami rosyjskimi w programach i projektach ujętych w budżecie Państwa Związkowego na 2007 r. Na szczególną uwagę zasługuje współpraca w przemyśle zbrojeniowym, w której udział bierze 100 białoruskich przedsiębiorstw. Kontynuowano dostrajanie białoruskiego systemu bankowego do systemu światowego dokonując kolejnych zmian w Kodeksie Bankowym Białorusi. Podjęta została ostateczna decyzja o budowie elektrowni atomowej, do budowy i skredytowania której Białoruś zaprosiła inwestorów zagranicznych, w tym firmy prywatne.
Wyniki gospodarcze
W 2007 r. białoruska gospodarka funkcjonowała w trudnych warunkach tzw. „szoku energetycznego”, powstałego w wyniku znacznego wzrostu cen na importowane z Rosji surowce energetyczne: ropę naftową i gaz. Nie bez znaczenia na jej funkcjonowanie miało ograniczenie przez stronę rosyjską eksportu do Rosji cukru i wyrobów cukierniczych, mięsa i jego przetworów, napoi alkoholowych i innych towarów oraz w pewnym stopniu pozbawienie Białorusi przez UE preferencji celnych (GSP). Stosowanie elastycznej polityki kredytowo-podatkowej oraz wykorzystanie zagranicznych pożyczek i kredytów umożliwiło Białorusi zrealizować większość podstawowych makrowskaźników prognozy gospodarczej dot. kluczowych sektorów produkcji, inwestycji, handlu wewnętrznego i usług. Nie uzyskano natomiast założonych wskaźników w ograniczeniu importu towarów i usług, zmniejszeniu ujemnego salda wymiany handlowej z zagranicą, poprawy rentowności realizacji produkcji, usług i robót w produkcji przemysłowej i zwiększeniu produkcji towarów konsumpcyjnych, w tym produkcji artykułów spożywczych. Można stwierdzić, że względną stabilność na rynku wewnętrznym Białorusi utrzymywano w 2007 r. poprzez prowadzenie elastycznej polityki kredytowo-podatkowej, zwiększaniu państwowych rezerw zagranicznych aktywów, sterowany skup waluty zagranicznej, ograniczanie wydatków budżetowych oraz dzięki zagranicznym pożyczkom i kredytom zwiększającym inwestowanie podmiotów krajowych oraz zagranicznych w środki trwałe. Wzrosły zapasy magazynowe gotowej produkcji w białoruskich przedsiębiorstwach, głównie z powodu niskiej konkurencyjności większości białoruskich towarów, ograniczeń w imporcie niektórych towarów wprowadzonych przez Rosję, a także z powodu pozbawienia Białorusi przez UE preferencji celnych (GSP).
Handel zagraniczny
Gospodarka Białorusi jest silnie uzależniona od handlu zagranicznego. Dobra koniunktura gospodarcza Białorusi utrzymywana była do 2006 r. dzięki korzystnej wymianie handlowej z zagranicą, głównie eksportowi surowców energetycznych i osiąganiu z tego tytułu wysokich zysków. Z przedstawionych wcześniej przyczyn wyniki handlu zagranicznego w 2007 r. okazały się zdecydowanie mniej korzystne dla białoruskiej gospodarki. W handlu zagranicznym Białorusi w okresie styczeń-listopad 2007 r. utrwaliły się negatywne tendencje wynikające z przewyższenia dynamiki importu nad eksportem. Eksport białoruskich towarów 21,8 md USD (wzrost o 20,6 % do analogicznego okresu 2006 r.), import - 25,4 md USD (wzrost o 27,3 %). Saldo było ujemne i wyniosło minus -3,6 md USD, w stosunku do minus -1,87 md USD w analogicznym okresie 2006 r., głównie za sprawą zwiększonego (wartościowo) importu ropy naftowej i gazu, przy jednoczesnym ograniczeniu eksportu wielu białoruskich towarów do Rosji i krajów UE. Wzrost wielkości obrotów w białoruskim eksporcie w 78,8 % nastąpił za sprawą zwiększenie cen, a w 21,2 % za sprawą wzrostu ilościowego. Analogicznie w imporcie relacje te wynoszą: 76,1 % i 23,9 %. Ujemne saldo wymiany towarowej odnotowano w szczególności z Rosją, które za okres styczeń-listopad 2007 r. wyniosło minus -7,19 md USD, w stosunku do minus -5,31 md USD w analogicznym okresie 2006 r. Importowane towary to głównie nośniki energii: gaz i ropa naftowa (Rosja) oraz materiały, urządzenia i maszyny do tzw. ”kompletowania procesów produkcyjnych” (kraje poza Rosją).
Podstawowymi partnerami, w ogólnym obrocie towarowym, w omawianym okresie były następujące kraje: Rosja - 49,1 %, Holandia - 8,5 %, Ukraina - 5,6 %, Niemcy - 5,5 %, Polska - 3,8 %, Anglia - 3,3 %, Chiny - 2,4 %, Łotwa - 2 %, USA i Włochy po 1,5 %. Podstawową pozycją w imporcie z Rosji jest ropa i kondensat gazowy, a w dalszej kolejności gaz ziemny, natomiast występuje znaczne rozproszenie pozycji eksportowych do Rosji. Eksport białoruski, głównie surowców energetycznych, drewna i jego półproduktów, nawozów, wyrobów ze stali, odzieży i energii elektrycznej do krajów z poza WNP oszacowano na wartość 11,7 md USD, co stanowiło wzrost o 142 %, w porównaniu do analogicznego okresu 2005 roku. Import przewyższał eksport i został oszacowany na 8,6 md USD, co stanowiło wzrost odpowiednio o 24,4 %. Saldo za ten okres było dodatnie i wyniosło +3,1 md USD. Powyższe dane wskazują, że w porównaniu do 2006 r. zwiększyły się obroty handlowe z zagranicą, odnotowano ujemne saldo wymiany handlowej, import nadal przewyższa eksport, szczególnie w przypadku Rosji. Dynamika importu towarów z krajów z poza WNP (UE) była wyższa od dynamiki eksportu, jednak wartościowo eksport białoruskich towarów do tych krajów przekraczał import. Z krajów UE jedynie Niemcy odnotowały w tym okresie dodatnie saldo wymiany handlowej 1,3 md USD: białoruski eksport do tego kraju wyniósł 647,1 ml USD; import 1,9 md USD.
Polska w wymianie handlowej z Białorusią w okresie sprawozdawczym. zajmowała w eksporcie swoich towarów 4 miejsce za Rosją, Niemcami i Ukrainą, z dynamiką 107,0 % oraz 5 miejsce w imporcie towarów z Białorusi za: Rosją, Holandią, Wielką Brytanią i Ukrainą, z dynamiką 113,1 %, liczoną w stosunku do analogicznego okresu 2006 roku. Największą dynamikę odnotowano w białoruskim eksporcie do: Łotwy, Brazylii, Kazachstanu, Litwy, Rosji i Chin. Natomiast największą dynamikę odnotowano w imporcie z takich krajów jak: Kazachstan, Chiny, USA, Niemcy, Francja i Włochy. Świadczy to o rozszerzaniu przez Białoruś kontaktów handlowych o nowe kraje, z poza tradycyjnej listy dotychczasowych, głównych partnerów gospodarczych. Dużą dynamikę wykazywał eksport białoruskich towarów do krajów z poza WNP (UE), głównie drewna i jego półproduktów, samochodów ciężarowych, traktorów, opon i nawozów, a mniejszą, jak w poprzednich latach surowców energetycznych. W przypadku 4-ch głównych partnerów handlowych z UE, tj. Holandii, Anglii, Polski i Niemiec podstawową pozycją w eksporcie RB jest paliwo mineralne, ropa i produkty jej przerobu. Występuje znaczne rozproszenie pozycji importowych z powyższych krajów z wyjątkiem Anglii, skąd silniki Diesla obejmują niezmiennie ok. 20 % całego importu. W III kwartale 2007 roku znacznie wzrósł z krajów UE import samochodów osobowych z wyższego segmentu, co wiąże się z rosnącym zapotrzebowaniem najlepiej uposażonej warstwy społecznej Białorusi na towary, traktowane w Białorusi jako luksusowe
Inwestycje zagraniczne
Zapotrzebowanie na inwestycje zagraniczne w Białorusi, w szczególności na przedsięwzięcia dotyczące wdrażania nowych technologii decydujących o konkurencyjności gospodarki, jest bardzo duże. Jednak dotychczasowy napływ inwestycji zagranicznych był stosunkowo mały, z uwagi na postrzeganie gospodarki tego kraju jako ogromnie zbiurokratyzowanej, „ręcznie sterowanej”, z dużą ilością formalnych ograniczeń, obciążoną wieloma zmieniającymi się podatkami i ogólnie jako mało przewidywalnej. Prowadzenie działalności gospodarczej na terenie Białorusi przez inwestorów zagranicznych wymaga dużej wiedzy prawniczej, doświadczenia i często pomocy ze strony wyspecjalizowanych firm doradczych, co stwarza im poważne trudności, zwiększa koszty i potęguje ryzyko. Dotychczasowe, względnie dobre wyniki białoruskiej gospodarki osiągane w ostatnich latach, dzięki wysokiej rentowności przemysłu naftowego, nie wymagały zmian organizacji zarządzania i modernizacji przestarzałego przemysłu w celu podniesienia jego konkurencyjności na światowych rynkach. Również Białoruś nie była zainteresowana tworzeniem korzystnych warunków dla napływu inwestycji zagranicznych i rozwoju sektora prywatnego. Wprowadzanie pewnych, ściśle określonych elementów gospodarki kapitalistycznej, miało głównie na celu stworzenie pozytywnego wizerunku Białorusi w oczach światowej opinii publicznej. Tak też, w dużym stopniu, należy oceniać działalność Rady Koordynacyjnej ds. Inwestycji Zagranicznych, powołanej decyzją Rady Ministrów 13 lipca 2000 r. której zadaniem jest nadzorować realizację projektów inwestycyjnych i koordynować prace centralnych i terytorialnych urzędów państwowych dotyczących inwestycji zagranicznych oraz funkcjonowanie małego i średniego biznesu (MSP), Wolnych Stref Ekonomicznych (WSE), upadłości nierentownych państwowych przedsiębiorstw, prywatyzacji i przekazywania ziemi.
Zapowiadana już wcześniej, a następnie wprowadzona przez Rosję, podwyżka ceny nośników energii dostarczanych Białorusi, a co z tym związane spotęgowanie się problemów finansowych, zmusiło białoruski rząd do zmiany swojej „geogospodarczej ” polityki, bardziej otwartej na reformowanie swojej gospodarki. Stąd też na plenarnym posiedzeniu w/w Rady Konsultacyjnej w dniu, 2 kwietnia 2007 r., w którym uczestniczyli również przedstawiciele placówek dyplomatycznych i zagranicznych firm, w wyniku dyskusji Rada przyjęła następujące tezy do pracy grup roboczych: uproszczenie systemu podatkowego i zmniejszenie ilości podatków, rozwój rynku finansowego, likwidacja barier administracyjnych, zwiększenie kredytów dla MSP i inwestorów zagranicznych, zrównywanie praw wszystkich podmiotów gospodarczych, uproszczenie procedur celnych, opracowanie zmian dot. praw własności ziemi. W podsumowaniu posiedzenia Premier S. S. Sidorski zapewnił, że wszystkie postulaty, wnioski i sugestie, po ich przeanalizowaniu przez grupy robocze RK, będą w formie odpowiednich projektów legislacyjnych przedstawione rządowi RB. W tym w szczególności uwagi wniesione przez przedstawicieli EBRR i BŚw. dotyczyły czynników utrudniających funkcjonowaniu prywatnego, małego i średniego biznesu. Poinformował, że nad częścią spraw zgłoszonych przez uczestników plenarnego posiedzenia RK rząd białoruski już pracuje. Wymienił m. in.: prace nad nowym Kodeksem Celnym, upraszczaniem procedur administracyjno-fiskalnych dotyczyły wszystkich podmiotów gospodarczych, prace nad zwiększeniem dostępności MSP do kredytów, przygotowywaniem przepisów prawnych umożliwiających określonym inwestorom zakup ziemi i budynków pod swoją działalność, wprowadzaniem certyfikacji towarów wg norm UE, unifikowaniem przepisów celnych pomiędzy FR a RB. Rok 2007, jak się wydaje, był okresem zbyt krótkim na dokonanie radykalnych zmian w polityce gospodarczej Białorusi, szczególnie dotychczasowego prawa gospodarczego. Białoruski rząd zapowiedział wprowadzenie tych zmian w 2008 r.
Stąd też w minionym roku gospodarka białoruska funkcjonowała w oparciu o dotychczasowe przepisy prawne, które stanowiły:
Kodeks Inwestycyjny z 22 czerwca 2001 roku, obowiązujący od 10 października 2001 roku.
Pakiet aktów prawnych złożony z norm kodeksu cywilnego, prawa pracy, regulacji finansowych, ustaw i rozporządzeń odnoszących się do działalności uczestników współpracy gospodarczej z zagranicą oraz organów administracji państwowej.
Konstytucja, która jest również podstawą dla działalności gospodarczej, w zapisach której przewiduje się równe prawa dla wszystkich podmiotów, gwarantując ochronę i równe traktowanie wszystkich form własności.
Zagraniczne inwestycje w realny sektor gospodarki RB w okresie styczeń - wrzesień 2007 r. u wyniosły 3,819 md USD, to jest więcej o 36,2 % jak w analogicznym okresie 2006 r. Przy czym faktyczny wpływ inwestycji w realny sektor (tzw. inwestycji czystych), już po odjęciu inwestycji „odpływających” z Białorusi, wyniósł 712,92ml USD, podczas gdy w tym okresie 2006 r. napływ ten wyniósł 361,7 ml USD. Łączny napływ czystych inwestycji zagranicznych, po uwzględnieniu sektora bankowego i operacji przeprowadzanych przez rząd Białorusi, w okresie 3 kwartałów 2007 r. wyniósł 1,408 md USD, podczas gdy ta wielkość w analogicznym okresie 2006 r. wyniosła 0,597 md USD.
Napływ inwestycji bezpośrednich do RB w okresie styczeń - wrzesień 2007 r. Łączny napływ do RB inwestycji bezpośrednich realizowanych przez białoruskie przedsiębiorstwa wyniósł w omawiany okresie 1,698 md USD. W napływie inwestycji bezpośrednich największy udział był w formie kapitału akcyjnego w wysokości 1,059 md USD, tj. 62,3 % od ogólnej wielkości inwestycji bezpośrednich. Było to związane przede wszystkim z udziałem zagranicznych inwestorów w realizacji większej ilości projektów, takich jak: utworzenie spółki mieszanej z rosyjskim „Gazpromem” na bazie części majątku białoruskiego „Biełtransgazu” i sprzedażą pakietu 12,5 % „Biełtransgazu”, sprzedażą na rzecz inwestora zagranicznego udziałów białoruskiego rządu w kapitale założycielskim Spółki „Cyfrowa Telefonia Komórkowa” oraz zainwestowanie 41,1 ml USD przez „Gazprom” w budowę i eksploatację białoruskiej części rurociągu „Jamal-Europa”. Ponadto inwestycje w kapitał założycielski innych organizacji gospodarczych w wysokości 89,6 ml USD, w kapitał założycielski banków , w tym poprzez wykupienie pakietu akcji „Sławneftbanku” przez rosyjski „Wnesztorgbank”. Największy napływ inwestycji bezpośrednich: sektor przemysłowy, przedsiębiorstwa zajmujące się pośredniczeniem w świadczeniu usług w różnych sferach działalności gospodarczej: reklamie, przedstawicielstwie, badaniami marketingowymi, konsultingiem, zarządzaniem finansami, łączność, budownictwo, handel i żywność. Najwięcej inwestycji bezpośrednich do białoruskiej gospodarki wniosła Rosja - 44,5 % do ogólnej ich wartości, Cypr - 24,9 % i Szwajcaria - 19,8 %. Na kraje UE przypadło 35,8 % ogólnej wartości, podczas gdy w analogicznym okresie 2006 r. stanowiło to 16,9 %. Wg nieoficjalnych danych podstawowa część kapitału napływającego z krajów UE, głównie z Cypru i Szwajcarii, pochodzi od firm utworzonych w tych krajach przez kapitał białoruskich decydentów do obsługi transakcji białoruskich kampanii gazowo-naftowych. Powyższe środki powracają do Białorusi i są następnie wykorzystywane głównie do przerobu ropy na produkty eksportowane do Zachodniej Europy. Potwierdzeniem tego jest fakt udziału tego kapitału w realizacji najważniejszych białoruskich projektów inwestycyjnych w sektorze paliwowo-energetycznym, dotychczas dostępnych jedynie dla środków własnego budżetu oraz zachodnie pożyczki i kredyty udzielone podmiotom gospodarczym tego sektora. W ogólnym bilansie faktyczny napływ inwestycji bezpośrednich (tzw. inwestycji czystych) już po odjęciu inwestycji „odpływających” z Białorusi, wyniósł 1,293 md USD. Należy jednak podkreślić, że ok.50 % tych środków , tj. 625 ml USD, pochodziło od „Gazpromu” z tyt. w/w płatności.
Napływ inwestycji portfelowych do RB w okresie styczeń - wrzesień 2007 r. Inwestycje portfelowe składają się z operacji akcjami i innymi dłużnymi papierami wartościowymi. Te ostatnie dzielą się z kolei na obligacje i inne skrypty dłużne. W omawianym okresie napływ inwestycji portfelowych brutto wyniósł zaledwie 6,7 ml USD, w porównaniu do 239,1 ml USD w analogicznym okresie 2006 r. Nastąpiło wyłączenie czystych zagranicznych inwestycji portfelowych w sumie 25,6 ml USD. Aktywy rezydentów Białorusi umieszczone w formie papierów wartościowych zagranicznych emitentów wzrosły do 28,9 ml USD, a zobowiązania emitentów białoruskich do nie rezydentów wzrosły w omawianym okresie zaledwie o 3,3 ml USD. W porównaniu do okresu styczeń - wrzesień 2006 r. ilość operacji dokonywanych papierami wartościowymi Ministerstwa Finansów RB była nieznaczna: zaobserwowano obniżenie zobowiązań z tyt. długoterminowych i krótkoterminowych państwowych obligacji do poziomu 1,6 ml USD, podczas gdy w 2006 r. wyniosły one 24,1 ml USD. Przy czym inwestycje portfelowe w realny sektor gospodarki, tj. bez sektora bankowego i zobowiązań rządowych, była minimalna. Całkowita ich wartość wyniosła 2,021 ml USD, a po uwzględnieniu „odpływu” - 0,932 ml USD.
Prognoza koniunktury gospodarczej
Narastające wewnętrzne trudności gospodarcze Białorusi, głównie spowodowane wzrostem cen rosyjskiego gazu i ropy naftowej, pomimo wprowadzania zmian w funkcjonowaniu gospodarki i zewnętrznej aktywności białoruskiego rządu będą nadal odczuwalne w 2008 r. w następującej, jak się przewiduje, formie:
wzrostem rocznych kosztów produkcji o ok. 10-12 % , przy zachowaniu pozostałych warunków,
zwiększeniem tempa wzrostu niektórych cen w przybliżeniu o 6-8 %, co z wcześniejszymi kosztami zakupu wywoła wzrost cen w skali roku o 15-17 %,
podwyższeniem cen sprzedaży eksportowanych towarów dla utrzymania rentowności przedsiębiorstw - producentów, zmniejszając z kolei ich konkurencyjność,
należy też oczekiwać wzrostu bezrobocia, od szacowanego obecnego na 1,6-1,7 % do 3-4 %, w stosunku do zawodowo aktywnej części społeczeństwa,
spowolnienie ekonomicznego wzrostu gospodarki do 2-4 %,
zwiększeniem napływu kredytów, pożyczek i zagranicznych inwestycji, co może znacznie poprawić koniunkturę gospodarczą.
Dwustronna współpraca gospodarcza pomiędzy RP i RB
Polska jest dla Białorusi ważnym partnerem gospodarczym. W okresie ostatnich 7 lat obroty handlowe pomiędzy Polską i Białorusią wzrosły prawie 4-krotnie, lokując nasz kraj na 4 miejscu wśród wszystkich krajów - partnerów handlowych. Przy czym saldo wymiany handlowej w ostatnich latach było dla naszego kraju ujemne, w związku z rosnącym importem z Białorusi surowców mineralnych, głównie energetycznych: ropy naftowej i gazu, wzrostem ich cen jednostkowych, przy jednoczesnym ograniczaniu przez stronę białoruską importu polskich towarów. Dotychczasowy napływ polskich inwestycji do Białorusi nie był zbyt duży, z powodu niekorzystnego klimatu inwestycyjnego ze względu na skomplikowane i często zmieniane prawo gospodarcze, złożone i czasochłonne procedury, fiskalny charakter państwa oraz brak czytelnej polityki finansowej i prawnej w sferze gospodarczej władz ustawodawczych i wykonawczych. Białoruś jest dla Polski ważnym, choć nie najważniejszym, partnerem gospodarczym, zajmując w ostatnich latach pod względem wielkości wymiany handlowej miejsca w 2-giej dziesiątce, wśród wszystkich państw - naszych partnerów handlowych. Jednak ten liczący 9,7 ml kraj dysponuje wieloma czynnikami, które sprzyjają rozwojowi stosunków gospodarczych z naszym krajem, m. in. takich jak: korzystne położenia geopolitycznego, występujące nisze rynkowe, zapotrzebowanie na wiele nie produkowanych w tym kraju wyrobów zaopatrzeniowych i inwestycyjnych, coraz dotkliwiej odczuwane potrzeby w zakresie modernizacji technicznej, technologicznej i organizacyjnej gospodarki, zapowiadane polepszenie warunków inwestowania na terenie specjalnych stref ekonomicznych, dobrą infrastrukturę techniczną, tanią siłę roboczą, nadal jeszcze niższe od polskich ceny nośników energii, wody, a także większą solidność w realizowaniu umów i kontraktów, w porównaniu do przedsiębiorstw innych państw wschodnich. Nie bez znaczenia są nadal silne powiązania z Rosją i innymi państwami WNP, oraz współpraca w ramach związku regionalnego- Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, które stwarzają możliwość polskim eksporterom wejścia na szeroki i chłonny rynek tych państw.
Handel
Według statystyk białoruskich w okresie styczeń-listopad 2007 r. nasz kraj w wymianie handlowej z Białorusią zajmował w eksporcie swoich towarów 4 miejsce za Rosją, Niemcami i Ukrainą z 728,8 ml USD i 5 miejsce w imporcie towarów z Białorusi z 1082,3 ml USD. Obrót towarowy za ten okres wyniósł 1811,1 ml USD, w stosunku do wartości obrotu 1637,9 ml USD, w tym samym okresie 2006 r. i był o 10,6 % większy. Wg polskich statystyk Białoruś zajmowała 21 miejsce pod względem wartości towarów eksportowanych przez Polskę do poszczególnych krajów i 25 miejsce wśród wszystkich krajów importujących polskie towary. Przewaga wartości białoruskich towarów sprzedawanych do naszego kraju nad wartością towarów importowanych powoduje utrzymanie się niekorzystnego dla Polski ujemnego salda wymiany handlowej. Saldo to wynosiło na początku m-ca grudnia 2007 r. minus - 253,5 ml USD, podczas gdy w grudniu 2006 r. było na poziomie minus -255, 9 ml USD. Dynamika wymiany handlowej w białoruskim eksporcie do Polski 110,5 % w stosunku do analogicznego okresu 2006 roku, głównie za sprawą podwyższonych cen na surowce energetyczne, a import odpowiednio 106,9 %, wskutek m.in. wstrzymania przez Białoruś importu polskiego mięsa. Struktura towarowa białoruskiego eksportu do Polski w okresie 11-tu miesięcy 2007 r. była podobna do struktury w 2006 r. i w latach poprzednich. Białoruski eksport w dalszym ciągu był skoncentrowany w niewielu sekcjach i grupach towarowych i miał charakter surowcowy. Można stwierdzić, że podstawowe towary białoruskiego eksportu do Polski skoncentrowane są w następujących czterech sekcjach: produkty mineralne, produkcja chemiczna, materiały drzewne i półprodukty ze stali węglowej. W białoruskim imporcie towarowym z Polski w okresie styczeń - listopad 2007 r. tak jak w poprzednich latach, nie ma tak wysokiej koncentracji struktury, jak w białoruskim eksporcie do Polski, nie ma też wyraźnie dominującej pozycji. Największy procentowy przyrost importu, w porównaniu do analogicznego okresu 2007 r. miał miejsce w imporcie drutu miedzianego. Porównanie struktury białoruskiego importu z Polski w okresie styczeń - listopad 2007 r. do analogicznego okresu 2006 r. wraz z dynamiką i udziałami % do całego importu, wg głównych pozycji towarowych.
Polskie inwestycje na Białorusi
Według białoruskich danych polskie inwestycje na Białorusi w okresie styczeń - wrzesień 2007 r. wyniosły 23,9 ml USD, co sytuowało Polskę na dalekim 16 miejscu, z udziałem w stosunku do łącznych inwestycji zagranicznych na Białorusi 0,6%. Podobnie przedstawiała się sytuacja w zagranicznych inwestycjach bezpośrednich, gdzie Polska przy wielkości 16,5 ml USD zajmowała 10-tą lokatę, z udziałem wynoszącym 1,8 % oraz w innych inwestycjach (pozostałych) przy wielkości 7,4 ml USD, zajmowaliśmy 18 miejsce, z udziałem 0,2 %. Powyższe wskaźniki przedstawiały się w 2006 r. korzystniej. Polskie inwestycje ogółem - 56,8 ml USD, tj. 9 miejsce z udziałem 2,0 %, inwestycje bezpośrednie - 17,4 ml USD, tj. 3 miejsce z udziałem 3,3 % i inwestycje inne (pozostałe) - 39,4 ml USD, tj. 8 miejsce z udziałem 1,7 %. Jak z tego wynika wartość polskich inwestycji na Białorusi jest niewielka, co wynika z faktu inwestowania na Białorusi przede wszystkich przez polskie MSP. Dowodem na to jest znacznie większy udział ilości spółek z udziałem kapitału polskiego, których ilość szacuje się na ok.14 % w stosunku do całej ilości spółek z kapitałem zagranicznym zarejestrowanych na Białorusi. Według nieoficjalnych danych na terenie Białorusi w omawianym okresie 2007 r. zarejestrowanych było ok. 380 spółek z kapitałem polskim. Struktura regionalna polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi jest podobna jak w przypadku inwestycji zagranicznych innych państw: największa ich ilość znajduje się w obwodzie Mińskim - ok.33 %, w stosunku do wszystkich spółek oraz w samym Mińsku - ok. 23 %, a następnie w obwodzie brzeskim - ok. 30 % i grodzieńskim - ok. 12 %, głownie w miejscach lokalizacji specjalnych stref (WSE).
Poziom konkurencyjności polskiego eksportu
Konkurencyjność polskich towarów należy oceniać w odniesieniu do 2-ch grup towarów: produkowanych w Rosji i innych krajach WNP i sprowadzanych do tej pory na teren Białorusi bez obciążeń celnych, certyfikacji i innych oraz towarów produkowanych w krajach UE, podlegających określonym opłatom i ograniczeniom. Towary polskie cechuje wyższa jakość od towarów pochodzących z krajów WNP, z wyjątkiem tych produkowanych przez firmy z udziałem kapitału zagranicznego, ustępują jednak tym towarom, choć nie zawsze - ceną Niezmiennie dużym popytem, jako w pełni konkurencyjne, cieszą się towary konsumpcyjne kupowane w Polsce przez Białorusinów i przewożone przez granicę bez żadnych opłat, w ramach małego ruchu przygranicznego lub turystycznego. Nie stanowią one jednak podstawy wymiany handlowej pomiędzy Polską a Białorusią. Towary polskie, jako jakościowo zbliżone do towarów produkowanych w innych krajach UE i podlegających tym samym procedurom certyfikacyjnym i celnym stanowią podstawę oceny ich konkurencyjności. W oparciu o wcześniejsze badania, przeprowadzone na reprezentacji towarów pochodzących z krajów UE i dominujących wartościowo w eksporcie do RB określono konkurencyjność polskich towarów jako wysoką i porównywalną do konkurencyjności towarów innych krajów UE. Obserwowana na białoruskim rynku większa ilość towarów z innych krajów UE od identycznych jakościowo polskich towarów wynika ze skuteczniejszej promocji towarów, większym udziale w charakterze wystawców przedsiębiorców danego kraju w imprezach targowych organizowanych w Białorusi, częstych spotkaniach i konferencjach gospodarczych z udziałem przedstawicieli zachodnich firm i członków rządu danego kraju oraz większej liczebności przedstawicieli administracji rządowej i samorządu gospodarczego danego kraju na terenie Białorusi, zajmujących się wymianą gospodarczą.
Dostęp do białoruskiego rynku polskich towarów, usług i inwestycji
Dostęp do białoruskiego rynku jest utrudniony wieloma ograniczeniami, dodatkowymi zmianami wprowadzonymi jeszcze w 2006 r. w prawie gospodarczym, przepisach celnych i podatkowych. W dotychczasowej wymianie gospodarczej pomiędzy Polską a Białorusią nie stwierdzono wyraźnie stosowania przepisów innych, jak w odniesieniu do pozostałych krajów UE. Ogólnie znane, publikowane i dostępne w Rejestrze Aktów Prawnych RB przepisy można podzielić na taryfowe i nie taryfowe. Mniej znane i niedostępne w formie publikacji są przepisy o charakterze dyrektyw, zaleceń, poleceń, wydawane w różnej formie (pisemnej, ustnej, telefonicznej) przez organy różnego szczebla i na różnym poziomie kompetencji. Stosowanie tej drugiej grupy przepisów przez białoruskie służby celne, urzędników administracji i organów fiskalnych było w dużym stopniu utrudnieniem w prowadzeniu handlu, wymianie usług i lokowaniu inwestycji polskich w Białorusi. Przykładem jest m.in. wstrzymanie importu z Polski mięsa i jego wyrobów, które było tłumaczony przez białoruską stronę faktem niedopuszczenia do przeprowadzenia kontroli, przez białoruskie służby sanitarne, polskich zakładów mięsnych-eksporterów. Dostęp polskich kontrahentów do wykonawstwa określonych robót, usług, dostaw towarów i urządzeń jest możliwy poprzez uczestniczenie na określonych warunkach w przetargach ogłaszanych w mediach i na stronach internetowych poszczególnych ministerstw lub przedsiębiorstw. Niektóre przetargi są zastrzeżone wyłącznie dla kontrahentów białoruskich, inne ze względu na specjalne wymogi trudne są do wygrania przez polskich uczestników tych przetargów. Polscy inwestorzy mogą lokować w Białorusi swoje środki w różnej formie: w inwestycje bezpośrednie, portfelowe i pozostałe. Najbardziej efektywnymi wydają się być inwestycje w sektorze paliwowo-energetycznym, finansowo-bankowym, łączności, transporcie, budownictwie i rolnictwie. Znacznym ułatwieniem w realizacji inwestycji w Białorusi jest realizacja priorytetowych projektów rządowych.
Ważniejsze wydarzenia gospodarcze i bilateralne kontakty
Wzajemne, niekorzystne relacje w stosunkach politycznych między Białorusią a Polską, powstałe m. in. na tle dyskryminacyjnym traktowaniu Związku Polaków na Białorusi, nie sprzyjały rozwojowi stosunków gospodarczych pomiędzy naszymi krajami. W 2007 r. nie odbyły się tak ważne, a wcześniej organizowane 1-raz w roku, spotkania z udziałem władz polsko-białoruskich i przedstawicieli polsko-białoruskiego biznesu jak: Forum Gospodarcze „Dobrosąsiedztwo”, posiedzenie Polsko-Białoruskiej Komisji Mieszanej ds. Współpracy Gospodarczej i Handlowej, nie została zorganizowana, planowana wcześniej, Polska Wystawa Narodowa w Mińsku. Zainteresowanie polskich przedsiębiorców w nawiązywaniu kontaktów gospodarczych z Białorusią było w 2007 r. znacznie mniejsze jak w latach poprzednich. Względnie duży był udział przedstawicieli polskiego biznesu w imprezach wystawienniczo-targowych odbywających się na Białorusi oraz w misjach gospodarczych organizowanych przez Polsko-Białoruską Izbę Handlowo-Przemysłową i innych organizatorów, specjalizujących się w wyjazdach biznesowych na teren Białorusi. Jednak udział polskich firm w w/w imprezach w charakterze wystawców był znacznie mniejszy.
|
|
Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej w Kutnie
Wydział Europeistyki
studia stopnia II
przedmiot: Demokracja w Europie
Tytuł Pracy: Gospodarka Białorusi w roku 2007
Prof. Dr hab. N. Antoniuk
Adam Marciniak
Nr albumu 4949
Kutno czerwiec 2008