dr Wioletta Kozak

doradca metodyczny miasta Lublin

Wprowadzenie:

Ustawiczne doskonalenie jakości pracy we wszystkich obszarach działania jest jednym z priorytetowych zadań stawianych szkołom. W różnych publikacjach przedstawiane są koncepcje budowania jakości, często wynikające z przyjętych przez poszczególne Kuratoria Oświaty definicji „dobrej szkoły”. Poszczególne szkoły poszukują także własnych odpowiedzi na pytanie: jaka jest „dobra szkoła”. W swoim artykule chcę pokazać własne przemyślenia na temat procesu budowania wewnętrznego systemu zapewniania jakości w szkole.

Definicja jakości:

Z wielu definicji jakości w edukacji za najbardziej przyjazną szkołom, oddającą najważniejsze jej sensy uznaję koncepcję Klemensa Stróżyńskiego, według którego jakość pracy szkoły jest to stopień wykorzystania, w działaniach organizacyjnych, dydaktycznych i wychowawczych, możliwości uczniów, nauczycieli oraz warunków materialnych, społecznych i organizacyjnych, dla wspierania wszechstronnego rozwoju ucznia.

U podstawy myślowej koncepcji budowania jakości w szkole leży próba stworzenia takiego systemu, który nie będzie wrażliwy na wszelkiego typu zmiany polityczne w polskiej edukacji, natomiast będzie:

• całkowicie uwzględniał kontekst szkoły i jej potrzeby. Badania więc muszą mieć charakter kontekstowy, uwzględniający szereg różnych czynników, które mają wpływ na ocenę efektywności, skuteczności kształcenia i wychowania. Do czynników tych można np. zaliczyć środowisko, z jakiego wywodzą się uczniowie, ale także środowisko, w jakim funkcjonuje szkoła, tradycje, różnorodność instytucji wspomagających szkołę w procesie kształcenia
  i wychowania, zamożność, przyjęte przez daną szkołę koncepcje pedagogiczne
  i organizacyjne i inne;

• przestrzegał zasady demokratyczności. Przejawia się ona w braniu pod uwagę potrzeb i punktu widzenia wszystkich zaangażowanych beneficjentów; takim doborze technik zbierania danych, zwłaszcza jakościowych, które pozwalają uwzględnić różnorodne stanowiska oraz pełnią funkcję weryfikacyjną wobec zebranych danych; uwzględnieniu komentarzy osób badanych, które pozwolą zachować obiektywizm i wpływają na rzetelność badań oraz jawność ustaleń, ich celem jest sprowokowanie środowiska szkoły do autorefleksji, poprawy, która w sposób naturalny, nie odgórny czy autorytarny, a na pewno nie deklaratywny powoduje proces rozpoczynania zmian w danej szkole;

• prowadził badania dynamicznie, ukazał działania, problemy, to, co „dzieje się” w szkole jako proces, zmieniający się szczególnie szybko w sferze wychowania. Szkoła musi więc być na tę dynamikę z jednej strony przygotowana, z drugiej musi umieć ją diagnozować, badać i na nią reagować. Skoro wychowanie i kształcenie jest nieustającym procesem, ciągłym rozwojem, wymusza to odpowiedni rodzaj oceny konkretnych działań, wartości i stanów rzeczy. To, co ważne jest w jednym momencie, staje się nieaktualne w następnym. Edukację charakteryzują więc czynniki dynamiczne, nie można przyjąć a priori, że wszystkie zmienne są stałe i mają określone funkcje. Każdy człowiek, klasa, szkoła jest niepowtarzalnym bytem, fenomenem, który w różnych okolicznościach może zupełnie inaczej reagować i funkcjonować, czyli to, co sprawdzone i pewne w jednym przypadku, niekoniecznie musi oddziaływać w innym, stąd także przed nauczycielami pojawia się wezwanie do ciągłej refleksji i doskonalenia zawodowego;

• stosował różne metody badawcze, które ukazują wiele punktów widzenia, uzupełniają zebrane dane, pozwalają także na ich weryfikację. Najważniejszą rzeczą jest uzupełnienie podstawowej metody badawczej, jaką jest w praktyce szkolnej ankieta, o inne: analizę dokumentacji, wywiad, obserwację czy wreszcie w szkole najistotniejszy: pomiar dydaktyczny.

Organizacja systemu zapewniania jakości kształcenia

Koncepcja ta wypływa z podejścia ewaluacyjnego i aby mogła być realizowana system zapewniania jakości pracy szkoły składa się z 5 modułów: kształcenie, wychowanie, postawy, jakość działań wewnętrznych (organizacja i zarządzanie w placówce) oraz doskonalenie zawodowe nauczycieli.

Rys. 1. Układ elementów systemu zapewnienia jakości pracy szkoły

Szczegółowe elementy systemu w obrębie poszczególnych modułów:

W obrębie kształcenia badaniu podlegają:

• Programy nauczania:

• badanie Szkolnego Zestawu Programów Nauczania pod kątem spójności celów kształcenia zawartych w misji szkoły,

• badanie adekwatności programów nauczania do potrzeb i preferencji uczniów rodziców, nauczycieli,

• badanie efektywności kształcenia według przyjętych do realizacji programów nauczania,

• badanie adekwatności programów nauczania do standardów egzaminacyjnych,

• opinia o stosowanych programach nauczania.

• System dydaktyczny nauczyciela:

Metody pracy nauczyciela:

• badanie skuteczności metod nauczania,

• badanie preferencji uczniów co do stosowanych metod i technik nauczania,

• badanie adekwatności stosowanych metod nauczania do możliwości i potrzeb uczniów,

• badanie opinii na temat metod nauczania.

Sfera psychologiczna w pracy nauczyciela, jego podejście do ucznia, życzliwość, tworzenie odpowiedniej atmosfery do rozwoju młodzieży.

• Proces kształcenia:

• diagnoza wstępna wiadomości i umiejętności uczniów z poszczególnych przedmiotów,

• badanie osiągnięć szkolnych uczniów na wszystkich poziomach kształcenia,

• diagnoza przyczyn niepowodzeń szkolnych,

• badanie wpływu zajęć pozalekcyjnych na osiągnięcia uczniów,

• badanie satysfakcji uczniów i rodziców w procesie kształcenia,

• badanie Wewnątrzszkolnego Systemu Oceniania,

• badanie satysfakcji uczniów i rodziców z funkcjonowania systemu informowania ich o postępach i wynikach nauczania,

• badanie mocnych i słabych stron procesu kształcenia.

• Efekty kształcenia:

• badanie osiągnięć szkolnych uczniów w kontekście standardów egzaminacyjnych (egzamin gimnazjalny, matura, egzamin dojrzałości) ,

• badanie przygotowania uczniów do samokształcenia, samodoskonalenia się w zakresie poszczególnych przedmiotów szkolnych.

• monitorowanie losów absolwentów, ich dalszego kształcenia w świetle rekrutacji na wyższe uczelnie i do innych szkół.

• Diagnoza problemów szkolnych:

• badanie zagrożenia uzależnieniami wśród młodzieży,

• badanie problemów wychowawczych,

• badanie problemu agresji w szkole,

• badanie poczucia bezpieczeństwa uczniów.

• Proces wychowawczy w szkole:

• badanie Szkolnego Zestawu Programów i Programu Wychowawczego Szkoły pod kątem zgodności celów wychowania,

• badanie oczekiwań i preferencji rodziców co do systemu wychowania w szkole,

• badanie realizacji celów wychowawczych w procesie kształcenia,

• badanie stopnia identyfikacji różnych podmiotów z założonymi celami wychowawczymi,

• badanie Programu Wychowawczego Szkoły w różnych aspektach np.: funkcjonowania, zgodności z założonymi celami, efektywności, itp.,

• Efekty wychowania:

• badanie systemu i hierarchii wartości uczniów kończących szkołę.

• Diagnoza:

• badanie postaw twórczych uczniów klas I,

• samoocena ucznia:

życie osobiste,

atuty,

cele życiowe,

• badanie motywacji ucznia przy wyborze szkoły.

• Proces kształtowania się postaw:

• badanie procesu kształtowania się postaw w obszarze wartości np. wobec zasad demokratycznych i humanistycznych, poszanowania życia, godności człowieka, wolności, tolerancji, itp.,

• badanie kształtowania się postaw wobec zagrożeń cywilizacyjnych współczesnego świata.

• Efekty:

• badanie uczniów kończących szkołę pod względem przygotowania do uczestnictwa w życiu społecznym, uczestnictwa w kulturze, rozumienia otaczającej rzeczywistości,

• badanie przygotowania uczniów kończących szkołę do kształcenia ustawicznego,

• badanie postaw twórczych abiturientów.

• Diagnoza potrzeb grup pracowniczych.

• Badanie problemów ukrytych i dostrzegalnych.

• Badanie satysfakcji grup pracowniczych.

• Badanie czynników motywacyjnych.

• Badanie postaw względem szkoły i stopnia identyfikacji z jej celami.

• Badanie oczekiwań w stosunku do pracodawcy.

• Badanie obszarów organizacji szkoły:

• przepływu informacji,

• wpływu grup pracowniczych na kształt szkoły,

• podziału kompetencji i odpowiedzialności.

• Badanie stopnia integracji kadry szkoły.

• Badanie wizerunku szkoły:

• skuteczności działań wewnętrznych budujących wizerunek szkoły,

• zewnętrznej oceny szkoły w środowisku lokalnym.

• Badanie potrzeb nauczycieli w zakresie doskonalenia zawodowego.

• Badanie potrzeb i oczekiwań nauczycieli w zakresie realizacji aktualnie zaistniałych zadań szkoły.

• Badanie wewnątrzszkolnego systemu doskonalenia zawodowego pod względem:

• funkcjonowania ,

• adekwatności do potrzeb,

• efektywności,

• atrakcyjności.

• Badanie motywacji nauczycieli do samokształcenia i doskonalenia zawodowego.

• Badanie motywacji do awansu zawodowego nauczycieli.

• Badanie znajomości przez nauczycieli przepisów prawa oświatowego (np. Karta Nauczyciela, Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego, Statut Szkoły, Program Wychowawczy Szkoły, WSO, System Oceniania Zachowania, itp.)

• Badanie znajomości przez nauczycieli metod pomiaru dydaktycznego i ewaluacji.

• Prowadzenie szkoleń i doradztwa w zakresie kształcenia, wychowania, pomiaru dydaktycznego i ewaluacji.

Planowanie i procedura wewnętrznego badania jakości pracy szkoły

Koncepcja działań na rzecz jakości pracy szkoły (gimnazjum oraz szkoły ponadgimnazjalnej) uwzględnia dwa jej aspekty:

• Jakość ocenianą z perspektywy uczniów i rodziców w:

• procesie kształcenia,

• procesie wychowania

• procesie kształtowania postaw uczniów,

• działaniach wewnętrznych szkoły.

• Jakość zależną od nauczycieli.

Zaplanowane badania mają budowę spiralną, to znaczy, że wyniki badań uzyskane na końcu etapu kształcenia są podstawą jego modyfikacji.

Badania z jednej strony mają układ pionowy obejmujący poszczególne poziomy kształcenia (klasy), z drugiej zaś są ujęte w moduły. Badania wewnątrz modułów, prowadzone w cyklu trzyletnim pozwalają na pełną, pogłębioną analizę i ocenę działania szkoły w obrębie danej dziedziny.

Schemat systemu zapewniania jakości pracy szkoły przedstawia rysunek nr 2.

Uszczegółowieniem i doprecyzowaniem tego schematu jest harmonogram badań (tabela 1.) oraz terminarz badań (tabela 2.).

System i liczba badań są optymalnie dostosowane do zadań szkoły i możliwości uczniów.

Rys. nr 2. SCHEMAT SYSTEMU ZAPEWNIANIA JAKOŚCI PRACY SZKOŁY:

Początek etapu kształcenia

Kształcenie

Wychowanie

Postawy uczniów

Działania wewnętrzne

KLASA I

Umiejętności i wiadomości pierwszokla -sisty

Programy nauczania

Zajęcia pozalek-cyjne

Przyczyny niepowo -dzeń szkolnych

Skuteczność nauczania. Mocne i słabe strony procesu kształcenia.

Działania profilaktyczne

Problemy wychowaw-cze

Uzdolnienia,motywacje, predyspozycje.

Bilans osobisty pierwszoklasisty

Motywacja wyboru szkoły

KLASA II

Programy i podręczniki

Osiągnięcia szkolne uczniów z wybranych przedmiotów maturalnych

Zgodność wyboru przedmiotów maturalnych z predyspozycjami ucznia

Program wychowawczy szkoły

Satysfakcja uczniów, rodziców i nauczycieli

Jakość działań wewnętrznych

KLASA III

Egzaminy zewnętrzne

Końcowa ocena jakości programów i podręczników

Ocena programu wychowawczego szkoły

Bilans absolwenta

Atuty szkoły

Ocena jakości działań wewnętrznych

Ocena jakości kształcenia

Podsumowanie etapu kształcenia i wychowania wraz z modyfikacją

Dalsze kształcenie absolwentów

Tabela 1.

HARMONOGRAM BADAŃ

UCZNIOWIE i RODZICE		NAUCZYCIELE
Klasa I. Diagnoza: Diagnoza postaw uczniów (do 15 września): bilans osobisty pierwszoklasisty (samoocena, atuty, życie osobiste, cele) analiza uzdolnień, motywacji i predyspozycji. Badanie motywacji przy wyborze szkoły (do 15 września). Diagnoza umiejętności i wiadomości pierwszoklasisty z zakresu dwóch grup przedmiotowych: humanistycznej i matematyczno-przyrodniczej oraz języków obcych nowożytnych (do 15 września). Badanie Szkolnego Zestawu Programów (październik). Badanie w zakresie profilaktyki (listopad). Proces kształcenia i wychowania (pierwszy tydzień czerwca): Badanie skuteczności nauczania Badanie mocnych i słabych stron procesu kształcenia. Badanie przyczyn niepowodzeń szkolnych. Badanie problemów wychowawczych (np. agresji, konfliktów szkolnych, bezpieczeństwa). Ocena stosowanych programów nauczania i zajęć pozalekcyjnych. Klasa II. Diagnoza (drugi tydzień września): Badanie satysfakcji uczniów, rodziców i nauczycieli. Badanie jakości działań wewnętrznych. Proces kształcenia i wychowania (luty): Badanie osiągnięć szkolnych uczniów z przedmiotów deklarowanych na egzamin maturalny na poziomie podstawowym i rozszerzonym. Badanie zgodności wyżej wymienionych deklaracji z predyspozycjami osobowościowymi i zawodowymi ucznia. Ocena podręczników i programów szkolnych (pierwszy tydzień czerwca). Ocena Programu Wychowawczego Szkoły Klasa III. Diagnoza. Badanie osiągnięć szkolnych uczniów w kontekście standardów egzaminacyjnych: próbny egzamin maturalny (wrzesień), egzamin maturalny (kwiecień, maj, czerwiec). Badanie postaw i efektów wychowania z uwzględnieniem działań profilaktycznych - bilans absolwenta (grudzień). Badanie atutów szkoły, jej mocnych stron i obszarów, które można ulepszyć (grudzień). Ocena podręczników i programów (pierwszy tydzień czerwca). Ocena jakości działań wewnętrznych szkoły (drugi tydzień czerwca). Absolwenci. Monitorowanie losów absolwentów w świetle rekrutacji na wyższe uczelnie (wrzesień).			Diagnoza potrzeb i oczekiwań w zakresie doskonalenia zawodowego(sierpień -Rada Pedagogiczna) : rady szkoleniowe, warsztaty, zgodnie z zadeklarowanymi potrzebami. seminaria, indywidualne konsultacje. Badanie potrzeb i oczekiwań nauczycieli w zakresie realizacji aktualnie zaistniałych zadań szkoły. Seminaria podsumowujące badania jakości pracy szkoły oraz poświęcone budowaniu programów naprawczych (w miarę przeprowadzenia i opracowania wyników badań). Seminarium podsumowujące pracę w danym roku szkolnym, ocena realizacji założonych celów i zewnętrznego wizerunku szkoły (Plenarna Rada Pedagogiczna). Badanie oczekiwań i potrzeb nauczycieli w zakresie realizacji procesu kształcenia, wychowania i jakości działań wewnętrznych (Plenarna Rada Pedagogiczna)

Tabela 2. TERMINARZ BADAŃ (na przykładzie szkoły ponadgimnazjalnej)

TERMIN	BADANIE
Sierpień	Badanie potrzeb i oczekiwań nauczycieli w zakresie doskonalenia zawodowego(Rada Pedagogiczna). Rada pedagogiczna poświęcona podsumowaniu wyników zewnętrznego badania osiągnięć szkolnych uczniów - egzaminu maturalnego i ich dalszego kształcenia w świetle wyników naboru na wyższe uczelnie.
Wrzesień	Diagnoza postaw uczniów - bilans osobisty pierwszoklasisty. Badanie motywacji przy wyborze szkoły (kl. I). Diagnoza wiadomości i umiejętności pierwszoklasisty z zakresu przedmiotów humanistycznych, matematyczno-przyrodniczych.i z języków obcych nowożytnych. Badanie satysfakcji uczniów, rodziców i nauczycieli (kl. II) Badanie jakości działań wewnętrznych szkoły (kl.II). Badanie osiągnięć szkolnych uczniów kl. III, próbny egzamin maturalny - badanie zewnętrzne lub wewnętrzne. Monitorowanie losów absolwentów, ich dalszego kształcenia w świetle rekrutacji na wyższe uczelnie i do innych typów szkół policealnych.
Październik	Badanie Szkolnego Zestawu Programów ( kl. I ). Seminarium dla nauczycieli podsumowujące wewnętrzne badania kl. I i II i jakości działań wewnętrznych szkoły.
Listopad	Badanie w zakresie profilaktyki kl. I. Seminarium poświęcone wynikom badania zewnętrznego kl. III (próbna matura) i wynikom badania Szkolnego Zestawu Programów. Opracowanie programów naprawczych.
Grudzień	Bilans absolwenta w zakresie postaw i efektów wychowania. Badanie atutów szkoły, ustalenie jej mocnych stron i obszarów, które można ulepszyć.
Luty	Badanie osiągnięć szkolnych uczniów kl. II z przedmiotów deklarowanych na egzamin maturalny na poziomie podstawowym i rozszerzonym. Badanie zgodności wyżej wymienionych deklaracji z predyspozycjami osobowościowymi i zawodowymi ucznia.
Marzec	Seminarium poświęcone prezentacji wyników bilansu absolwenta i ocenie Szkolnego Programu Wychowawczego oraz osiągnięć szkolnych uczniów kl. II w świetle standardów egzaminu maturalnego.
Kwiecień, maj	Badanie osiągnięć szkolnych uczniów w kontekście standardów egzaminacyjnych, egzamin maturalny ( badanie zewnętrzne). Warsztaty poświęcone kreowaniu atutów szkoły, prezentacja jej mocnych stron i określanie obszarów, które można ulepszyć. Program naprawczy.
Czerwiec	Badanie skuteczności nauczania w kl. I. Badanie mocnych i słabych stron procesu kształcenia ( kl. I) .Badanie przyczyn niepowodzeń szkolnych (kl. I). Badanie problemów wychowawczych (np. agresji, konfliktów szkolnych, bezpieczeństwa) (kl. I). Ocena stosowanych programów nauczania, podręczników i zajęć pozalekcyjnych (kl. I, II i III). Ocena jakości działań wewnętrznych szkoły ( kl. III). Ocena Programu Wychowawczego Szkoły. Seminarium podsumowujące pracę w danym roku szkolnym, ocena realizacji założonych celów i zewnętrznego wizerunku szkoły (Plenarna Rada Pedagogiczna). Badanie oczekiwań i potrzeb nauczycieli w zakresie realizacji procesu kształcenia, wychowania i jakości działań wewnętrznych zaistniałych aktualnie. Prezentacja wyników badań dotyczących jakości procesu kształcenia w kl. I. Prezentacja oceny programów nauczania i ich ewentualna korekta.
Uwagi	Szkoleniowe rady pedagogiczne i inne formy doskonalenia i doradztwa zawodowego zgodnie z zadeklarowanymi oczekiwaniami pracowników szkoły.

Zakończenie

Oczywiście zaprezentowany system tworzy pewien szkielet, który obudowany musi zostać odpowiednimi narzędziami badawczymi oraz właściwą później interpretacją danych, zbieranych w procesie badawczym. System także, tak jak każda metoda pracy na lekcji, „staje się” dopiero wówczas, kiedy jest realizowany, kiedy społeczność szkolna wlewa w niego swojego ducha, pasję i wolę dokonywania zmian. Mottem niech staną się słowa Aleksandra Kamińskiego, wprawdzie odniesione do metod, ale jak najbardziej w tym miejscu adekwatne: Dopiero w duszy człowieka, który się jakąś metodą (systemem - dopisek WK) zainteresował, zrozumiał ją, ogrzał żarem swego serca i ożywił swą wyobraźnią, dopiero w duszy ludzkiej powstaje cud ożywienia się martwej konstrukcji: metoda (system) staje się wówczas czynnikiem twórczym, zdolnym wywoływać oddźwięki w innych sercach i umysłach.

John Jay Bonstingl: Szkoły Jakości. Wprowadzenie do Total Quality Management w edukacji, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1995; Majewski M.: Ewaluacja - narzędzie wprowadzania i oceny standardów jakości szkół, „Edukacja i Dialog” nr 6 (119) / 2000, s. 30 - 36; K. Stróżyński: Co to jest jakość szkoły?, Edukacja i Dialog nr 6 (119) / 2000, s. 2 - 5; E. Skrzypek: Jakość i efektywność, Wyd. UMCS, Lublin 2000

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2004, hasło "Jakość pracy szkoły"; K. Stróżyński, Jakość pracy szkoły praktycznie, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2003, rozdz. I.3. "Dynamiczne rozumienie jakości pracy szkoły"

zob. L. Korporowicz: Społeczne funkcje ewaluacji, referat; L. Korporowicz: Ewaluacja - zaproszenie do rozwoju, „Edukacja i Dialog” nr 119, 2000. L. Korporowicz: Społeczne wyzwanie ewaluacji, „Remedium” nr 10 (92), 2000; L. Korporowicz: Rozumienie ewaluacji. Historia, która ma przyszłość¸ [w:] Ewaluacja profilaktyki problemów dzieci i młodzieży, pod red. J.Ł Grzelaka i M.J. Sochockiego, „Sumus”, Warszawa 2001

A. Kamiński: Nauczanie i wychowanie metodą harcerską, Nasza Księgarnia, Warszawa 1948, s. 3

2

„Dyrektor Szkoły” 2004 nr 7/8, s. 40 - 44

12

Elementy systemu zapewniania jakości pracy szkoły

Kształcenie

Wychowanie

Postawy

Jakość

działań wewnętrznych

Doskonalenie zawodowe nauczycieli

Moduł I: KSZTAŁCENIE

Moduł II: WYCHOWANIE

Moduł III. POSTAWY

Moduł IV. JAKOŚĆ DZIAŁAŃ WEWNĘTRZNYCH

Moduł V. DOSKONALENIE ZAWODOWE NAUCZYCIELI

Jak budować wewnętrzny system zapewniania jakości
w szkole?

---