Wprowadzenie do nauki o języku

1. Fonologia- zajmuje się charakterystyką repertuaru fonemów w danym języku (systemie)

Ala czyta książkę.

Ola czyta książkę.

[A] vs. [O]

2. Dwoistość systemu językowego- w systemie języka są elementy znaczące, takie jak wyrazy i zdania, jak i elementy nieznaczące to jest fonemy, które w danym języku służą do zróżnicowania znaczeń wyrazów.

3. Fonem - zespół współwystępujących cech brzmieniowych głoski, które w danym języku służą do różnicowania znaczeń wyrazów.

[TOM] - [DOM] : Opozycje fonologiczne- istnieją dzięki cechom odróżniającym fonemy, czyli cechom dystynktywnym. ( dźwięczne- bezdźwięczne)

[TAM]- [DAM] , [OLA]-[ALA] , [TAK]-[TIK], [LOK]-[ROK]

FONEM JEST TO KLASA GŁOSEK GO REPREZENTUJĄCYCH

4. [T] [t] [tʼ]- wariant poboczny , [ṭ] -wariant udziąsłowiony.

[D] [d] [dʼ] [ḍ]

[ź] [ź]- tylko wariant główny

Palatum- podniebienie twarde- miękkość głoski.

[źima] - [śano] , [zʼik]- [sʼinus] Realizacje dźwiękowe wyrazów.

5. [L] [l] [lʼ] [l̦ʼ] [l̦] - wariant osłabionej dźwięczności (bezdźwięczne)

[l̦śnić] - [rytm̦]

6. Fonem jest to klasa głosek go reprezentujących np. na fonem [t] składa się jego wariant główny [T] oraz warianty poboczne [tʼ] i [ṭ]. Fonem może mieć swoją jedną realizację np. [ś], [ź] ale może mieć także więcej swoich konkretyzacji np. fonem [l], który ma 4 realizacje.

Jeśli idzie o inwentarz fonemów w języku polskim jest ich od 35 do 42, a więc według koncepcji minimalistycznej do maksymalistycznej Stiebera oraz istnienie tzw. Fonemów kontrowersyjnych np. [pi], [bi], [fi], [wi], [mi].

7. Wariant udziąsłowiony

<trzeba> [ṭšeba]

<trzy> [ṭšy] przednio-językowo-dziąsłowa

[tam] zębowa

Fonemy jako jednostki systemu języka, można rzec, że są duszą dla której ciałem są głoski, a więc głoska jest konkretyzacja fonemu w konkretnych tekstach mówionych czy pisanych.

8. Systemy znaków- umowne:

- znaki drogowe

- flagi

-gesty

System językowy jest człowiekowi dany wraz z jego naturą. Człowiek uczt się języka poprzez naśladownictwo w procesie akwizycji.

9. GŁOSKA- typ dźwięku, który powstaje w procesie mówienia, słyszenia, a wyposażony jest w zestaw właściwych mu cech: akustycznych, artykulacyjnych, funkcjonalnych i percepcyjnych. Graficzny obraz głoski to litera. Nie każdy dźwięk jest głoską.

Budowa narządów mowy oraz kryteria klasyfikacji głosek polskich.

1. Układy biorące udział w powstawaniu głosek:

- układ nerwowy

-układ mięśniowy

- układ oddechowy

- aparat artykulacyjny

Powietrze- materiał fonacyjny do powstawania głosek

2. Do ćwiczeń fonacyjnych (fazy wdechu i wydechu) możemy wykorzystać głoski szczelinowe np. s, z , sz, ż, f, h.

• Głoski jednofazowe- ich cechy fonetyczne nie zmieniają się w czasie artykulacji.

• Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego- ruchome narządy artykulacyjne (dolna szczęka, wargi, masa języka, podniebienie miękkie wraz z języczkiem)

3. Mechanizm powstawania głosu ludzkiego- jest procesem niezwykle skomplikowanym , w którym biorą udział wymienione narządy, układy, człowiek jako jedność duszy i ciała. Emisji głosy służą systematyczne ćwiczenia, zarówno relaksacyjne mięśni, fonacyjne i fonacyjno-artykulacyjne z uwzględnieniem usprawniania ruchomych narządów artykulacyjnych.

FAZY POWSTAWANIA GŁOSU

I FAZA FONACJI

Płuca →tchawica→krtań

II KRTAŃ

Modyfikacja strumienia powietrza

III FAZA ARTYKULACJI

Nasada- miejsce lokalizacji poszczególnych narządów artykulacyjnych.

W krtani zlokalizowane są wiązadła głosowe, które odpowiedzialne są za powstanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych

W jamie ustnej zlokalizowane są zarówno ruchome jak i stałe narządy artykulacyjne.

Zasadniczy ruch masy języka → ku podniebieniu twardemu palatum. Decyduje o różnicowaniu głosek na twarde, miękkie i zmiękczone.

Daleko → blisko

Narządy artykulacyjne:

• Zęby

• Dziąsła

• Wargi

Istotny jest stopień zbliżenia narządów artykulacyjnych. Kanał głosowy może być szeroko otwarty (bez zwarć, szczelin), wówczas powstają głoski otwarte, którymi są samogłoski. Jeżeli, w którymś miejscu powstaje inny stopień zbliżenia, powstają tzw. Głoski półotwarte (m, n). Inny stopień zbliżenia kanału to szczelina oraz zwarcie, które może zakończyć się wybuchem (p, b).

4. Miejsce artykulacji:

• Jama gardłowa- „r” uwularne (gardłowe) j. francuski

• Głoski tylnojęzykowe- p, b, g, k

• Głoski środkowojęzykowe- miękkie ś, ć, ź, dź, ń [depalatalizacyjne - nie miękkie a zmiękczone]

• Głoski przedniojęzykowo - zębowe

• Głoski przedniojęzykowo-dziąsłowe

• Głoski wargowe- dwuwargowe lub wargowo-zębowe

Kryteria klasyfikacji głosek polskich z uwzględnieniem samogłosek.

1. Kryterium akustyczne- w opisie głosek polskich bierze się pod uwagę właściwości fizyczne fali dźwiękowej. Według ustaleń akustyków:

→ SAMOGŁOSKI - przebiegi regularne, powstają w przedziale nie mniej niż 50, nie więcej niż 7000 drgań podwójnych na sekundę Tony <50, 7000>

→ SPÓŁGŁOSKI - przebiegi nieregularne, powstają poniżej 50 i powyżej 7000 drgań Szmery >50, <7000

2. Kryterium audytywne (percepcyjne)- w opisie głosek polskich bierze się pod uwagę ich cechy , które można odebrać uchem człowieka, a więc barwa dźwięku, jego wysokość, tempo mówienia. Decyduje to o wyróżnieniu

→ Samogłosek

• Jasnych np. e, i

• Ciemnych np. o, u

→ Spółgłoski ocenia się jako:

• Szumiące: sz, rz, cz, dż [š, ž, č, ǯ]

• Syczące: s, z, c, dz [ s, z, c, ʒ]

• Ciszące: ś, ź, ć, ń, dź [ ś, ź, ć, ń, ʒ͗]

3. Kryterium funkcjonalne- bierze się pod uwagę funkcję jaką głoska pełni w sylabie:

[lʼist]

[ńe]

[ma-ma]

→ Samogłoski- zasadniczo zgłoskotwórcze, tworzą sylabę

→ Spółgłoski- niezgłoskotwórcze, nie pełnią tej funkcji

Podział ten jest pewną konwencją opisu, jako że w języku polskim istnieją przykłady wyrazów, w których samogłoski nie pełnią funkcji zgłoskotwórczej.

[e|u|ro] [eṷro] - niezgłoskotwórczość

[auto] [aṷ|to]

[eṷ|ro|pa]

Czasem wyrazy są oparte na spółgłoskach → grupa wyrazów dźwiękonaśladowczych onomatopeje np. br, ts, pst, pr.

4. Kryterium artykulacyjne - opis genetyczny głosek polskich (funkcje ułożenie narządów artykulacyjnych)

1. Ze względu na udział wiązadeł głosowych

GŁOSKI

DŹWIĘCZNE BEZDŹWIĘCZNE

Samogłoski →dźwięczne

2. Ze względu na udział podniebienia miękkiego wraz z języczkiem

GŁOSKI

USTNE USTNO-NOSOWE m, n, ń

Podniebienie miękkie podniebienie miękkie wraz z języczkiem

Z języczkiem Przylega jest odchylone od tylnej ściany jamy gardłowej

Do tylniej ściany jamy powietrze wypływa częściowo przez usta, częściowo

Gardłowej i powietrze wypływa przez nos

Przez usta.

3. Ze względu na ruch masy języka ku palatum

→ głoski TWARDE- położenie języka na dnie jamy ustnej

→ głoski ZMIĘKCZONE- podwyższenie się języka ku palatum

→ głoski MIĘKKIE- wyraźne wysklepienie masy języka ku palatum

4. Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy

→ OTWARTE (samogłoski)

→ PÓŁOTWARTE (m, n, r, l, j, ł)

→ SZCZELINOWE (s, sz, ś, f, w, z , ż, ź, ch, h)

→ ZWARTE kończące się wybuchem (p, t, k, g, b,)

→ ZWARTO-SZCZELINOWE (cz, dz, dż, c, ć)

5. Ze względu na miejsce artykulacji

• Gardłowe „r” uwularne

• Tylnojęzykowe

• Środkowojęzykowe

• Przedniojęzykowo- dziąsłowe (sz, ż, dż, cz, l, r)

• Przedniojęzykowo- zębowe (s, z, c, dz, d, t, ł, n)

• Wargowo- zębowe (f, w)

• Dwuwargowe (p, b)

• W opisie samogłosek bierze się pod uwagę:

- udział wiązadeł głosowych

- udział podniebienia miękkiego wraz z języczkiem

- stopień zbliżenia narządów mowy

Oraz

→ pionowe ruchy masy języka

( wysokie, niskie, średnie)

→ poziome ruchy masy języka

(przednie, środkowe, tylne)

→ stopień opuszczenia dolnej szczęki

(wąskie, średnie, szerokie)

→ stopień zaokrąglenia warg

( płaskie, obojętne, okrągłe)

Trójkąt samogłoskowy T. Benniego

1. Podaj cechy artykulacyjne następujących głosek polskich:

[š] sz- spółgłoska, bezdźwięczna, ustna, szczelinowa, twarda, przedniojęzykowo-dziąsłowa

[ś] ś- spółgłoska , bezdźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, środkowojęzykowa

[p] - spółgłoska, bezdźwięczna, tylnojęzykowa, twarda, zwarta, dwuwargowa

[e]- samogłoska, dźwięczna, ustna, otwarta , średnia, przednia, płaska

2. Sklasyfikuj według różnych kryteriów [i]

- przebieg regularny ton

- samogłoska jasna

- zgłoskotwórcza

- dźwięczna, ustna, otwarta, wysoka, przednia, wąska, płaska

WYBRANE CECHY WYMOWY Z PUNKTU WIDZENIA OGÓLNEJ NORMY WYMAWIANIOWEJ

1. Dźwiękowa realizacja ortograficznego ą <ą>

[ idoṋ z matkoṋ] rezonans nosowy

[idą̌ z matką̌]

[idom z matkom] norma niższa, potoczna

[idoṷ z matkoṷ]

[ido z matko] denalizacja odmiana gwarowa

2. Dźwiękowa realizacja ortograficznego ę <ę>

[ide(ṋ)]

[gḙiś] rezonans twardy

3. [ṋ] , [ł] , [l͗͗ʼ]

[začoṋ] , [začelʼi] dentalizacja- odnosowienie

4. Hiperpoprawność - wymowa literowa

<ANS>

<ONS>

<ENS>

<INS>

<UNS>

<YNS>

Samogłoska → nosowa→ szczelinowa

6. <trz, drz>

[ (ṭšy) ( ṭšeba) ( ḍževo)]

[ (čšy) (čšeba) ( ǯževo)]

7. Dż

[ǯem]

8. 
   
   Regionalne różnice nie mieszczą się w normie wymawianiowej

Krakowsko- poznański warszawski

Udźwięczniającej Nieudźwięczniającej

PŁASZCZYZNA MORFOLOGICZNA

1. Morfologia- zajmuje się charakterystyką morfemu oraz ich realizacjami tekstowymi.

2. Słowotwórstwo- część morfologii zajmująca się budową nowych wyrazów.

3. Słowotwórstwo/ derywacja- Część morfologii zajmująca się strukturą morfemów i tworzeniem wyrazów, a więc technikami wzbogacania zasobu leksykalnego polszczyzny.

4. Fleksja- dział morfologii zajmujący się funkcjonowaniem jednostek językowych na płaszczyźnie tekstu, a więc w realizacjach tekstowych

MORFOLOGIA

FONOLOGIA SŁOWOTWÓRSTWO FLEKSJA

Derywacja Odmiana

MORFONOLOGIA

- Morfonologia- zajmuje się obocznościami fonemów jakie zachodzą w morfemach.

- Alternacje- wymiany fonemów w morfemach

Np. mucha- musze

Ręka-ręce- ręcznik [k]:[c]:[č]

5. Morfologia słowotwórcza:

• Morfem- najmniejsza jednostka systemu języka posiadająca znaczenie !

• Leksem a wyraz

- Człowiek człowiekowi wilkiem = 2 leksemy

- Przyjaciele naszych przyjaciół są naszymi przyjaciółmi = 3 leksemy (przyjaciół, nasz, być)

Wyrazy mogą być równe:

→ fonemom np. a , o , i

→ morfemom np. nie, oraz, ale

→ strukturom morfemów, w których wyróżniamy kombinacje morfemów rdzennych (leksykalnych) i gramatycznych (fleksyjnych).

Dom-Ø

Dom|ek - Ø

→ kombinacjom morfemu rdzennego i słowotwórczego

Biał|o

• 
  
  Wyrazy w języku polskim mogą być

Podzielne Niepodzielne

Morfologicznie morfologicznie

Fleksyjnie Fleksyjnie i słowotwórczo Słowotwórczo

Przyporządkuj wyrazy: ujęcie tabelaryczne

Wyrazy niepodzielne morfologicznie	Wyrazy podzielne morfologicznie
		Fleksyjnie	Fleksyjnie i słowotwórczo	Słowotwórczo
Ach Acha Więc I lub	Las Mama Woda Kot Tata Myśl Koło Mądry	Płacobiorca Płacodawca Głupota Mądrość Białość Wodny Tatuś lasek	Smutno pusto

Wyrazy podzielne fleksyjnie są wyrazami podstawowymi niepochodnymi słowotwórczo

Wyrazy podzielne fleksyjnie i słowotwórczo lub tylko słowotwórczo są wyrazami pochodnymi od podstawowych, a więc derywatami, inaczej formacje słowotwórcze

• Kot - Ø

Morfem leksykalny rdzenny morfem gramatyczny

Temat fleksyjny Końcówka fleksyjna

• Kot | ek - Ø

Morfem leksykalny morfem słowotwórczy

Podstawa słowotwórcza formant słowotwórczy

• Koc | ur - Ø

Morfem leksykalny morfem słowotwórczy morfem gramatyczny

Temat fleksyjny końcówka fleksyjna

[t]:[c]

• Prac | o | daw | c - a

Podstawa słowotwórcza wrostek podstawa słow. Przyrostek końcówka fleksyjna

Formacja złożona praca+ dawać

• Kart - a

Temat fleksyjny końcówka fleksyjna

Morfem leksykalny morfem gramatyczny

• Karci | arz - Ø

Morfem leksy. Morfem słow. Morfem gram.

Temat fleksyjny „kart” wychodzi od derywatu jako jego podstawa słowotwórcza. Mamy do czynienia z alternacją [t]:[c], a więc „karci” jest WARIANTEM MORFEMU.

1. Zbudowanie PARAFRAZY SŁOWOTWÓRCZEJ omówienie wyrazu, sensu na podstawie budowy słowotwórczej.

Np. bydgoszczanka- „kobieta bydgoszczanin”- żeńskie nazwy pochodzą od nazw męskich.

2. DERYWATY REGULARNE SEMANTYCZNIE- to taki typ derywatów, których znaczenie słowotwórcze wynikające z budowy derywatu jest takie samo jak znaczenie leksykalne (słownikowe)

Np. kotek, domek

3. DERYWATY NIEREGULARNE SEMANTYCZNIE- to takie derywaty, w których znaczenie leksykalne zawiera jeszcze inne treści (tzw. Nadwyżki znaczeniowe) w stosunku do znaczenia słowotwórczego.

Np. pisać - pisarz = literat , tworzy utwory poetyckie

„ten kto pisze”

Karciarz

„ten kto ma związek z kartami” wykonuje czynność związaną z kartami

= gra namiętnie w karty

4. Funkcje formantów słowotwórczych:

1. STRUKTURALNA- każdy formant ją pełni, bo każdy tworzy nowy wyraz

2. SYNTAKTYCZNA- polega na tym, że wyraz pochodny w stosunku do wyrazu podstawowego nie ma zmienionego znaczenia, a następuje jedynie przeszeregowanie derywatu do innej kategorii części mowy niż wyraz podstawowy.

3. SEMANTYCZNA

• Przedmiotowa- derywat ma zmienione znaczenie w stosunku do wyrazu podstawowego; może następować przeszeregowanie syntaktyczne ( do innej kategorii części mowy), ale nie musi

• Modyfikacyjna- polega na modyfikowaniu przez derywat pewnych treści znaczeniowych wyrażonych w wyrazie bazowym; nie następuje przeszeregowanie do innej kategorii części mowy

*********************************************

1. Pis|arz-Ø Wartość kategorialna „ten kto wykonuje czynności” (nazywaną w podstawie słowotwórczej)

2. Bieg|acz-Ø Kategoria słowotwórcza: nazwy wykonywanych czynności

3. Śpiew|ak- Ø

1. WARTOŚĆ KATEGORIALNA- pewien wspólny element znaczeniowy, który można wyabstrahować z danego derywatu na podstawie jego budowy formalnej.

2. KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA- zbiór derywatów mających tę samą wartość kategorialną

3. TYP SŁOWOTWÓRCZY- tworzą derywaty mające tę samą wartość kategorialną (należące do jednej kategorii słowotwórczej) , ale nadto wyróżniające się tym samym formantem słowotwórczym (wykładnikiem formalnym).

4. Klasy derywatów (wyróżnione na podstawie funkcji formantów)

1. Derywaty tautologiczne- formant pełni tylko funkcję strukturalną np. strona- stronica, głębia- głębina, kępa- kępina

2. Derywaty transpozycyjne- formant, oprócz funkcji strukturalnej, pełni funkcję syntaktyczną, polegającą na przeszeregowaniu nowo powstałego wyrazu do innej kategorii części mowy niż wyraz go motywujący np. biegać- bieganie, pisać- pisanie

3. Derywaty mutacyjne- formant pełni funkcję strukturalną oraz semantyczną tzw. Przedmiotową, może, ale nie musi pełnić funkcji syntaktycznej są znakami nowych obiektów, nowych pojęć, w stosunku do wyrazu je motywującego np. karciarz, biegacz, brodacz

4. Derywaty modyfikacyjne - formant pełni funkcję strukturalną, semantyczną tzw. Jakościową, nie pełni funkcji syntaktycznej. Nie są znakami innych desygnatów niż ich podstawy słowotwórcze, wnosząc jedynie informację modyfikującą, tj. o małości, wielkości, żeńskości np. kotek, piesek, domek

1. Sklasyfikuj derywaty:

Bogacz- mutacyjny

Bogactwo- transpozycyjny

Białość- transpozycyjny

Pisanie- transpozycyjny

Kawiarnia- mutacyjny

Kawiarenka- modyfikacyjny

Bydgoszczanin- mutacyjny

Bydgoszczanka- modyfikacyjny

Złośliwość- transpozycyjny

Bestialstwo- transpozycyjny

Czytelnia- mutacyjny

Czytelnik- mutacyjny

Wykładowca- mutacyjny

Brodacz- mutacyjny

Karciarz- mutacyjny

Psisko- modyfikacyjny

Kocisko- modyfikacyjny

2. Analiza derywatu „bogacz”

„ten kto + bogaty” bogat-y cięcie tematu

Temat fleksyjny końcówka fleksyjna

Bog |acz - Ø

Podstawa słowotwórcza| formant słowotwórczy

Morfem leksykalny | morfem słowotwórczy morfem gramatyczny

• Funkcje formantów: → strukturalna

→ semantyczna przedmiotowa

→ syntaktyczna

• Derywat mutacyjny- kategoria słowotwórcza nazywana nosicielem cech.

Derywacja (sufiksalna) przez dodanie formantu słowotwórczego.

WYBRANE PROBLEMY Z ZAKRESU PŁASZCZYZNY SYNTAKTYCZNEJ

1. Wypowiedzenie- nadrzędna jednostka opisu składniowego, wyodrębnioną w tekście pisanym graficznie, w tekście zaś mówionym prozodycznie, zawierającą określone treści i w sposób samodzielny informujące o rzeczywistości pozajęzykowej.

2. 
   
   Typy wypowiedzeń

Werbalne Niewerbalne

ZDANIE Dopuszczające Niedopuszczające

- orzeczenie wprowadzenie orzeczenia wprowadzenia orzeczenia

Czasowo osobowe RÓWNOWAŻNIKI ZDAŃ

-nieosobowe (oznajmienie) ZAWIADOMIENIA

-funkcje czasownika -funkcje fleksyjne forma nagłówkowa

No, to czasownika „być” WYKRZYKNIENIA

-czas. Modalne - no, jasne, owszem - O ja nieszczęsna!

-czas. Momentalne (bęc) -O rety!

* Sklasyfikuj jednostki składniowe

- nauczyciel pisze list - zdanie

- w szkole wybito szybę - zdanie

- Szczyt w Brukseli na euro- zawiadomienie

- żal mi tych dzieci -równoważnik/ zdanie

- można się wybrać do kina- zdanie

- szkoda czasu i atłasu- równoważnik/ zdanie

- napisano znakomite opowiadanie- zdanie

- trzeba wziąć się za porządki wiosenne- zdanie

- to mój brat- oznajmienie

- czy pójdziesz dzisiaj do kina? - zdanie

- Tak. - oznajmienie

- Owszem- oznajmienie

- Warto uczyć się języków obcych- zdanie

- bęc go w łeb- zdanie

- Słoń a sprawa syjamska- zawiadomienie

- Marsz niepodległości- zawiadomienie

3. Składnik syntaktyczny- najmniejsza jednostka opisu składniowego. Funkcje składnika mogą pełnić zarówno pojedyncze wyrazy, jak i połączenia wyrazowe różnego typu. Np. zestawienia konstrukcji liczebnikowych; a także stałe jednostki językowe- frazeologizmy, przysłowia.

4. W wypowiedzeniach, można również rozpoznać:

→ WSKAŹNIK ZESPOLENIA tzw. Element obudowy

Funkcje syntaktyczne pełnią tylko składniki syntaktyczne (funkcje podmiotu, orzeczenia, przydawki, okoliczników, dopełnienia).

• Przede wszystkim - obudowa

• Jednak - obudowa

• Na wiosnę- składnik syntaktyczny

• W 1959 roku- składnik syntaktyczny

• Anna Kowalska- składnik syntaktyczny

• Niespodziewanie- składnik syntaktyczny

5. Szereg a związek składniowy

1. Dwa lub więcej składników jeśli są powiązane z sobą współrzędnie (bezspójnikowo lub spójnikowo) zwie się SZEREGIEM

SZEREG ŁĄCZNY np. Bracia, siostry i kuzyni spoglądali na siebie zdziwieni.

SZEREG ROZŁĄCZNY (albo, bądź, czy) np. Paweł pojedzie na wakacje do Zakopanego albo do Krynicy.

SZEREG PRZECIWSTAWNY np. Paweł jest zdolny, ale nieco leniwy.

SZEREG WYNIKOWY (więc) np. Spotkajmy się we wtorek, więc pojutrze.

SZEREG WŁĄCZNY (czyli) np. Zapytam Ewę, czyli jego siostrę.

2. 
   
   Jeśli z dwóch składników połączonych stosunkiem syntaktycznym, jeden jest nadrzędny czyli OKREŚLANY , a drugi podrzędny czyli OKREŚLAJĄCY wówczas taki stosunek syntaktyczny niewspółrzędny zwie się ZWIĄZKIEM

GŁÓWNY POBOCZNE

Ma charakter konstytutywny związki zgody, rządu i

(zdaniotwórczy) dlatego zachodzi zawsze przynależności

Między podmiotem a orzeczeniem.

ZWIĄZKI POBOCZNE

1. W związku zgody składnik PODRZĘDNY dostosowuje funkcję fleksyjną do składnika nadrzędnego a więc zgoda zachodzi w zakresie przypadku, liczby i rodzaju.

2. W związku rządu składnik NADRZĘDNY dopuszcza tylko użycie jednej z wielu form składnika PODRZĘDNEGO, a więc mówi się że składnik nadrzędny rządzi składnikiem podrzędnym.

3. W związku przynależności brak jest formalnego podporządkowania składnika poprzedzającego składnikowi nadrzędnemu.

Np.

1. Studenci uniwersytetu zdają egzaminy końcowe w sesji letniej

Studenci zdają - związek główny, związek zgody

Studenci uniwersytetu- związek rządu

Egzaminy końcowe- związek zgody

Zdają w sesji- związek przynależności

W sesji letniej- związek zgody

GRUPA PODMIOTU GRUPA ORZECZENIA

Studenci zdają

Podmiot gramatyczny M orzeczenie czasownikowe

Uniwersytetu egzaminy w sesji

Przydawka rzeczowna dop. Dop. Bliższe okolicznik czasu

Końcowe letniej

Przydawka przymiotna przydawka przymiotna

2. Bieganie boso po trawie latem jest bardzo przyjemne

GRUPA PODMIOTU GRUPA ORZECZENIA

Bieganie (podm. Gram. M) jest przyjemne (orzeczenie imienne) łącznik orzecznik

Boso po trawie latem bardzo

Przydawka przyd. Przysł. Przyd. Przysł. Okolicznik stopnia i miary

Przysłówkowa

1. TYPOLOGIA WYPOWIEDZEŃ WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONYCH.

1. ŁĄCZNE- takie, których treści obydwu wypowiedzeń składniowych po prostu łączą się ze sobą i są ujmowane jako równorzędne.

Np. Kupiłam gazetę i przyniosłam mleko. Trochę sobie poczytam, a później pójdę do sklepu.

1 … 2

2. PRZECIWSTAWNE- treści wypowiedzeń pod jakimś względem przeciwstawiają się sobie.

Np. Pojechali w Tatry, ale nie wzięli ze sobą lin.

Przygotowałem się do egzaminu lecz go nie zdałem

1 …2

3. ROZŁĄCZNE - w których treści wypowiedzeń składowych, wykluczają się wzajemnie

Np. Dzisiaj pójdę do kina lub wybiorę się do teatru.

Odczep się ode mnie albo zaraz wyjdź.

Jest zdolny albo ma dużo szczęścia

1<…>2

4. WYNIKOWE - treść jednego z wypowiedzeń składniowych wynika z poprzedniego wypowiedzenia.

Np. nie chciało nam się wracać piechotą, więc zabraliśmy się z nimi samochodem.

Nie ma pasterza to i owce są głodne

O wszystkim już wiem, zatem przestań kłamać.

Przygotowali się do egzaminu toteż zdali go bardzo dobrze.

1. …>2

5. WŁĄCZNE (synonimiczne)- takie, których treść jednego wypowiedzenia składowego włącza się w zakres treści wypowiedzenia poprzedzającego, mamy do czynienia z równoznacznością drugiego wypowiedzenia z pierwszym.

np. Jest środa popołudniu, czyli mamy połowę tygodnia.

Wynik się nie zgadza, znaczy gdzieś jest błąd.

Pies szczeka głośno, słowem wrócił do zdrowia.

1= = = = 2

2. TYPOLOGIA WYPOWIEDZEŃ PODRZĘDNIE ZŁOŻONYCH

1. PODMIOTOWE - pełni funkcję niewyrażonego lub ogólnie wskazanego podmiotu wyrażenia nadrzędnego. Tradycyjnie za podmiotowe uważa się wypowiedzenia, które odpowiadają na pytania mianownika oraz występują po wypowiedzeniach nadrzędnych zawierających jako orzeczenia wyrazy typu: prawda, nieprawda, wiadomo, należy, szkoda, trzeba, wydawało się

Np. Ktokolwiek jesteś, odezwij się.

Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.

Okazało się, że wszyscy byli zaskoczeni.

2. ORZECZNIKOWE- pełnią funkcje niewyrażonego lub ogólnie wskazanego orzecznika wypowiedzenia nadrzędnego.

Np. Nie jestem tym, za kogo mnie masz.

Jaki pan, taki kram.

Taka praca nie jest taka, jak sobie wyobrażasz.

3. DOPEŁNIENIOWE- pełnią funkcję niewyrażonego lub ogólnie wskazanego dopełnienia wypowiedzenia nadrzędnego, odpowiadają na pytania przypadków zależnych.

Np. Nie rozumieją, co do nich mówisz.

Obawiał się, że nic tu już nie pomoże

Matka powiedziała, że wróci dzisiaj nieco później.

4. PRZYDAWKOWE- pełnią funkcję niewyrażonej lub ogólnie wskazanej przydawki wypowiedzenia nadrzędnego.

Np. Nadszedł dzień, którego wszyscy niecierpliwie oczekiwali.

Ten kraj urasta w potęgę, która zagraża światu.

5. OKOLICZNIKOWE- pełnią funkcję niewyrażonego lub ogólnie wskazanego okolicznika wypowiedzenia nadrzędnego; dzielimy je podobnie jak okoliczniki

→ czasu : nie czas żałować róż, gdy płoną lasy

1

2

→ miejsca: gdzie się pojawili, witano ich serdecznie.

Wracajcie, skąd przyszliście.

→ sposobu: Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz

→ stopnia: Rozgrzewał się tak, że aż głos drżał mu dziwnie.

Zrobiłem to tak starannie jak było mnie stać

→ celu: Przyszła do nas, aby zapytać o adres.

→ przyczyny: Nie przyjechał na urodziny, bo był bardzo zmęczony.

→ warunku: Jeżeli będę miała trochę czasu, odwiedzę cię.

→ przyzwolenia: Mimo, że się nie uczył, zdał egzamin.

6. ROZWIJAJĄCE - charakteryzują się tym, że nie uzupełniają ani nie zastępują żadnego składnika wypowiedzenia nadrzędnego. Rozwija i kontynuuje treść zdania nadrzędnego.

Np. Dom, do którego weszli, był całkiem odnowiony

Jeżeli będziesz miał czas, żeby napisać do mnie dłuższy list to opowiedz mi w nim, jak spędziłaś wakacje, czego jestem bardzo ciekaw.

• Analiza składniowa wypowiedzenia złożonego

1. Ponumeruj wypowiedzenia składowe i narysuj wykres wypowiedzi.

Czterokrotnie złożone(przecinki), 5 wypowiedzeń

_ _ _ _3

• 4

• 5

2. Określ typy wypowiedzeń składniowych

• → 3 podrzędnie złożone okolicznikowe czasu

3→ 1 podrzędnie złożone przydawkowe

4→ 3 podrzędnie złożone dopełnieniowe

5 →4 podrzędnie złożone rozwijające.

---