PRAWO PODMIOTOWE

POJĘCIE PRAWA PODMIOTOWEGO

I. Koncepcja prawnonaturalna i system prawny

Prawo podmiotowe i system prawny

• prawo podmiotowe to pewna korzystna dla jednostki sytuacja. Ideologie prawnonaturalne przyznają prymat podstawowym prawo podmiotowym nad prawem stanowionym, które jedynie stanowi instrument zabezpieczenia tych praw. Skrajny nurt pozytywistyczny uznaje „prawo podmiotowe" jako pochodne systemu norm stanowionych przez kompetentne organy państwowe;

• Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu → najbliższa zasadom państwa praworządnego → uznaje priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i demo­kratycznie powołane organy państwa względem praw podmiotowych, ale system prawny nie jest stanowiony dowolnie, gdyż respektuje pewne powszechnie akceptowane wartości, czego gwarancją jest demokratyczny system wyborów oraz konstytucja → pogląd dominujący;

II. Określenie prawa podmiotowego

Stosunek cywilnoprawny

• koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:

• po jednej stronie prawo podmiotowe;

• po drugiej stronie odpowiadający mu (to znaczy korelatywnie z nim sprzę­żony) obowiązek;

• wyróżniamy:

• proste stosunki cywilnoprawne - tylko jednej stronie przysługuje prawo podmiotowe, z którym korelatywnie sprzężony jest obowiązek drugiej strony;

• złożone stosunki cywilnoprawne - każdej stronie przy­sługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony (podwójna rola: uprawnionych i zobowiązanych) → normatywnie i funkcjonalnie związana całość;

Definicja prawa podmiotowego

• kwestia kontrowersyjna (wg niektórych w ogólne nieużyteczna) → na cechy tego pojęcia składają się:

1. jest elementem treści stosunku cywilnoprawnego; służy do opisania sytuacji prawnej podmiotu (a więc praw i sprzężonych z nimi obowiązków innych podmiotów) → cecha ta wskazuje na społeczne aspekty prawa podmiotowego, co jest z reguły niedoceniane w trady­cyjnej doktrynie cywilistycznej, w której pojęcia tego używa się też na opisanie stosunku łączącego podmiot z rzeczą, co pomija cechę korelatywnego sprzężenia prawa podmiotowego z obowiązkami innych osób;

2. wyznaczone jest normami prawnymi, tzn. określają one zdarzenia prawne, które wywołują konse­kwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych oraz je w pewnym stopniu charakteryzują, wskazując podstawy tego opisu, jak np. decyzje samych stron, zwyczaje, zasady współżycie społecznego;

3. jest to pewna „sfera możności postępowania” lub „moc prawna” → tzn. są to pewne wyróżnione przez normy prawne zachowania lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządko­wane są określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa cywilne­go → obowiązek:

• może polegać na działaniu i zaniechaniu;

• dotyczy czynności psychofizycznych i konwencjonalnych;

• może bezpośrednio obciążać inne podmioty albo może mieć charakter tylko potencjalny, wymagający aktualizacji, a nawet dokładnego ustalenia wsku­tek dokonania czynności konwencjonalnej przez uprawnionego;

• wg koncepcji normatywistycznej istota prawa podmiotowego to kompetencja stanowienia nakazów lub zakazów przez uprawnionego (czyli dokonywania tylko czynności konwencjonalnych), w stosunku do czynności psychofizycznych konstruuje koncepcję domniemanego zakazu działań naruszających prawo podmiotowe → koncepcja odrzucona przez Radwańskiego;

służy ochronie interesów podmiotu uznanych przez prawo i określoną moralność, przy czym interes ten może nie tylko wynikać z prawa podmiotowego przyznanego w ramach jakiegoś stosunku prawnego, ale i wtedy gdy normy prawne nakładają powszechne obowiązki na wszyst­kich (tzw. refleksy prawne, np. obowiązek powszechnych szczepień ochronnych lub leczenia pewnych chorób zakaźnych);

• nie ma prawa podmiotowego ten, komu przysługują kom­petencje do działania wyłącznie w cudzym interesie;

• koncepcję tą po raz pierwszy rozwinął Rudolf Ihering;

• teoria woli (dawniejsza teoria) - prawo podmiotowego to sfera w której jednostka może swobodnie przejawiać swoją wolę, ale podstawową wadą tej koncepcji jest nieuwzględnienie podmiotów które nie mogą skutecznie wyrazić swojej woli, a jednak przysługują im prawa podmiotowe, jak np. dzieci czy osoby ubezwłasnowolnione;

• czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (a nie dozwolone), ale należy podkreślić, że indyferencja związana jest z tą normą prawną, która wyznacza określony typ stosunku prawnego, obejmującego prawo pod­miotowe. Natomiast inna norma może już nakładać jakiś obowiązek sprzężony z tym prawem podmiotowym (obowiązek ten z reguły określony jest w sposób ogólny, pozostawiający znaczą swobodę uprawnionemu);

• związane jest z możliwością żądania od właściwego organu państwowego, by przymusił zobowiązanego do powinnego zachowania → kwestia kontrowersyjna, czy jest to cecha konieczna, choć z pewnością jest to cecha typowa. Są jednak przypadki, gdy system prawny odmawia podmiotowi tej kompetencji (tzw. uprawnienia niezupełne), poprzestając na innych skut­kach prawnych, które manifestują prawny charakter danych stosunków spo­łecznych;

Prawo Podmiotowe - jest to pewna złożona sytuacja prawna wy­znaczona podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmiotów. Na sytuację tę składają się wolne - w aspekcie nor­matywnym - zachowania psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu upraw­nionego, z którymi sprzężone są zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych podmiotów, przy czym gdy norma prawna tego nie wy­łącza uprawnionemu przysługuje również kompetencja do żądania, by organ państwa dysponujący przymusem doprowadził do zrealizowania sprzężonych z prawem podmiotowym obowiązków.

Przydatność koncepcji prawa podmiotowego

• Z punktu widzenia ideologicznego → krytykowana w doktrynie socjalistycznej z powodu tego, iż jest wyrazem ideologii indywidualistyczno-liberalnej, która bezpodstawnie trak­tuje człowieka jako wyizolowaną monadę motywowaną w swej działalności egoistycznymi tylko interesami, ale na gruncie obecnych założeń ustrojowych RP, indywidualny interes motywowany pożytkiem ogólnym i względami moralnymi jest uznany za godny motyw aktywności gospodarczej;

• Z punktu widzenia technicznego → czy jest dostatecznie sprawnym instrumentem analizy prawnej, skoro dla jego wyjaśnienia należy odwoływać się do bardziej elementarnych i jednoznacznych pojęć (jak kompetencja, indyferencja) i jeżeli dla jego określenia podstawowe znaczenie mają korelatywnie sprzężone obowiązki innych osób. Ale dokonanie opisu sytuacji prawnej jednostek wyłącznie przy pomocy pojęć podstawowych nie byłoby adekwatne, gdyż nie uwzględniałoby ich funkcjonalnego powiązania w całość;

• w procesie interpretacji i stosowania prawa cywilnego → nakazuje koncentrować uwagę na uznanych społecznie interesach podmiotów, a w razie ich braku lub zbyt ograniczonego występowania, dane prawo podmiotowe nie przysługuje uprawnionemu lub przysługuje mu w zmodyfikowanej postaci;

III. Uprawnienia

Uwagi ogólne

• termin ten używany jest dosyć powszechnie, ale brak mu stałej definicji;

• termin ten używany jest dla określenia jakoś wyróżnionego elementu prawa podmio­towego, a użyteczność tego pojęcia polega na tym, iż nie zawsze trzeba wyznaczać całość przysługującego prawa podmiotowego, poprzestając na pewnym jego wycinku (uprawnieniu) i mając na względzie, iż stanowi on jedynie kawałek całości zdeterminowanej interesem podmiotu. Możliwe jest też, że struktura prawa podmiotowego będzie tak prosta, że zawrze się w treści jednego uprawnienia;

• wyróżniamy następujące rodzaje uprawnień:

• roszczenia;

• uprawnienia kształtujące;

• zarzuty;

Roszczenia

• uprawnienie polegające na tym, że uprawniony może żądać, aby indywidualnie oznaczona osoba zachowała się w ściśle określony sposób → uprawnienie skonkretyzowane pod względem treści i podmiotu, a skorelowany z nim obowiązek oznaczony jest co do określonego podmiotu → z reguły przyporządkowana temu materialnoprawnemu uprawnieniu kompetencja zwróce­nia się do odpowiedniego organu o zastosowanie przymusu;

• zgodnie z art. 120 § 1 kc → roszczenia wymagalne i niewymagalne, co do których nie zaszły jeszcze wszystkie okoliczności aktua­lizujące obowiązek świadczenia;

• ustawa terminem tym posługuje się też na oznaczenie sytuacji prawnej, która nie jest emanacją prawa podmiotowego (np. art. 344 kc dotyczący roszczeń o ochronę posiadania);

Uprawnienia kształtujące

• podmiotowi upraw­nionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego sto­sunku prawnego przez jednostronną czynność prawną, co nie oznacza, że nie odpowiadają mu korelatywnie sprzężone obowiązki, gdyż druga strona ma obowiązek uznać nową sytuację prawną i dostosować do niej swoje dalsze postępowanie;

• obowiązek ten ma charakter pośredni i ogólny, tzn. jest nieskonkretyzowany w postaci konkretnego świadczenia;

Zarzut

• swoiste uprawnienie polega­jące na odmowie spełnienia roszczenia, tylko wtedy gdy prawo to przewiduje; służy ochronie interesów osoby, przeciwko której kieruje się roszczenie;

• w prawie procesowym trochę inne znaczenie - twierdzenia pozwanego zmierzające do wygrania sprawy; zarzut musi być podniesiony przez uprawnionego, a sąd nie może uwzględnić go z urzedu;

• rodzaje zarzutów:

• trwałe (peremptoryjne)obezwładnienie roszczenia (np. potrącenie lub przedawnienie);

• przejściowe (dylatoryjne) obezwładnienie roszczenia (np. nie zaoferowanie świadczenia wzajemnego)

RODZAJE PRAW PODMIOTOWYCH

I. Uwagi wstępne

• rodzaje/postacie praw podmiotowych - kryterium struktury ogólnej;

• typy praw podmiotowych - kryterium treść;

II. Prawa bezwzględne i względne

• kryterium - skuteczność praw pod­miotowych wobec innych podmiotów;

Prawa bezwzględne

• skuteczne wobec wszystkich → obowiązek nieingerowania w sferę spraw określonych prawem podmiotowym → kreowane tylko przez normy prawne, a nie przez decyzje jednostek (tzw. numerus clausus bezwzględnych praw podmiotowych);

Prawa względne

• skuteczne są jedynie wobec okre­ślonych podmiotów → głównie prawo zobowiązaniowe, w którym wie­rzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, polegającego na różnego rodza­ju zachowaniach → kreowane są decyzjami stron (zasada swobody umów);

• zwykle wraz z prawem względnym przysługuje uprawnionemu roszczenie, ale rozróżnienie to ma walor praktyczny, ponieważ w obrębie prawa względ­nego można niekiedy bliżej jeszcze ustalić skonkretyzowany i zaktualizowa­ny jego element, jakim jest roszczenie (np. nie przedawnia się prawo podmiotowe do renty, ale wynikające z niego roszczenia o świadczenia okresowe ulegają przedawnieniu);

Zacieranie podziału na prawa bezwzględne i względne przez:

Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych

• podmioty takiego stosunku prawnego ustalane są pośrednio, poprzez wskazanie określonej sytuacji prawnej w odniesieniu do rzeczy (np. każdy współwłaściciel rzeczy jest uprawniony do żądania od innych współwłaścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań, a zmiana osoby współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów wspomnianych stosunków względnych) → zobowiązanym staje się więc każdoczesny podmiot określonej sytuacji prawnorzeczowej;

• zobowiązania realne zawsze występowały w stosunkach prawnorzeczowych, pełniąc tam funkcję służebną w odniesieniu do podstawowych uprawnień bez­względnych, ale swoistą i nową cechą polskiego systemu prawnego jest stosunkowo szerokie wykorzystanie tej konstrukcji prawnej tak­że w zakresie typowych stosunków zobowiązaniowych (wierzytelności), np. przejście stosunku najmu na nabywcę nierucho­mości;

Przyporządkowane prawa bezwzględne

• z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest upraw­nienie bezwzględne, np. najem mieszkań, dożywocie;

III. Prawa akcesoryjne i związane

• kryterium - zależność od innych praw;

Prawa akcesoryjne (niesamoistne)

• skonstruowane dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych), a ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funk­cjonalnie związane;

• mogą mieć charakter praw bezwzględnych (zastaw, hipoteka) albo względnych (poręczenie);

Prawa związane

• ich więź funkcjonalna z innymi prawami (wolnymi) wyraża się w tym, że podmiotem prawa związanego może być tylko podmiot określonego prawa wolnego, więc nie są przedmiotem samodzielnego obrotu prawnej, np. służebność gruntowa;

IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe

• kryterium - typowy interes, jaki one realizują;

Prawa majątkowe

• są to w szczególności: prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadcze­nia majątkowe, prawa majątkowo-małżeńskie, duża część praw kwalifikowanych jako tzw. własność intelektualna (autorskie, wynalazcze);

• dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia, czy ma ono jakąś wartość rynkową, tzn. prawo własności zawsze będzie prawem majątkowym, nawet jeśli jego przedmiotem jest rzecz bezwartościowa;

• też roszczenia pieniężne, nawet jeśli służą ochronie dóbr niemajątkowych, ale wtedy podlegają szczególnym modyfikacjom, np. roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 445 i n. kc);

• do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb postępowania cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych.

Prawa niemajątkowe

• są to w szczególności: prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe;

• podlegają one szczególnej regulacji prawnej, za­równo w materialnym, jak i procesowym prawie cywilnym, np. odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i nie dziedziczone; roszczenia niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu;

• coraz bardziej wzrasta ich rola na tle prawa cywilnego, ze względu na wzmożoną ochronę wartości osobistych i na to, iż instrumenty cywilnoprawne są bardziej elastyczne i skuteczniejsze → tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątko­wych, co powoduje zacieranie się tego podziału (głównie na gruncie prawa własności intelektualnej, ale i tzw. praw korporacyjnych (orga­nizacyjnych) wspólników;

V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

Uwagi wprowadzające

• kryterium - czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów → rozstrzygają o tym normy prawne, a jeśli nie ma jasnego stwierdzenia, decyduje ich funkcja oraz należy kierować się ogólną dyrektywą, wg której prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, a prawa majątkowe służą do obrotu;

• o okolicznościach w jakich dopuszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego roz­strzygają przepisy ogólne, ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepi­sami szczególnymi;

Zbywalność

• to kompetencja do przeniesienia przysługującego prawa podmiotowego w drodze czynności prawnej na inne podmioty;

• zgodnie z art. 57 § 1 podmioty same nie mogą przekształcać prawa podmiotowego zbywalnego w niezbywalne i odwrotnie, ani nawet ograniczać kompetencji do przeniesie­nia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa podmiotowego, jeżeli według ustawy jest ono zbywalne → wyjątki w przepisach szczególnych;

• zgodnie z art. 57 § 2 dopuszczalne jest zobowiązanie się uprawnionego, że nie dokona on oznaczonych rozporządzeń prawem zbywalnym, a naruszenie tego zobowiązania powoduje od­powiedzialność odszkodowawczą, ale nie wpływa na ważność rozporządzenia prawem;

Dziedziczność

• żadne czynności prawne nie mogą pozbawić tej cechy prawa podmiotowego, ale w granicach pra­wa spadkowego spadkodawca może zdecydować o losie przysługującego mu prawa podmiotowego po swojej śmierci;

• wszystkie zobowiązania co do niezmieniania treści testamentu są pozbawione skutków prawnych (art. 943 kc);

• prawa zbywalne są dziedziczne, choć może to być ograniczone przepisami szczególnymi lub ich funkcjonalną wykładnią, np. art. 445 § 3 kc - szczególne przesłanki dziedziczenia roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę;

VI. Prawa tymczasowe

• to prawa, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego, chronią więc ekspektatywę podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego;

• polski system prawny chroni ekspektatywę w szeregu sytuacji, jeżeli oczekiwania te są uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do nabycia prawa ostatecznego (np. sytuacja podmiotu w przypadku warunku zawieszającego lub z zastrzeżeniem terminu);

• kwestią kontrowersyjną była użyteczność tej konstrukcji, ale została potwierdzona przez SN dla wyjaśnienia sytuacji prawnych niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych, głównie przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego i bu­dowlanego → konstrukcja ta pozwala uznać za wartość jaką ma oczekiwanie uprawnionego, dopuszcza przeniesienie tej sytuacji na inne podmioty oraz ułatwia określenie treści tej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia → podstawę prawną dla przyjęcia tej ogólnej kon­strukcji stanowi funkcjonalna metoda wykładni.

SPOSOBY NABYCIA I UTRATY PRAWA PODMIOTOWEGO

I. Uwagi wstępne

• nabycie pochodne i pierwotne;

• nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym;

• nabycie translatywne i konstytutywne.

• poza tymi podziałami jest problematyka utraty prawa pod­miotowego;

II. Nabycie pochodne i pierwotne

Nabycie pochodne

• skuteczność nabycia zależy od tego, czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo → nemo in alium plus iuris transferre potest quam ipse habet, choć prawo przewiduje wyjątki, głównie ze względu na dobrą wiarę, co potwierdził SN;

• podstawowa rola w stosunkach cywilnoprawnych, gdyż obejmuje umowne postacie przenoszenia praw oraz ich dziedziczenie;

Nabycie pierwotne

• nabycie to nie jest więc uzależ­nione od tego, że uprzednio prawo to przysługiwało określonemu podmioto­wi;

• różnie konstruowane w prawie:

• poprzez przesłankę, że prawo to wcześniej nie istniało, np. zawłaszczenie rzeczy niczyjej;

• poprzez przesłankę, prawo wcześniej istniało, ale przeniesienie nie następuje w formie zbycia, tzn. następuje bez woli poprzednika, na mocy ustawy, np. zasiedzenie, wywłaszczenie, nacjonalizacja;

• nabycie to prowadzi do nabycia prawa bez obciążeń chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej, takich przepisów jest wiele, co doprowadziło w kilku przypadkach do ich wykładni funkcjonalnej, np. SN orzekł, że zasiedzenie nie powoduje wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych ciążących na nieruchomości;

III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym

• dot. tylko nabycia pochodnego, tylko wtedy powstaje stosunek następstwa prawnego (sukcesja);

Następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna)

• nabycie indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmioto­wych, więc skuteczność takiego nabycia rozważa się odrębnie w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie reguł doty­czących danego typu prawa, np. sprzedaż kolekcji obrazów = sprzedaż X ilości obrazów;

Następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)

• nabycie całego lub części jakiegoś majątku, i to na podstawie jednego zdarzenia prawnego;

• dopuszczalna tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie;

• prowadzi do nabycia nie tylko praw, ale i obowiązków związanych z majątkiem (=nabywca wchodzi w całą sytuację prawną swojego po­przednika)

• np. dziedziczenie, łączenie się osób prawnych, np. przejęciu majątku jednej spółdzielni przez drugą;

IV. Nabycie translatywne i konstytutywne

• zazwyczaj odnosi się do nabycia pochodnego, ale mogą być stosowane także do nabycia pierwotnego;

Nabycie translatywne

• nabywca uzyskuje prawo o treści niezmienionej

• przy nabyciu pochodnym - bez wątpliwości;

• przy nabyciu pierwotnym - wtedy gdy do przesłanek tego nabycia ustawa włącza jego uprzednie istnienie, np. zasiedzenie, ale już nie znalezienie;

Nabycie konstytutywne

• jednocześnie z nabyciem powstaje prawo pod­miotowe;

• przy nabyciu pierwotnym - szczególnie gdy nabycie to uniezależnione jest od istnienia uprzednio tego prawa, np. napisanie utworu = powstanie prawa autorskiego;

• przy nabyciu pochodnym - gdy nabywca uzyskuje prawo węższe od prawa poprzednika, tak z mocy ustawy czy z mocy decyzji stron (np. służebność, użytkowanie);

V. Utrata prawa

Uwagi ogólne

• następuje wskutek zdarzeń wskazanych w ustawie, np. śmierć uprawnionego = gaśnie służebność osobista;

• następuje w skutek przeniesienia go na inną osobę;

Połączenie prawa i obowiązku

• w razie tzw. confusio, czyli połączenia w jednej osobie osoby uprawnionej i obciążonej danym prawem podmiotowym, wygasa ono z mocy prawa, gdyż traci swój społeczny sens (art. 247 kc) chyba, że ustawa przewiduje wyjątek (np. art. 325 kc);

REALIZACJA PRAWA PODMIOTOWEGO

I. Wykonywanie

• Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie „ze swego prawa użytku", art. 5 kc) polega na realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań zmierzających do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego podmiotu, ze względu na które obowiązujące normy prawne wyznaczyły dane prawo podmiotowe;

• wg. niektórych wykonywanie to działanie i zaniechanie, ale takie rozumienie jest niezgodne z tym jakie wiążą z tym pojęciem przepisy (np. dot. użytkowania, służebności);

• nie ma obowiązku wykonywania go osobiście;

II. Nadużycie

art. 5 kc „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”

→ kontrowersje na tle użycia słowa „uprawnionego”

Teoria zewnętrzna

• osoba uprawniona działa w granicach treści tego prawa, ale ze względu na zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy z przeznaczeniem prawa nie korzysta z ochrony prawnej → założenie tej teorii to oddzielenie treści prawa od jego wykonywania, tzn. że każde działanie, które jest uważane za nadużywanie prawa jest zarazem jego wykonywaniem, ale zobowiązuje ono uprawnionego do odszkodowania ze względu na to, iż w danych okolicznościach jest czynem niedozwolonym;

• teoria ta powstała w XIX w. w odpowiedzi na skrajnie indywidualistyczne postrzeganie praw podmiotowych, w szczególności z powodu wykorzystywania praw wyłącznie dla szykany, ale teoria ta prowadzi do sprzeczności, gdyż to samo działanie jest kwalifikowane z jednej strony jako wykonywanie (czyli działanie zgodnie z prawem), a z drugiej strony jako czyn niedozwolony (czyli działanie niezgodne z prawem). Wg niektórych sprzeczność ta nie istnieje, gdyż w obu sytuacjach dokonuje się oceny pod kątem różnych systemów (prawny i moralny), ale takie ujęcie prowadziłoby do podważenia spójności systemu prawnego;

Teoria wewnętrzna

• zakazy postępowania sprzecznego z regułami i normami wskazanymi przez klauzule generalne stanowi element treści tego prawa, więc postępowanie niezgodne z nimi to nie nadużywanie tego prawa, ale w ogóle nie wykonywanie go;

• zgodnie z tą teorią tłumaczy się art. 5 kc dlatego użycie pojęcia „uprawniony” ogranicza zakres zastosowania tego artykułu do przypadków, w których najpierw ustali się, że w świetle przepisów osoba ta jest podmiotem danego typu prawa podmiotowego, a jej postępowanie jest zgodne z treścią tych przepisów. Dopiero potem należy badać, czy ze względu na szczególne okoliczności konkretnej sprawy, wykonanie danego prawa, choć zgodne z brzmieniem przepisów, jest zgodne z zasadami współżycia społecznego lub z przeznaczeniem społeczno-gospodarczym danego prawa ocena ta ograniczona jest tylko do konkretnej sytuacji i nie prowadzi do utraty prawa podmiotowego ani do trwałej modyfikacji jego treści;

• art. 5 służy ochronie zobowiązanego, ale nie może być samoistną podstawą nabycia prawa, choć możliwa jest sytuacja, w której uznanie działania uprawnionego za nadużycie prawa może stanowić element innego stanu faktycznego, który jest przesłanką powstania prawa podmiotowego (np. roszczenia), w szczególności, gdy wspomniane działanie będzie uznane za czyn niedozwolony;

Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego

• klauzula z art. 5 została wprowadzona dla zapewnienia aksjologicznej i funkcjonalnej zgodności systemu prawnego ze stosunkami prawnymi w sytuacjach, których nie wystarczające są przepisy dot. tych stosunków, gdyż nawet najdoskonalsze systemy regulują typowe sytuacje, więc zawsze mogą pojawić się wyjątkowe zdarzenia;

• zakres zastosowania → wszystkie prawa podmiotowe osób fizycznych i prawnych oraz roszczenia niebędące emanacją praw podmiotowych (np. roszczeń posesoryjnych);

• odwołanie do kryteriów ocennych, których nie da się ściśle określić, w związku z tym może to stanowić zagrożenie dla praworządności i pewności prawa;

• wg SN „z powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać ani modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych”;

• nie dot. oceny zdolności do czynności prawnych czy zdolności prawnej oraz sposobu i form dokonywania czynności prawnych;

• zalecenie, by sądy stosując art. 5 oceniały zachowanie obu stron;

• judykatura powściągliwie stosuje ten przepis, nie wywołując obawy podważenia zasady praworządności.

III. Ochrona

Ochrona sądowa

• reguła ogólna - uprawnionemu przysługuje powództwo, tzn. kom­petencja do zwrócenia się do sądu lub innego organu państwowego, aby ten rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z naruszenia lub zagrożenia prawa podmiotowego;

• wyjątek: zobowiązania naturalne;

Pomoc własna

• reguła ogólna - monopol państwa na ochronę i stosowanie przymusu, ale w ściśle oznaczonych przypadkach na stosowanie pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby;

• rodzaje pomocy własnej:

• samoobrona - odpar­cie niebezpieczeństwa grożącego pewnym prawom podmiotowym lub stanom faktycznym prawnie chronionym;

• samopomoc - uprawniony sam przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe lub chro­niony prawnie stan faktyczny;

• bliższa analiza w prawie rzeczowym i zobowiązań.

IV. Kolizja praw podmiotowych

• to sytuacja, gdy wykonanie jednego prawa podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego;

• rozstrzyga się ją poprzez:

• system preferencji praw podmiotowych - prowadzi do zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa i w konsekwencji do nieuwzględnienia interesu podmiotu, którego prawo po­zostaje w dalszej kolejności;

• system redukcji wzajemnej praw podmiotowych - pozwala uwzględnić w pewnej mierze interesy wszystkich uprawnionych, ale jedynie w części;

• w polskim systemie prawnym oba systemy, np:

• preferencyjny - dot. ograniczonych praw rzeczowych (prior tempore potior iure);

• redukcji (proporcjonalnej lub odpowiednio) - dot. sytuacji, gdy suma uzyskana z egzekucji nie wystarcza do zaspokojenia w całości wszystkich wierzytelności; w odniesieniu do nagrody przyrzeczonej publicznie redukcja następuje odpowiednio, czyli wg ustaleń sądu;

• brak klauzuli uznającej nadrzędność któregoś z tych systemów w razie nieuregulowanej sytuacji, więc taką kolizję rozstrzyga sąd, kierując się ogólnymi przesłankami aksjologicznymi, jakie leżą u podstaw polskiego systemu prawnego.

PRZEDMIOTY STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO

UWAGI OGÓLNE

• przedmiot to nie element stosunku cywilnoprawnego, ale jest kategorią pomocniczą, gdyż ułatwia regulację treści stosunku cywil­noprawnego a więc i prawa podmiotowego.

• nie ma ani praw ani obowiązków, a człowiek nie może być przedmiotem prawa.

RZECZY

I. Pojęcie

Cechy konstytutywne

• materialny charakter - wg art. 45 kc - fizykalne części przyrody, występujące w stanie pierwotnym lub przetworzonym, niezależnie od ich wartości.

• w wielu obcych systemach za rzeczy uważa się też dobra niematerialne.

• wy­odrębnienie z przyrody - niezbędna przesłanka aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym (w szczególności w zakresie praw rzeczowych) → niewypowiedziana wyraźnie, ale powszechnie przyjęta; np. powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami, ale zamknięte w butelkach tak.

Wyłączenia

• Tzw. res extra commercium - wyłączone z obrotu ze względów moralnych lub w interesie publicznym - nie są rzeczami, np. zwłoki, odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy i krew (ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów).

• Zwierzęta - ustawa o ochronie zwierząt - zwierzęta nie są rzeczą (dereifikacja zwierząt), ale przepisy dot. rzeczy stosuje się odpowiednio.

• Rzeczy stanowiące dobra kultury - to nadal rzeczy, ale uprawnienia właścicielskie podlegają ograniczeniom (ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

II. Rzeczy ruchome i nieruchome

Podstawa podziału

• podział wyczerpujący i rozłączny - wystarczy określić cechy jednej klasy, by wiedzieć co należy do drugiej klasy → w kc jest tylko definicja nieruchomości (art. 46 kc) → 3 rodzaje nieruchomości (wypełniające cały zakres pojęcia):

• grunty (tzw. nieruchomości gruntowe) - w tym grunty rolne;

• budynki (tzw. nieruchomości budynkowe);

• części budynków (tzw. nieruchomości lokalowe).

Grunty

• wg. art. 46 § 1 kc - części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot wła­sności → jest pojęciem konwencjonalnym, a ilość gruntów ulega ciągłym zmianom.

• do niego należy także przestrzeń znajdująca się nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze jego przeznaczenie (art. 143 kc).

• Grunty rolne - wyróżnione na podstawie kry­terium funkcjonalnego → nowela z 1990 r. - art. 46¹ - „które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślin­nej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej".

• Superficies solo cedit - ale są wyjątki, jak budynki i części składowe budynków.

Budynki

• jeśli nie są trwale z gruntem związane (np. kiosk) to nie są nieruchomością, ale jeśli są trwale z gruntem związane dzielą los prawny gruntu → wyjątki określają przepisy szczególne:

• tzw. nieruchomości budynkowe, np. budynki wzniesione na gruncie SP lub gminy przez wieczystego użytkownika stanowią jego własność.

Części budynków

• Takim wyjątkiem też mogą się stać części budynków, np. ustawa o własności lokali.

Księgi wieczyste

• prowadzone w celu ujawnienia praw rzeczowych (w szczególności prawa własności);

• wskazują jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nie­ruchomościami.

• ustawa o księ­gach wieczystych i hipotece.

III. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości

Pojęcie

• Rzeczy oznaczone co do gatunku określone są wedle cech rodza­jowych, a rzeczy oznaczone co do tożsamości odnosi się do indywidual­nie wskazanego przedmiotu.

Doniosłość prawna

• oba określenia funkcjonują w stosunkach cywilnoprawnych (szczególnie w zobowiązaniach), ale rzeczy oznaczone co do tożsamości są przedmiotem stosunków prawno-rzeczowych, przede wszystkim nieruchomości.

IV. Części składowe rzeczy i przynależności

Części składowe (art. 47)

• potrzebne do rozdzielenia rzeczy złożonych (elementy niejednorodne w różny sposób ze sobą sprężone) od rzeczy posiadających części, które nie mogą być przedmiotem odrębnych praw rzeczowych.

• by dany element był uznany za część składowa musi spełniać określone warunki:

• więź fizykalno-przestrzenna - niemożność odłączenia bez zniszczenia rzeczy (§ 2);

• więź funkcjonalna - niemożność odłączenia bez zmiany przeznaczenia rzeczy (§ 2);

• połączenie trwałe (§ 3)

• Części składowe mogą posiadać tak nieruchomości jak ruchomości;

• Wyjątki:

• art. 48 - budynki lub ich części oraz drzewa i inne rośliny, jeśli stanowią tak przepisy szczególne;

• art. 49 - urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania wody, pary, ga­zu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, przez który biegną, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

• Częścią składową rzeczy mogą być też prawa związane z jej własnością (art. 50) → rozciągnięcie też na te prawa dyspozycji art. 47 § 1 kc (nie mogą być odrębnym prawem)

• Nie zakazane jest dokonywanie podziały rzeczy i przekształcenia jej części składowych w rzeczy samoistne, choć zakazy takie mogą być formułowane w przepisach szczególnych (zakaz podziału gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji praw związanych z rzeczą (np. służebności).

• Nie zakazane też jest podejmowanie zobowiązań dot. części rzeczy, posiadania ich, czy oznaczenia szczególnego sposoby wykonywania praw rzeczowych na określonej rzeczy.

Przynależności

• samoistna rzecz ruchoma, związana z inna rzeczą (ruchomą lub nieruchomością), tj. rzeczą główną.

• Cechy:

• ta sama osoba właścicielem;

• przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem;

• przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku, a przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą główną nie powoduje utraty charakteru przynależności.

• art. 52 - czynności prawna dotycząca rzeczy głównej, dot. też przynależności - o ile przepisy szczególne lub sama umowa nie stanowi inaczej.

• inne konsekwencje prawne tego pojęcia - np. egzekucja skierowana do nieruchomości obejmuje też jej przynależności; a wg KWU hipoteka obejmuje nieruchomość wraz z przynależnościami.

V. Pożytki

Pojęcie i rodzaje

• 3 typy pożytków → wspólny element - jakieś dochody z rzeczy lub z prawa (art. 53, 54 kc):

• pożytki naturalne rzeczy - płody i odłączone części składowe, jakie według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy (czyli nie np. wyrąb całego lasu);

• pożytki cywilne rzeczy - na podstawie stosunku prawnego (pieniężne i niepieniężne), np. czynsz za dzierżawę;

• pożytki prawa - dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem → nierozstrzygnięte o jakie prawa chodzi - prawdopodobnie wszelkie prawa podmio­towe, które dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów materialnych i w związku z tym nieadekwatne jest do nich pojęcie „pożytków rzeczy", wierzytelność pieniężna a jej pożytkami będą odsetki

• wbrew panującemu poglądowi (ale wg Radwańskiego) - uprawniony do polowań będzie miał pożytki naturalne, a nie cywilne, ponieważ jego prawo (podobnie jak prawo dzierżawy) dotyczy rzeczy i pozwala mu pobierać bezpośrednio pożytki naturalne, (tj. zwierzynę).

Konsekwencje prawne

• stworzenie pojęcia ogólnego oraz 2 dotyczących go reguł ogólnych o pobieraniu pożytków (art. 55):

• § 1 - pożytki naturalne faktycznie odłączone w czasie trwania uprawnienia przypadają uprawnionemu, a po­żytki cywilne (rzeczy i prawa) - przysługują w stosunku do jego trwania, czyli niezależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane, np. czynsz za najem w razie zbycia przedmiotu najmu przysługuje zbywcy do czasu zbycia.

• § 2 - w razie poczynienia nakładów w celu uzyskania pożytków, które przypadły inne osobie, należy się odszkodowanie do wysokości wartości pożytków.

PRZEDMIOTY INNE NIŻ RZECZY

I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami

• nie występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej, a doktryna konstruuje w odniesieniu do nich, innego rodzaju (niż rzeczowe) prawa podmiotowe.

• Rodzaje takich rzeczy:

• ciecze i gazy;

• kopaliny;

• zwierzęta w stanie wolnym.

Ciecze i gazy

• gdy nie występują w postaci zamkniętej, a system prawny nie uznaje ich za kopaliny;

• odrębny system norm (prawo wodne) regulujący korzystanie i obrót cieczami i gazami położonymi w złożu naturalnym.

Kopaliny

• zalegające w ziemi złoża różnych minerałów

• specjalistyczny reżim prawny dot. sposobu i prawo do ich eksploatacji (prawo górnicze)

Zwierzęta w stanie wolnym

• zwierzyna swobodnie przemieszczająca się na polach i w lasach oraz ryby żyjące w stanie wolnym → ze względu na stan wolności, skorelowany z niepodporządkowaniem władztwu człowieka doktryna nie uznawała ich za rzeczy, choć Prawo Łowieckie uznawało je za dobro ogólnonarodowe, stanowiące własność SP → rozstrzygnięte ustawą o ochronie zwierząt - każde zwierzę nie jest rzeczą.

II. Przedmioty niematerialne

• cecha negatywna - nie mają po­staci materii w sensie fizykalnym;

• Wśród nich na wyróżnienie zasługują:

• energia;

• dobra intelektualne;

• dobra osobiste;

• pieniądze;

• papiery wartościowe.

Energia

• rożne rodzaje energii (elektryczna, jądrowa, cieplna) choć nie są materialne, są mierzalne a przez to zdolne do uczestnictwa w obrocie.

• Art. 555 kc wskazuje, że energia może być przedmiotem obrotu cywilnoprawnego, ale gospodarka różnymi rodzajami energii uregulowana jest w ustawach szczególnych.

Dobra o charakterze intelektualnym

• w szczególności utwory literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe - wytwór umysłu → brak materialnej formy, a przedmioty materialne pełnią tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści myślowych

Dobra osobiste

• Niematerialny i niemajątkowy charakter, choć czasem splatają się w sposób nierozerwalny z dobrami intelektualnymi.

Pieniądze

• Pieniądz - albo jako znak pieniężny (przybiera postać swoistego rodzaju rzeczy ruchomych) albo jako nosiciel i miernik wartości (doniosłość przede wszystkim w orbicie stosunków zobowiązaniowych).

Papiery wartościowe

• Choć są to dokumenty, to nie kartka decyduje o ich istocie, ale określone treści myślowe na niej zawarte. Posiadanie dokumentu konieczne jest do wykonywania związanych z nim praw, a niektóre prze­pisy dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą się także do obrotu pa­pierami wartościowymi → szerzej w prawie zobowiązań.

III. Przedsiębiorstwo

Uwagi wstępne

• różne znaczenia słowa „przedsiębiorstwo":

• oznaczenie jakichś podmiotów prawa cywilnego, np. „przedsiębiorstwo państwowe" w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych;

• na oznaczenie jakiejś działalności, np. zwrot „w zakresie działalności przedsiębiorstwa”;

• na oznaczenie przedmiotu czynności lub stosunku prawnego, art. 55¹, 55² i 75¹.

Pojęcie

• art. 55¹ - to zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia dzia­łalności gospodarczej - funkcjonalna więź gospodarcza stanowi łącznik różnych elementów w odrębny kompleks.

• Pojęcie to obejmuje w Szczególności:

• nazwę (oznaczenie przedmiotu), ale nie firmę (oznaczenie podmiotu);

• własność nieruchomości lub ruchomości oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

• prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosun­ków prawnych (treść - korzystanie z cudzej rzeczy);

• wierzytelności (np. depozyt bankowy), pra­wa wynikające z papierów wartościowych oraz środki pieniężne;

• koncesje, licencje i zezwolenia (uprawnienia typu admini­stracyjnego);

• patenty i inne prawa własności przemysłowej (określone ustawą o własności przemysłowej);

• majątkowe prawa autorskie i pokrewne (określone ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych);

• tajemnice przedsiębiorstwa (tj. nieujawnione do wiadomości publicz­nej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne infor­macje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności - art. 11 ust. 4 ustawy o zwalcza­niu nieuczciwej konkurencji);

• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

• Nowelizacja z 2003 zmieniająca ten artykuł rozszerzyła go o nowe elementy, ale pominięto w nim: firmę oraz zobowiązania przedsiębiorstwa (gdyż nie są jego aktywami tylko pasywami).

• Pojecie to obejmuje też inne elementy (wpływają na wartość rynkową, ale nie mogą być przedmiotem obrotu w oderwaniu od kompleksu), np lokalizacja, stopień ściągalności wierzytelności, dostęp do kredytów, sta­ła klientela, dobra renoma przedsiębiorstwa

• Przedsiębiorstwo jako zorganizowany funkcjonalnie kompleks majątkowy stanowi twór, którego nie można zidentyfikować z działalnością jakiejś osoby nierozdzielnie z nią związanej, np. wyposażenie warsztatu artysty-malarza.

Konsekwencje i charakter prawny

• W skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić też inne składniki, ale zawsze musi pojecie to obejmować po­wiązane ze sobą istotne elementy przystosowane do realizacji celów gospodarczych → zawsze rdzeniem przedsiębiorstwa pozostają jego niezbywalne elementy niematerialne decydujące o warto­ści przedsiębiorstwa jako swoistego dobra majątkowego, powiązane nieodłącznie z pewnymi przedmiotami materialnymi, takimi jak np. księgi handlowe → koncepcje skrajne - przedsiębiorstwo to dobro niematerialne.

• Kwestia sporna - przedsiębiorstwo to odrębny przedmiot prawa podmiotowego, a nie zbiór odrębnych praw (tzw. universitas rerum):

• brzmienie przepisów (art. 55² i 75¹) oraz zasada w nich wyrażona, że przeniesienie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz ustanowienie na nim użytkowania następuje jedną czynnością prawną (uno actu);

• w skład pojęcia wchodzą też pewne sytuacje, które nie są przedmiotem żadnych odrębnych praw;

• względy funkcjonalne - ułatwienie włączenia przedsiębiorstw w krąg obrotu gospo­darczego oraz dokonywania komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych;

• stanowi podstawę do skonstruowania szczególnego prawa podmiotowego typu własnościowego na przedsiębiorstwie;

• Wolter → jedną czynnością można przenosić lub obciążać zbiory przedmiotów (zbycie spadku, ustanowienie użytkowania na zespole środków produkcji) i nie trzeba do tego tworzyć szczególnego prawa podmiotowego, ale słabością tego twierdzenia jest nieuwzględnienie tego, iż przedsiębiorstwa nie da się zredukować do sumy poszczególnych zbywalnych praw podmiotowych, co możliwe jest w przytoczonych przykładach. Jeden podmiot może mieć więcej niż jedno przedsiębiorstwo.

Gospodarstwo rolne

• zbliżone do przedsiębiorstwa (całość zorganizowana funkcjonalnie), ale traktowane odrębnie ze względu na szczególne warunki produkcji rolnej i funkcję społeczną gospodarstw rolnych.

• wg art. 55³ - to nie tylko nieruchomo­ści gruntowe o szczególnym przeznaczeniu (rolnym lub rolno-leśnym) wraz z przynależnościami, ale też różnego rodzaju prawa (także wie­rzytelności) związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

• Użyteczne pojęcie (używane w innych aktach prawnych bez definicji), ale nie stanowi przedmiotu samodzielnego obro­tu prawnego → art. 55² i 75¹ nie odnoszą się do niego - nie można zbyć go jedną czynnością prawną.

IV. Zbycie przedsiębiorstwa

• art. 75¹ stanowi jeden z przypadków wskazanych w art. 55², a poza tym stanowi podstawę do wyjaśnienia charakteru prawne­go najważniejszej czynności prawnej dot. przedsiębiorstwa jaka jest zbycie.

Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa

• czynność kauzalna wskazana w stosunku zobowiązaniowym wiążącym strony (sprzedaż, darowizna przedsiębiorstwa, przeniesienie go celem zaspokojenia wierzyciela), a kauzę tę z reguły wskazuje czynność zobowiązująco-rozporządzająca → na mocy wyraźnych postanowień umowy skutki te można rozdzielić (najpierw zawarcie umowy zobowią­zującej tylko do zbycia przedsiębiorstwa, a dopiero w wykonaniu tego zobowiązania rozporządzić nim, przenosząc na nabywcę).

• zbycie dot. jednego przedmiotu dokonywane uno actu, a strony mogą wyłączyć składniki nieobjęte treścią umowy → syngularny typ sukcesji - tym bardziej, że nowela z 2003 r. skreśliła z katalogu składników zobowiązania i obciążenia.

Forma

• pod sankcją nieważności (art. 73 § 1) formą wymagana jest forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym (art. 75¹ § 1), natomiast § 4 stanowi, że przepis ten nie uchybia przepisom o formie czynności prawnych dotyczących nieruchomości (gdy wymagane jest zachowanie formy notarialnej)

• kwestia sporna - jeśli są nieruchomości, do zbycia których potrzebna jest forma aktu notarialnego, wtedy akt ten dotyczy całego przedsiębiorstwa (a nie 2 umowy w innych formach), gdyż zbycia dokonuje się jedną czynnością prawną, a forma aktu notarialnego spełnia przesłanki formy pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami

• wpis do rejestru - konieczny, jeśli zbywca jest już w nim ujawniony (art. 75' § 2 i 3 kc).

V. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem zbytego przedsiębiorstwa

• do czasu nowelizacji z 2003 r. - w art. 55¹ pkt 5 - zobowiązania i obciążenia oraz art. 526 - solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnego → istniały sprzeczności, które nie miały jednoznacznego rozstrzygnięcia w doktrynie → nowela - skreślenie pkt. 5 i przeniesienie art. 526 do art. 55⁴.

Przejęcie długu przez nabywcę przedsiębiorstwa

• sama umowa nie przenosi długów → ogólna zasada kc - do rozporządzenia długiem potrzebna jest zgoda wierzyciela (art. 519 kc)

• zbywca odpowiada za długi jeśli:

• nie ureguluje w umowie o zbycie przedsiębiorstwa lub w innej umowie kwestii długów;

• ureguluje, ale wierzyciel nie wyrazi zgody → w takim wypadku zastosowanie ma art. 521 § 2 - nabywca odpowiada względem zbywcy za to, że zbywca miał spełnić świadczenie.

Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa

• art. 55⁴ (dawniej art. 526) - nabywca przedsię­biorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospo­darstwa rolnego, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiąza­niach, mimo zachowania należytej staranności → ustawowe, kumulatywne przystąpienie do długu

• norma bezwzględnie wiążąca w tym sensie, że bez zgody wierzyciela odpowiedzialność solidarna nabywcy nie może być ani uchylona ani ograniczona;

• strony mogą (w interesie zbywcy) dokładnie określić zakres zobowiązań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa;

• Odpowiedzialność solidarna nabywcy - ograniczona do wartości naby­tego przedsiębiorstwa we­dług stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela - ceny zmieniają się niezależnie od nabywcy, ale stan uzależniony jest od nabywcy. Zaufanie wierzyciela do zbywcy powinno się chronić.

• podobną metodę obliczania wartości przewiduje kc w sze­regu innych przypadków, np. art. 363 § 2, art. 995, 1042 § 2.

MAJĄTEK I MIENIE

I. Majątek

Pojecie

• 2 znaczenia:

• węższe znaczenie - ogół aktywów majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi (= majątkowe prawa podmiotowe oraz pew­ne chronione prawnie korzystne sytuacje faktyczne jak posiadanie).

• szerokie znaczenie - ogół aktywów i pasywów (ciążące na podmiocie obowiązki) danego podmiotu.

• w doktrynie postulat, by posługiwać się wyłącznie węższym znaczeniem, ale brak przepisów ogólnych, więc zawsze należy w drodze wykładni ustalić o jakie znaczenie chodzi.

• Majątek odrębny - wydzielone masy majątkowe na mocy przepisów szczególnych, podlega innemu reżimowi prawnemu, np. majątek małżonków, spółki cywilnej, spadek do momentu przejęcia przez spadkobierców.

• Pojecie to przydaje się w zakresie następujących instytucji prawnych:

• sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym),

• zarządu,

• odpowiedzialności,

• surogacji.

Sukcesja uniwersalna

• w przypadku osoby fizycznej - tylko w razie śmierci → dziedziczenie; w przypadku osoby prawnej - w razie likwidacji.

• w przypadku majątku odrębnego - możliwe i za życia/istnienia (np. spadek), choć czasem wykluczone (majątek wspólny małżonków)

• z reguły wiążę się z wstąpieniem przez następcę w całą sytuację prawno-majątkową poprzednika (w tym przejęcie długów).

Zarząd → w przypadku osób prawnych stanowi ich nieodłączny element, w przypadku osób fizycznych stosowane w przypadkach wyjątkowych, np. zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez jego rodziców lub opiekuna.

Odpowiedzialność

• za zobowiązanie z reguły odpowiada się całym majątkiem (w rozumieniu węższym), czasem jednak ograniczone tyl­ko do pewnych wydzielonych mas majątkowych, np. odpowiedzialność za długi spadkowe.

Surogacja

• wedle zasady surogacji prawo nabyte w zamian za jakieś inne pra­wo pochodzące z majątku odrębnego, wchodzi w miejsce tego ostatniego → jeśli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, zakłada się zasadę surogacji ze względu na założenie racjonalności ustawodawcy, który dąży do trwałości ustanowionych przez siebie odrębnych mas majątkowych.

II. Mienie

• art. 44 - mieniem jest własność i inne prawa majątkowe - czyli „mienie” ma to samo znaczenie co „prawa majątkowe"

• W odróżnieniu od „majątku" wyraz „mienie":

• to tylko aktywa;

• może być używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby.

• choć poprawne jest również wskazywanie na związek z jakimś typem osoby, np. art. 44¹ § 1 kc - mienie państwowe i podobnie mienie samorządu terytorialnego (art. 165 K), ale nie mają już znaczenia typologie charakterystyczne dla ustroju socjalistycznego (charakter konsumpcyjny czy produkcyjny lub typologia przynależności do organizacji socjalistycznych, osób fizycznych, organizacji niesocjalistycznych).

OSOBY FIZYCZNE

I. Podmiotowość człowieka

Podmiot praw - każdy człowiek uznany jest za podmiot praw i obowiązków.

Określenie „osoba fizyczna” odnosi się do człowieka jako uczestnika stosunków cywilnoprawnych, a nie innych (np. głosowanie w wyborach jako wyborca) → z treści tytułu II

Zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków. Samo stwierdzenie, że może, nie oznacza jednak, że jakieś prawa lub obowiązki ma. Zdolność prawną ma każdy człowiek (art. 8)

Zdolność do czynności prawnych - możność nabywania własnym działaniem w drodze czynności prawnych praw i obowiązków. Zdolność tą nabywa się wraz z uzyskaniem pełnoletniości, ale może być ona ograniczona, wtedy czynności za tą osobę dokonuje przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).

II. Indywidualizacja osób fizycznych

• poprzez takie cechy, które mają doniosłe znaczenie na obszarze stosunków cywilnoprawnych, określając tożsamość człowieka i wyznaczając jego sytuacje prawna w społeczeństwie.

1. Nazwisko i imię - językowe oznaczenie indywidualnej osoby fizycz­nej.

• wybór nazwisko zależy od przynależności do grupy rodzinnej, a imię od rodziców/opiekunów.

• zmiana nazwiska lub imienia dopuszczalna albo wraz ze zmianą stanu cywilnego albo z ważnych przy­czyn ustalanych w trybie administracyjno-prawnym.

• istnieje generalny obowiązek ustalenia dla każdego człowieka jego nazwiska i imienia → zasada wyinterpretowana z systemu prawa na podstawie szeregu prze­pisów szczególnych.

• nie zawsze wymagane jest identyfikowanie podmiotu poprzez nazwisko, np. w przypadku masowych umów życia codziennego, a czasem wystarczy jakieś inne oznaczenie osoby (np. numerka od garde­roby) lub papierów wartościowych, jednak w przypadku większości ważnych (z reguły pisemnych) czynności prawnych, konieczne jest zidentyfikowanie przynajmniej poprzez nazwisko.

• w przypadku wymagania od państwa uznania lub przymusowej realizacji jakiegoś stosunku prawnego z innym podmiotem, wymagane jest identyfikowanie poprzez nazwisko (przepisy kpc).

• Inne formy indywidualizacji osoby:

• pseudonimy (oznaczenia przesłaniające) - pełnią funkcję indywidualizującą. Są dowolnie przybierane, a posługiwanie się nimi jest dozwolone.

• linie papilarne odciśnięte na kartce - mogą pełnić zastępczą rolę indywidualizującą osobę niepiśmienną (art. 79 kc).

• zastosowania któregoś z dwu powyższych form indywidualizacji, nie powoduje jednak uchy­lenia zastosowania ogólnych norm o formie czynności prawnych.

2. Dodatkowe dane osobowe - czasem wymagane jest wskazanie innych danych, jak data i miejsce urodzenia, imiona rodziców i nazwisko rodowe matki, co umożliwia rozróżnianie osób mających to samo nazwisko i imię. Dane te rejestruje się w księgach stanu cywilnego razem z imieniem i nazwiskiem (art. 40 PrASC).

3. Stan rodzinny - usytuowanie człowieka w tzw. rodzinie małej:

1. pochodzenie (także adopcję) od określonych rodziców (już nie dziadków);

2. związanie małżeństwem (cechą bycia lub niebycia w związku mał­żeńskim).

• stan separacji

• Stany te rejestruje się w księgach stanu cywilnego.

• Stany te charakteryzują się tzw. niepodzielnością (człowiek może pozostawać w jednej tylko relacji tego rodzaju), oraz wzajemnością (stan rodzinny jednej osoby z konieczności logicznej determinuje odpowiedni stan rodzinny innej osoby).

• Służą nie tylko identyfikacji, ale też jako podstawa do ustalenia jej prawi i obowiązków za zakresie stosunków prawnorodzinnych i prawnospadkowych.

4. Płeć - cecha przyrodzona człowieka, na podstawie której dzieli się ludzi na dwie klasy:

1. płci żeńskiej

2. płci męskiej

• podział zupełny i rozłączny

• dana rejestrowana w aktach stanu cywilnego → w razie błędnego wpisu można go sprostować

• kwestia sporna - czy można zmienić prawne określenie płci człowieka ze względu na jego silne poczuce przynależności do płci odmiennej (transseksualizm)

• por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (OSP 1991, poz. 35), mającą moc zasady prawnej, z glosą Z. Radwańskiego i G. Rejman oraz uchw. SN z 22.9.1995 r. (OSP 1996, poz. 78, z glosą J. Ignatowicza).

• w nauce polskiego prawa - przeważa stanowisko negatywne.

• Obowiązywanie zasady równouprawnienia płci oczywiście nie uchyliło prawnej doniosłości tej cechy człowieka w sferze osobowych stosunków praw­norodzinnych.

5. Wiek - ustalany poprzez zarejestrowaną datę urodzenia w aktach stanu cywilnego. Ta cecha ma znaczenie przede wszystkim przy określaniu zdolności do czynności prawnej, a sam moment urodzenia do początku zdolności prawnej człowieka.

6. Stan cywilny

• Różne znaczenia pojęcia „stan cywilny”:

• jako oznaczenie, że człowiek jest albo nie jest w związku małżeńskim (art. 62 PrASC; art. 1 pkt 2 ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych).

• znacznie szersze rozumienie w przepisach ogólnych PrASC „Ustawa reguluje sprawy związane z rejestracją urodzeń, mał­żeństw oraz zgonów, a także sprawy dotyczące innych zdarzeń, które mają wpływ na stan cywilny osób".

• W nauce też poglądy nie są jednolite:

• J. Ignatowicz → tylko jako stan rodzinny, ze względu na jego niepodzielny i wzajemny charakter oraz sposób jego dochodzenia w drodze odrębnego postępowania sądowego, natomiast inne cechy człowieka zalicza do odrębnej kategorii „stanu osobistego człowieka".

• Dominujący pogląd naukowy (też w SN) - opowiada się za szerokim znaczeniem tego terminu - tzn. też inne cechy osobiste człowieka (imię, nazwisko, płeć, wiek), czasem nawet te nierejstrowane (np. stan zdrowia). Pogląd ten przeważa też w zachodnioeuropejskiej doktrynie

• stan cywilny - to cechy osobiste człowieka, podlegające ogólnemu reżimowi prawa o aktach stanu cywilnego.

Księgi stanu cywilnego - prowadzone są przez urzędy stanu cywilnego

• rejestruje się w nich:

• fakty: urodzenia, małżeństwa i zgonu, z podaniem miej­sca i daty ich zajścia.

• płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego przysposobienie.

• wszystkie zmiany w/w cech

• ewidencja ta ma duże znaczenie prawne, dlatego prawo nakłada obowiązek rejestracji tych danych na określone osoby podając określony termin.

• Akta stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych → niezdolność udowodniona tylko w trybie szczególnego postępowa­nia cywilnego (art. 4 PrASC).

• Można żądać wydania odpisu zupełnego albo skróco­nego aktów stanu cywilnego (art. 79 PrASC).

Ewidencja ludności

• Dowód osobisty - dokument stwierdzający tożsamość osoby fizycznej, choć dopuszczalne są też inne sposoby ustalania tożsamości człowieka.

• Ewidencja ludności obejmuje rejestrację danych: o urodzeniach, małżeństwach, zgonach, imionach i nazwiskach obywateli, ale także o miej­scach ich pobytu (stałego i czasowego)

• zameldowanie na pobyt stały nie jest równoznaczne z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby fizycznej w rozumieniu kc i dlatego nie wiąże sądu (orz. SN z 10.2.1955 r., OSN 1958, poz. 7).

III. Miejsce zamieszkania

• choć w pewnej mierze dana ta indywidualizuje człowieka, jednak nie jest to właściwość osobista czło­wieka

• kwestie te regulowane są przez kc w art. 25-28 kc.

• Miejsce zamieszkania to miejscowość, a nie adres → ukształtowane to zostało we wcześniejszych okresach charakteryzujących się du­żym partykularyzmem prawnym (wskazanie prawa właściwego). Dziś praktyczne w zakresie stosunków międzynarodowych i dla określenia właściwości miejscowej sądu czy innych organów.

• czasem jednak miejsce zamieszkania oznacza adres, art. 454

• Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależno­ści od tego, jakich osób fizycznych dotyczą.

Osoby pełnoletnie

• Miejsce gdzie dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (por. art. 25 w zw. z art. 26, 27 i 10-13 kc). Dwa elementy pojęcia miejsca zamieszkania:

• obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w określonym miejscu,

• subiektywny, polegający na zamiarze stałego pobytu.

• Subiektywny element budzi wątpliwości, gdyż sama deklaracja człowieka nie ma doniosłości prawnej, jeżeli nie jest potwierdzona przez faktyczne działania. Określenie miejsca zamieszkania ma znaczenie dla interesów innych osób, dlatego powinno zależeć od pew­nych dostępnych dla obserwatora zewnętrznego okoliczności.

• „zamiar stałego pobytu" - znaczenie zobiektywizowane → sposób przebywania w danym miejscu, jaki dla typowego obserwatora stanowi podstawę do ustalenia, że miejsce to jest ośrodkiem dzia­łalności życiowej danej osoby fizycznej.

z tego wynika, że decyzja o wyborze miejsca zamieszkania nie jest czynnością prawną, gdyż uzyskuje doniosłość prawną dopiero w momencie spełnienia jej.

• Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. W przypadku posiadania większej ilości miej do mieszkania decyduje to, gdzie koncentruje się działalność życiowa osoby. W razie niemożności ustalenia gdzie osoba mieszka system prawny przewiduje szczególne instytucje do dochodzenia praw i obowiązków cywilnych.

• Z ogólnej reguły art. 25 kc wynika, że także małżonkowie mogą mieć odrębne miejsca zamieszkania.

Dzieci lub podopieczni

• Miejsce zamieszkania osób znajdujących się pod opieką znajduje się tam, gdzie mieszkają rodzice lub opiekunowie (art. 26, 27 kc) → tzw. pochodne (ustawowe) miejsce zamieszkania.

• W razie dwóch miejsc zamieszkania obojga rodziców mających prawa rodzicielskie miejsce zamieszkania dziecka określa sąd opiekuńczy (art. 26 § 2 kc)

ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZYCZNYCH

I. Początek

Urodzenie się dziecka

Art. 8 kc - każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

• Istotę ludzką od innych istot żywych odróżnia jej swoisty (człowieczy) ge­notyp (dziecko kobiety i mężczyzny) → dla uznania człowieczeństwa nie ważny jest stan umysłu, zdrowia. Ważne jest by dziecko urodziło się żywe.

• Urodzenie - oddzielenie płodu od ustroju matki. Jeśli noworodek wykazuje jakiekolwiek przejawy życia uznaje się, że urodziło się żywe.

• inaczej tzw. martwe urodzenie → dziecko nie uzyskuje zdolności prawnej i nie może nabyć żadnych praw.

• domniemanie prawne zwykłe (dopuszczające przeciwdowód) - dziecko urodziło się żywe (art. 9 kc)

• Dowodem urodzenia jest akt urodzenia sporządzony przez urząd stanu cy­wilnego (art. 40 PrASC).

Status cywilnoprawny nasciturusa

• Urodzenie poprzedza okres życia prenatalnego człowieka, który zaczyna się w momencie zapłodnienia.

• Status cywilnoprawny nasciturusa nie jest obecnie wyraźnie określony w przepisach prawnych.

• ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, zmieniła art. 8 kc dodając § 2 „Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe", ale nowelizacja tej ustawy w 1996 r. skreśliła ten przepis.

• istnieje szereg przepisów szczegółowych, które chronią interesy człowieka, ze względu na zdarzenia, jakie mialy miejsce w okresie jego życia prenatalnego.

• art. 927 § 2 w zw. z art. 972 kc - dot. spadku;

• art. 446¹ kc - dot. dochodzenia odszkodowania za szkody doznane przed urodzeniem;

• art. 75 KRO, który wyraźnie dopuszcza uznanie dziecka jeszcze nie urodzonego.

• judykatura SN uznała nabycie praw (roszczeń) przez człowieka w następstwie także innych zdarzeń z okresu jego życia prenatalnego (np. sprawa odszkodowania z PZU na rzecz dziecka urodzonego po śmierci ojca, która nastąpiła w wyniku wypadku objętego odszkodowaniem; OSN 1972, poz. 59, czy orzeczenie NSA dopuszczające darowiznę na rzecz dziecka poczętego (OSP 1987, poz. 26).

Koncepcja warunkowej zdolności praw­nej → przysługuje ona nasciturusowi pod warunkiem zawieszającym, że nasciturus urodzi się żywy. Prawa nie mogą być wykonywane, a jedynie zabezpie­czone w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe. Chodzi o warunek nie w ścisłym tego słowa znaczeniu (art. 89 kc), lecz o tzw. conditio iuris → czyli status warunkowej zdolności prawnej nasciturusa nie jest wyjątkiem od ogólnej zasady w art. 8 kc. ale szczególnym jej przypadkiem.

• podobnie w przypadku ekspektatywy (prawo tymczasowe) - które nie jest wyjątkiem od prawa podmiotowego, lecz szczególną jego postacią, chroniącą interesy podmiotu związane z oczekiwaniem, że prawo podmioto­we w pełnym zakresie i definitywnie w przyszłości nabędzie.

• Można więc przyjąć → nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur.

pośrednie potwierdzenie w instytu­cji kuratora nasciturusa (tzw. curator ventris) w art. 182 KRO → dla strzeżenia przyszłych praw dziecka → tzn. jakiekolwiek przyszłe prawa podmiotowe dziecka. Kuratela kończy się z chwila urodzenia dziecka (ustaje stan niepewności co do losów jego praw, a rodzice mogą zacząć wykonywać swoja władzę rodzicielską)

II. Zakres

• Zdolność prawna przysługuje wszystkim w takim samym zakresie.

• ograniczanie zdolności prawnej tylko w przypadkach przez prawo przewidzianych, np. kk wśród kar dodatkowych są m.in. pozbawienie praw rodziciel­skich i opiekuńczych.

• wątpliwość czy system prawny wyłącza tylko możliwość nabycia tych praw, czy również nie dopuszcza by osoby te były podmiotem już wcześniej powstałych takich praw.

• np. kwestia małżeństwa osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie - nie może zawrzeć go, ale nie ustaje ono w razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Małżeństwo może zostać jedynie unieważnione przez sąd z powodu ubezwłasnowolnienia.

III. Ustanie

Śmierć

• gasną lub przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub obowiązki, ale dokonane za życia czynności prawne na ogół są nadal skuteczne, a niekiedy dopiero z chwilą śmierci uzyskują skuteczność prawną (np. testament).

• Ciało człowieka przed śmiercią podlega szczególnej ochronie i nic nie można z nim zrobić, bez zgody człowieka. natomiast po śmierci zwłoki podlegają swoistemu reżimowi prawnemu → mogą zostać poddane sekcji, można pobrać z nich komórki, organy (o ile zmarły za życia nie wyraził sprzeciwu). Okoliczności w jakich dopuszcza się do przeszczepu od osoby żywej są różne od tych dotyczących osoby martwej. O losie zwłok decyduje wola zmarłego lub jego rodziny, ale w ograniczonym zakresie (ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych; ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów)

• Ważne jest określenie chwili śmierci człowieka → tzw. śmierć mózgową (trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu - ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu ...).

• Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu → sporządza go urząd stanu cywilnego po przedstawieniu mu karty zgonu od lekarza oraz na podstawie pisemnego zgłoszenia właściwego organu prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu (art. 66 ust. 2 PrASC) lub na podstawie jednego z dwóch orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego (art. 10 ust. 3 i 69 PrASC).

• szczególne przypadki rejestracji zgonu - na statkach morskich, powietrznych lub okrętach wojennych, na wojskowych statkach powietrznych oraz poleg­łych żołnierzy.

Postanowienie o stwierdzeniu zgonu

• wydawane gdy akt zgonu nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego sąd dojdzie do przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC). chwila śmierci - w razie wątpliwości ta najbardziej prawdopodobna.

• niekonieczne są zeznania świadków, którzy widzieli zwłoki, np. w przypadku zeznania zespołu górników dotyczących zasypanych górników, których ciał nie odnaleziono.

Jeśli księgi stanu cywilnego uległyby zniszczeniu, lub niemożliwe/szczególnie trudne jest uzyskanie odpisu np. zza granicy, to treść tego aktu odtwarza kierownik urzędu stanu cywilnego (art. 34, 35 PrASC).

Postanowienie o uznaniu za zmarłego

• wydaje sąd, gdy człowiek zaginął (tzn. mimo upływu określonego w art. 29 kc terminu i przeprowadzenia odpowiedniego postępowania wyjaśniającego nie da się ustalić, czy dana osoba żyje, czy zmarła).

• wiąże wszystkie osoby do chwili odrębnego postanowienia w razie gdyby zaginiona osoba okazała się żywa, lub w razie stwierdzenia innej chwili śmierci.

• zmierza do zakończenia stanu niepewności niekorzystnego dla interesów indywidualnych i społecznych

• System prawny łączy z zaginięciem człowieka takie same skutki prawne, jak z jego śmiercią (art. 31 kc).

• ma charakter konstytutywny - decyzja sądu wywołuje skutki prawne, ale nie od chwili wydania orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz od momentu ziszczenia się zdarzeń w orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).

• Termin - 10 lat - skrócony do lat 5 w przypadku osoby, która zaginęła w wieku 65 lat lub przedłużenia do maksymalnie lat 23 (aż osoba zaginiona w roku wydania postanowienia potencjalnie miałaby lat 24)

• Chwila śmierci określana jest przez sąd - albo najbardziej prawdopodobna ze względu na okoliczności, albo pierwszy dzień terminu, z które­go upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe.

• jeśli nie ma godziny określonej w postanowieniu przyjmuje się że zmarł o 24.00.

• Termin do orzeczenia o uznaniu za zmarłego skraca się w przypadku, gdy zaginięcie zostało spowodowane katastrofą.

• Jeśli wiele osób zmarło podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w razie wątpliwości przyjmuje się, że zmarły one równocześnie.

• pewne przepisy dot. uznania za zmarłego znajdują się w przepisach wprowadzających kc, ale ze względu na miniony czas nie znajdują już praktycznego zastosowania.

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH

I. Pojęcie i rodzaje

• Dobra osobiste → doktrynalna definicja obiektywna - uznane przez system prawny wartości (tj. wysoko cenione stany rzeczy), obejmujące fizyczną i psychiczną inte­gralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, stanowiące przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej → pogląd dominujący

• subiektywna definicja - indy­widualne wartości uczuć, stanu życia psychicznego człowieka - Grzybowski, a za nim Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk.

• przysługują każdej osobie fizycznej i są nieodłączne związane z człowiekiem, bez względu na stan jego psychiki i stopień wrażliwości.

• są to dobra niematerialne (nie dają się wyrazić w pieniądzu), ale pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną człowieka.

• zjawisko tzw. ko­mercjalizacji dóbr osobistych - tzn. traktowanie ich jako reprezentujących same przez się wartość rynkową i w związku z tym zbywalne i odpłatne (np. w razie otrzymania zapłaty za pozowanie do obrazu lub zdjęć)

• prowadzi to do pewnego ograniczenia systemu ochrony dóbr osobistych uwzględniającego w pewnej mierze interesy tego, kto za korzystanie z nich zapłacił.

• Typy dóbr osobistych wskazuje art. 23 kc (niewyczerpujący wykaz). Do ustalenia ich dokładnego znaczenia wychodzi się poza powszechne reguły znaczeniowe języka, uwzględniając ich znaczenie w zespołach szczególnych reguł prawnych, a także oceniając je na bazie funkcjonujących ocen społecznych → art. 23 nie może być jednak traktowany jako klauzula generalna.

• wyinterpretowanie kolejnych typów dóbr osobistych umożliwiają przepisy konstytucyjne (w szczególności art. 30 K.) oraz międzyna­rodowe konwencje, a także ustawodawstwo szczególne.

• judykatura i doktryna w drodze twórczej wykładni powiększa kategorie tych dóbr na podstawie min. poglądów w społeczeństwie. Jest to odpowiedź na wzrastające uznanie dla uznania osoby ludzkiej oraz na zagrożenia związane z rozwojem techniki czy nieodpowiedniego korzystania z wolności

II. Typy

a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna

• choć w art. 23 wymienione jest tylko zdrowie, to połączenie ich uzasadnione jest z dwóch powodów:

• życie i nietykalność cielesna są wartościami chronionymi w systemie prawnym (Konstytucja, prawo medyczne, i in.), a także ze szczegółowych przepisów kc można wyinterpretować ochronę tych dóbr (np. roszczenia przysługujące rodzinie zmarłego czy roszczenia profilaktyczne przysługujące w razie zagrożenia tych dóbr);

• funkcjonalna więź.

b) Wolność

• wymieniona została w art. 23 kc jako dobro osobiste, a art. 445 § 2 kc wyraźnie przewiduje zadośćuczynienie pieniężne „w wypadku po­zbawienia wolności" → należy przyjąć szerokie rozumienie ograniczenia wolności, tzn. nie tylko w wymiarze przestrzennym, ale też wywieranie presji psychicznej na działania czło­wieka (np. agresywne zachowanie się „paparazzi").

c) Cześć człowieka

• wymieniona nie tylko w art. 23 kc, ale też w Konstytucji (art. 47) → szczególna rola w jej ochronie przypada prawu cywilnemu, gdyż inne gałęzie nie zapewniają równie szerokiej ochrony.

• 2 aspekty - oba chronione w art. 23 i 24 kc i to niezależnie od zawodu/wykonywanego zatrudnienia, lecz w grani­cach przeciętnych ocen obecnie stosowanych w społeczeństwie, a nie w indy­widualnym odczuciu osoby, która domaga się ochrony prawnej (uchw. SN (7) z 28.5.1971 r., OSN 1971, poz. 188).

• tzw. cześć zewnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia

• tzw. cześć wewnętrz­ną w znaczeniu godności osobistej, wyobrażenia o własnej wartości.

• Naruszenie czci może nastąpić w każdy sposób, a w szczególności ustnie, w liście, w piśmie procesowym, w prasie, w książkach, w radiu i w telewizji.

• Ochrona przysługuje także osobom publiczny lub ubiegającym się o nie w kampanii wybor­czej (orz. SA w Krakowie z 13.5.1997 r.).

• Dopuszczalna (nie jest bezprawna) jest natomiast rzetelna krytyka, oparta na prawdziwych faktach (sprawdzalnych podczas procesu).

• SN - zachowanie szczególnej staranności przy zbieraniu materiałów, nie może odebrać człowiekowi prawa do sprostowania; nie może tego dokonać żadna norma moralna ani zwyczajowa (OSP 2000, poz. 94). Odmiennie jednak wypowiedział się w innej sprawie (OSP 2004, poz. 22).

• Negatywna ocena powinna być podana w odpowiedniej formie i adekwatna, ale sama w sobie nie podlega ocenie według kwalifikacji prawdy i fałszu.

d) Swoboda sumienia → uznana za dobro osobiste w art. 23 kc. Bliższe określenie w art. 53 K.

e) Nazwisko i pseudonim → (art. 23 kc) - każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie używała jego nazwiska lub pseudonimu, oraz by w określonych sytuacjach nie ujawniać jego nazwiska (np. zasada anonimowości dot. autorów listów do gazety).

• Judykatura przyjmuje, że nazwy zespołów ludzkich, niemających osobowości prawnej też korzystają z ochrony przewidzianej dla dóbr osobistych.

f) Stan cywilny

• Nie został wymieniony w art. 23 kc, ale za dobro osobiste uznała go doktryna i judykatura, opierając się na prawie o aktach stanu cywilnego.

• W szczególności: cecha przynależności do określonej płci, relacje rodzinne.

g) Wizerunek

• jako dobro osobiste wg art. 23 kc, bliżej określony w art. 81 PrAut - zakaz rozpowszechniania wizerunku bez zgody, z wyjątkiem

• osoby powszechnie znanej, a wizerunek wykonano w związku z pełnie­niem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, spo­łecznych, zawodowych,

• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, kra­jobraz, publiczna impreza.

• Inne wyjątki:

• inne szczególne przepisy (np. listy gończe)

• w braku szczególnego zastrzeżenia, nie jest konieczne, jeśli osoba otrzymała zapłatę za pozowanie.

• ochrona ta obejmuje wszystkie formy rozpowszechniania wizerunku.

h) Tajemnica korespondencji

• wymienione w art. 23 kc, w Konstytucji, chronione też w prawie karnym.

• naruszenie tego dobra to:

• otwarcie czyjegoś listu;

• włamanie się do przewodu służącego do przekazywania informacji;

• prze­łamanie elektronicznego, magnetycznego albo innego sposobu zabezpieczenia;

• zaniedbanie przez nadawcę starań, aby informacje dotyczące prywatnej sfery adresata były odpowiednio zabezpieczone przed poznaniem ich przez osoby trzecie (np. informacja o zadłużeniu wysłana w przezroczystej kopercie).

• nadawca też podlega ochronie przed działaniami adresata, jeśli list dotyczył sfery prywatności nadawcy.

i) Nietykalność mieszkania

• w art. 23 kc i w art. 50 K

• wg K. → szerokie rozumienie - tak w zakresie mieszkania (pojazdy, ogród, inne pomieszania) jak i w zakresie rodzaju czynności naruszających (np. utrudnienia ze strony współlokatora w korzystaniu z mieszkania)

j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

• w art. 23 kc, a ochrona niezależnie od prawa autorskiego i wynalazczego, ale chodzi o niemajątkowe wartości, jakie dla autora, wynalazcy i racjonalizatora stanowi fakt, że jest on twórcą pewnego pomysłu.

k) Kult po zmarłej osobie bliskiej

• nie jest wymieniony w art. 23 kc, ale ukształtowany przez judykaturę w oparciu o ustawę z 31.1.1959 r. o cmen­tarzach i chowaniu zmarłych.

• dobro to obejmuje w szczególności: uprawnienia do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnację grobu, odwiedzania, od­bywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobku.

• nie jest to majątkowe prawo do grobu (wynikające z nabycia odpowiedniego miejsca na cmentarzu).

• w razie kolizji dominuje prawo osobiste.

i) Integralność seksualna

• nie jest wymieniona w art. 23 kc, ale wymieniona została w art. 445 § 2 kc (zadośćuczynienie pieniężne na rzecz tego, kto za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności skłoniony został do poddania się czynowi nierządnemu).

• ze względu na art. 30 K (godność człowieka) należy rozumieć to dobro jak najszerzej, tak by chroniło ono przed różnymi postaciami mole­stowania seksualnego.

ł) Sfera prywatności

• późno uznana za cenioną wartość

• nie wymieniona w art. 23 kc, ale znajduje wyraz w szeregu szczegółowych dóbr (wizerunek, cześć, tajemnica korespondencji, nietykalność miesz­kania), ale pełna jej ochrona wymaga skonstruowania pełnej konstrukcji przez doktrynę i judykaturę.

• uznane w konstytucji (art. 47, 51, 76), ale wskazano też na prawo do informacji o osobach pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1), a także na wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14) → swoisty konflikt między tymi prawami

• rozwiązywany przez przyjęcie koncepcji, że osoby pełniące funkcje publiczne korzystają tylko w ograniczonym stopniu z ochrony prywatności, ponieważ obywatele mają prawo dowiedzieć się o nich tego, co ma wpływ na ocenę jego działalności publicznej (bliżej prawo prasowe art. 14 ust. 6).

• Prywatność człowieka to w szczególności: zdarzenia związane z ży­ciem rodzinnym, życiem seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji ma­jątkowej, w tym także uzyskiwanych dochodów.

• Naruszenie prywatności to zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka (min. podsłuchiwanie, śledzenie, filmowanie, nagrywanie wypowiedzi, nawet później niepublikowanych).

• Ochrona też gdy:

• nie wiąże się z negatywną oceną osoby,

• polega na podawaniu informacji prawdziwych o niej.

• Sfera intymności - pojawiła się w literaturze, jako szczególna forma sfery prywatności, chroniona całkowicie również w przypadku osób pełniących funkcje publiczne, ale nie została przyjęta.

• Dane osobowe - szczególna postać ochrony dóbr osobistych - ustawa z 29.8.1997 r. o ochro­nie danych osobowych jako realizacja art. 51 K. → samo zbieranie i przetwarzanie danych osobowych jest niedopuszczalne bez zgody uprawnionego, a w razie takiej zgody zachowuje on prawo do wglądu, modyfikacji czy wykasowania tych danych → ustawa ta środkami administracyjno-prawnymi zapobiega zagrożeniom związanym ze zbieraniem danych osobowych.

m) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego

• uznane za dobro osobiste przez doktrynę, choć budzi zastrzeżenia, gdyż Konstytucja wymienia stan środowiska naturalnego jako przedmiot obowiązku władz publicznych, ale nie mówi o prawie obywateli do niego → stan środowiska naturalnego jest sprawą publiczną, nie pozostającą w gestii indywidualnego obywatela.

• jeżeli inne dobro osobiste miałoby być zagrożone lub naruszone w następstwie działań pogarszających środowisko naturalne, to dobra te korzystałyby z ochrony przewidzianej w art. 24 kc.

II. Konstrukcja prawna

• Najskuteczniejsza ochrona dóbr osobistych poprzez konstrukcję praw podmiotowych, ale kwestia sporna:

• koncepcja wielości praw podmiotowych (tyle ile dóbr)

• koncepcja jednego osobistego prawa podmiotowego

• zasada ogólna - katalog bezwzględnych praw podmiotowych jest za­wsze zamknięty i wyznaczony jedynie ustawą, ale koncepcja ta przesuwa jedynie problem na inną płaszczyznę, gdyż miałaby ona inną treść w zależności od dobra.

• konstrukcja art. 23 kc sugeruje koncepcję wielości.

• Cechy podmiotowych praw osobistych:

• prawa bezwzględne - skuteczne erga omnes - art. 24 § 1 kc.

• prawa nie­majątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne (niektóre pozostają chronione też po śmierci uprawnionego przez osoby bliskie lub organizacje służące ochronie tych wartości → stają się ich prawami podmiotowymi)

III. Przesłanki ochrony

Bezprawność

• ochrona przed naruszeniem bezprawnym, ale niekoniecznie zawinionym → typowe dla wszystkich konstrukcji ochronnych opartych na prawach podmiotowych bezwzględnych - w przeciwień­stwie do ochrony deliktowej lub karnej.

• ważne więc kryteria obiektywne a nie subiektywne

• wg art. 24 kc domniemywa się bezprawność czynu naruszającego dobro osobiste, ale bezprawność może dotyczyć praw podmiotowych, a nie samych dóbr (np. pozbawienie wolności jest naruszeniem dobra osobistego, ale niekoniecznie prawa podmiotowego, jeśli nastąpiło na podstawie np. sadowego nakazu zatrzymania)]

• domniemanie to ma charakter ogólny → każde naruszenie dobra osobistego bez wskazania podstawy prawnej, jest naruszeniem prawa osobistego.

• Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każ­dego ze sprawców.

• Godność każdej osoby, nawet o złej reputacji, zasługuje na ochro­nę przed naruszeniami jej dóbr osobistych.

Uchylenie bezprawności

• Kwestia uchylenia bezprawności jest sprzeczna, ale na gruncie przepisów można wyróżnić 3 typy:

I. Zgoda uprawnionego

• uzasadnienie w konstrukcji prawa podmiotowego - założenie swobody korzystania z prawa i w praktyce życia codziennego (np. zgoda na operację).

• nie może być udzielona jeśli działanie narusza normy bezwzględnie wiążące (np. zakaz eutanazji) albo jeśli dotyczy osób trzecich (np. PrAut - zakaz publikowania korespondencji za zgodą autora, ale bez zgody nadawcy)

• nieodłączność dóbr osobistych → zgoda nie powoduje przeniesienia danego prawa ani jego wygaśnięcia, ale do konkretnego wykonania prawa → ma charakter odwołalny.

• do jej udzielenia wystarczy rozeznanie, a nie jest konieczna zdolność do czynności prawnych, ale ustawa o ochronie danych osobowych - konieczne jest wyraźne oświadczenie woli (nie dorozumiane lub domniemane)

• skutki praw­ne (uchylenie bezprawności) następują tu niezależnie od woli wyrażającego zgodę

zgoda nie jest czynno­ścią prawną, lecz należy do klasy działań do nich podobnych - inaczej doktryna szwajcarska.

II. Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmioto­wego

• nawet bez zgody (np. przypadki przymusowego leczenia; ogłaszanie listów gończych z fotografią osoby poszukiwanej; ograniczenie wolności w zakładach karnych lub zakładach dla psychicznie chorych; prawo podmiotowe wynajmującego do kontrolowania stanu wynaję­tego lokalu).

III. Działanie w ochronie uzasadnionego interesu społecznego

• uzasadniane koncepcją nadużycia prawa, ale przepisy polskiego prawa nie uznają „interesu społecznego” za ogólną przesłankę ograniczającą treść prawa podmiotowego → klauzula ta może mieć znaczenie jedynie w zakresie wskazanym przez szczególne przepisy prawne (np. art. 1 ust. 2 ustawy o ochronie danych osobowych - przetwarzanie danych osobowych może mieć miejsce ze względu na dobro publiczne, dobro osoby, której dane dotyczą lub dobro osób trzecich, lecz tylko „w zakresie i trybie określonym ustawą”, a w prawie prasowym usunięto możliwość naruszenia sfery prywatności, gdy „wymaga tego obrona społecznie uzasadnionego interesu”)

• koncepcja dopuszczająca uchylenie bezprawności na podstawie „waże­nia" kolidujących interesów osobistych i społecznych prowadzi do istotnego osłabienia ochrony dóbr osobistych, co trudno pogodzić z ogólnym założe­niem polskiego systemu prawnego, preferującym tę ochronę.

• Sąd Najwyższy w orz. z 16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56) podtrzymał pogląd, że działanie w obronie interesu publicznego uchyla bezprawność na­ruszenia. Jednakże zarazem wyjaśnił, iż pojęcie to „syntetycznie można ująć w tezie, że zawsze (...) powinna być zachowana właściwa forma wypowiedzi". Stwierdzenie to jest bezsporne, lecz wynika ono z przepisów prawnych i nie wymaga uzasadnienia przez od­wołanie się do klauzuli generalnej „interesu publicznego".

IV. Środki ochrony

Ustalenie

• powództwo o ustalenie opera się na ogólnym przepisie art. 189 kpc („Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny") → początkowo opór judykatury, ale z czasem uznane jako środek ochrony dóbr osobistych.

Zaniechanie

• powództwo na podstawie art. 24 § 1 kc

• wg doktryny i judykatury dopuszczalne, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń oraz w przypadku braku naruszenia, ale podejmowanych działań grożących naruszeniem

Usunięcie skutków naruszenia

• wg art. 24 kc możliwe w razie wystąpienia naruszenia dobra

• art. 24 kc wskazuje, że może ono polegać na złożeniu oświadczenia od­powiedniej treści i w odpowiedniej formie (np. w prasie, sprostowanie/przeprosiny), ale też inne działania → treść oświadczenia zaproponowanego przez powoda może być modyfikowana przez sąd (wg. Kordasiewicza, ale odmiennie w orz. SN z 22.12.1997 r. OSN 1998, poz. 119).

Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny

art. 24 § 1 zd. 3 kc (wprowadzonego nowelą z 23.8.1996 r.) - możliwość żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłacenia sumy na wskazany cel społeczny.

1. Zadośćuczynienie pieniężne - suma pieniędzy przyznana przez sąd temu czyje dobro zostało naruszone.

• ponieważ szkoda na dobrze niemajątkowym nie da się w sposób adekwatny naprawić pieniędzmi, instytucja ta spotykała się z oporami. Jednak stopniowo torowała sobie drogę - najpierw w enumeratywnie wyliczonych przypadkach (art. 445), aż od 1996 r. objął wszystkie dobra.

• Uzasadnienie - najpierw w koncepcji kary prywatnej, aż w końcu w kompensacyjnym charakterze kary, tzn. że choć pieniądze nie mogą naprawić krzywdy, to mogą ją łagodzić → niewielka rola funkcji represyjnej.

• Zapłata na cel społeczny - stosowana często gdy pokrzywdzony uzna, że zadośćuczynienie pieniężne nie byłoby odpowiednie (np. w przypadku obrazy, osób publicznych). Powód musi zapłacić na wskazany cel społeczny, a w konsekwencji na rzecz instytucji.

• funkcja kompensacyjna - satysfakcja pokrzywdzonego płynąca z moc­nego (sądowego) uznania krzywdy, której doznał oraz z faktu, że naruszanie jego prawa osobistego spotkało się z należytą reakcją i ochroną prawa → funkcję tą podkreśla też art. 448 kc zaliczając tą karę do „środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia" → tak samo SN w orz. z 16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56).

• roszczenia te przysługują alternatywnie → ze względu na: podobieństwo funkcji roszczeń, tożsamość zastosowanego środka, identyczne przesłanki prawne od których zależą, oraz mając na uwadze uregulowanie ich w tym samym przepisie (lub - alternatywa rozłączna)

• początkowo art. 448 kc stosował zapłatę tylko dla PCK i tylko w przypadku umyślnego naruszenia dobra osobistego - wg. SN miało to funkcję represyjną i mogło być stosowane kumulatywnie z roszczeniem o zadość uczynienie pieniężne.

• Zdanie 3 art. 24 § 1 mówi o zasadach przewidzianych w kodeksie - odesłanie nieprecyzyjne, ale ponieważ art. 448 znajduje się w księdze III, tytule VI uznać należy, że generalną przesłanką wymaganą dla tych roszczeń jest wina sprawcy (art. 415 kc).

• kara ta nie jest obligatoryjna („sąd może”), a sąd nie ma wskazanych kryteriów jakimi ma się kierować, choć SN w orz. z 16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56) - rodzaj naruszonego dobra, intensywność naruszenia oraz trwa­nie przez naruszycieli przy nieusprawiedliwionym przekonaniu o prawidłowości swego postępowania.

Stosunek do ochrony pozakodeksowej

• W myśl art. 23 w zw. z art. 24 § 3 kc, żadne przepisy pozakodeksowe regulujące w swoisty sposób ochronę wszystkich lub niektórych dóbr osobi­stych nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych → w kodeksie więc wskazany jest minimalny standard ochrony (a zasada lex specialis derogat legi generali nie stosuje się).

• Inne przepisy to w szczególności:

• przepisy Kodeksu karnego dotyczące przestępstw przeciwko nietykalności osobistej oraz czci;

• przepisy Kodeksu wykroczeń dotyczące wykroczeń przeciwko osobie;

• przepisy Prawa o aktach stanu cywilnego re­gulujące ochronę praw stanu cywilnego;

• przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Odszkodowanie

• Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów majątkowych, jakie naruszone zostały w związku z dobrami osobistymi → uregulowane w prawie zobowiązań - odpowiedzialność za szkodę (art. 361-363, 415 i n. kc), do których odsyła art. 24 § 2 kc.

OSOBY PRAWNE

KONSTRUKCJA OSÓB PRAWNYCH

I. Pojęcie

Założenia ogólne

• art. 33 - 43 kc; ma zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych; ma odrębny od innych osób majątek i odpowiada nim.

• w przypadku osób prawnych system prawny konstruuje jej organizację, zespalającą aktywność grupy ludzi → tzw. substrat osoby prawnej to organizacja ludzka, bez której żadna osoba prawna nie mogłaby funkcjonować.

• w art. 33 kc określenie „jednostka organizacyjna” jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia „osoba prawna” → zawsze powstanie osoby prawnej wiąże się z pojawieniem odpowiednich norm

• Historia: spory w XIX w. 2 teorie:

• tzw. teorie fikcji, uznające, że przymiot osobowości prawnej może być przyznany róż­nym przedmiotom lub zjawiskom - poza człowiekiem, np. majątkowi celowemu. Nie jest to personifikacja, ponieważ zawsze rzecz czy zjawisko traktowane było jako przedmiot prawa.

• teorie realistyczne - uznające za osoby prawne twory społeczne (organizacje). Przyjęte w polskiej doktrynie cywilistycznej (R. Longchamps de Berier; F. Zoll) → koncepcja przyjęta w kc.

Metoda regulacji prawnej

• Metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych - prawodawca określa jedynie cechy jakie musi mieć organizacja by uznać ją za osobę prawną.

• Zaleta - elastyczność; Wada - pewien margines niepewności kwalifika­cyjnej rozstrzygany dopiero postanowieniem sądu

• Normatywna (formalna) metoda regulacji - wskazuje z nazwy ty­py lub indywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną.

• reali­zuje przede wszystkim postulat jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej.

• przyjęta w polskim kc (art. 33 kc)

• przeciwko takiej interpretacji występują niektórzy, mówiąc iż czasem niekonieczne jest nazwanie jakiegoś podmiotu osobą prawną, a wystarczy uregulowanie odpowiedniego podmiotowego stosunku prawnego, ale z tym nie zgadza się świadomie odrzucona koncepcja, mająca swój wyraz min. w odrzuceniu jakiejkolwiek definicji osoby prawnej oraz w argumencie zapewniania pewności obrotu.

Funkcje

• Dwie cechy stanowiące o atrakcyjności tej instytucji:

• jest ona dogodną dla obrotu gospodarczego formą koncentracji kapitału,

• prowadzi do ograniczenia odpowiedzialności (a zatem i ryzyka) uczest­ników (udziałowców) organizacji obdarzonej osobowością prawną w za­sadzie do wysokości wniesionego kapitału.

• Dziś powszechnie dominują, choć w PRL pełniła ograniczoną rolę - jako kontrola i ewidencja mienia tzw. własności społecznej, a nie do racjonalnego gospodarowania.

II. Ogólna regulacja osób prawnych

Uwagi wstępne

• w art. 35 kc - generalne odesłanie do przepisów pozakodeksowych dotyczących powstania, ustroju i ustania osób prawnych, z zaznaczeniem, iż statut reguluje organizację i sposób działania → analiza pozakodeksowych przepisów wskazuje, że statut jest typową, a często konieczną regulacją uzupełniająca w stosunku do ustaw.

• nie może być niezgodny z ustawą

• Nowela z 1990 r. zniosła ograniczenie zdolności prawnej osób prawnych (tzw. specjalnej zdolności osób prawnych), ale rzeczą oczywistą jest, że osoba prawna nie może być podmiotem pewnych praw (np. rodzicielskich)

• Kodeks reguluje pewne aspekty instytucji osób prawnych: powstania i rejestrów; nazwy; siedziby; wykonywania zdolności do czynności prawnych.

Powstanie i rejestry

• Powstanie osoby prawnej regulują ustawy pozakodeksowe konstruujące rozmaite zdarzenia prawne wywołujące ten skutek prawny. Typologia (z XIX w.) uznaje 3 rodzaje:

• tzw. system aktów organów państwa - akt władzy państwowej (ustawa, rozpo­rządzenie, decyzja administracyjna) kreuje osobę prawną;

• tzw. system koncesyjny - powstanie z inicjatywy założycieli, ale za zgodą organu państwowego;

• tzw. system normatywny - określenie wymogów dla powstania osoby prawnej, bez konieczności uzyskania indywidualnego zezwolenia władzy publicznej.

• w Polsce dominuje system normatywny, wyjątkowo koncesyjny (np. banki i zakłady ubezpieczeniowe)

• Rejestry - nie ma nakazu prowadzenia ich, ale tylko nieliczne go nie mają. Ustanawiane są w drodze ustawy. W razie ich ustanowienie osobowość prawną uzyskuje jednostka organizacyjna w momencie uzyskania wpisu i spełnienia innych warunków, co z reguły sprawdza organ rejestrujący (przeważnie sąd)

Nazwa

• odpowiednik imienia i nazwiska osoby fizycznej - ustala akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa, rozporządzenie, umowa, statut).

Siedziba

• odpowiednik miejsca zamieszkania osoby fizycznej - ustala akt erekcyjny w sposób dowolny.

• różnica z miejscem zamieszkania → nie musi to być miejsce faktycznego prowadzenia działalności, dopiero jeśli nie jest określona w akcie erekcyjnym, wg. art. 41 siedzibą jest miejscowość, gdzie jest jej organ zarządzający.

• siedziba to tylko miejscowość, a nie adres.

Organy

• art. 38 kc teoria organów osób prawnych (wywodząca się z teorii realistycznych) → działać mogą tylko ludzie, a osoby prawne przez swoje organy → organ stanowi integralny składnik osobowości prawnej, wyznaczony jej strukturą organizacyjną → człowiek może skutecznie występować w roli organu, gdy:

• struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznanych za działania osoby prawnej (np. rektor uniwersytetu);

• nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to stanowisko (np. wybór rektora przez ciało elekcyjne uczelni);

• osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym cha­rakterze dla osoby prawnej (np. rektor podejmujący decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie wtedy, gdy kupuje sobie buty w sklepie).

• Człowiek nie traci osobowości fizycznej, a jedynie pełni drugą rolę

• Działania organu obciążają osobę prawną i odpowiada ona także za delikty jej organu (art. 416 kc)

• Działania organu są działaniami podmiotu-osoby prawnej, a nie jako działania odrębnej osoby jak w przypadku przedstawiciela.

• Bezpodstawne występowanie w roli organu → zawarcie umowy nie wywołuje skutków prawnych, a ustwa chroni dobra wiarę drugiej strony zobowiązując podającego się za organ do zwrotu tego co otrzymał i naprawienia szkód powstałych z jego działania (art. 39)

• Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:

• przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na nie powo­łany;

• przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby prawnej wy­znacza danemu organowi.

• Kurator (art. 24 kc) - ustanawiany przez sąd jeśli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powoła­nych do tego organów. Kurator powinien postarać się o powołanie organów osoby prawnej lub o jej likwidację. → nie ma potrzeby ustanawiania kuratora jeśli jest syndyk, który reprezentuje upadłego (orz. SN z 6.9.1996 r., OSN 1996, poz. 160).

Dobra osobiste

• art. 43 kc → przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (art. 23 i 24 kc) stosuje się odpowiednio do osób prawnych.

• też niezbywalny i niemajątkowy charakter, choć są blisko ze sferą ekonomiczną związane.

• katalog dóbr osobistych osób prawnych nie jest ten san co osób fizycznych

• Dobra sława (dobre imię, reputacja) odpowiednik czci osoby fizycznej. Naruszenie - rozgłaszanie nieprawdziwych informacji lub oceny nie mieszczące się w granicach konstruktywnej krytyki.

• Nazwa - odpowiednik imienia i nazwiska. W razie kolizji - zasada pierwszeństwa używania.

• Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy.

• Nietykalność pomieszczeń - odpowiednik nietykalności mieszkania osoby fizycznej.

• Tajemnica korespondencji.

• Sfera prywatności - Trybunał podkreślił, że każdy prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do pewnej „prywatności". Na tej podstawie osoba prawna może przeciwstawiać się bezprawnemu śledzeniu, przesłuchiwaniu lub innym działaniom zmierzającym do uzyskania tajemnic przedsiębiorstwa (chronionych też ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji), ale same tajemnice przedsiębiorstwa nie wydaje się, aby miały charakter dobra osobi­stego, immanentnie związanego z daną osobą prawną (kwestia sporna w nauce)

• Polski system ochrony danych osobowych ograniczony jest tylko do osób fizycznych.

• żą­danie ustalenia prawa osobistego oraz roszczenie o zaniechanie lub usunięcie skutków naruszeń - napewno przysługują też osobie prawnej

• kwestia wątpliwa - roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny

• przeciw: uzasadniane są oddziaływaniem kompensacyjnym na sferę psychiczną człowieka.

• za: koncepcja obiektywnej ochrony dóbr osobistych → skoro ustawodawca chroni dobra osób fizycznych, z tą samą intensywnością powinien chronić dobra osób prawnych.

RODZAJE OSÓB PRAWNYCH

I. Państwowe osoby prawne

• kryterium wyróżnienia - majątek i struktura powiązana z państwem (por. art. 44¹, 34 i 40 kc)

Skarb Państwa

• to samo państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego (określanego też jako fiskus)

• domniemanie podmiotowości Skarbu Państwa wśród państwowych osób prawnych.

• istnieje tylko jeden Skarb Państwa → nie powstaje ani nie gaśnie, nie ma rejestru, ani siedziby (ze względu na swoiste uregulowanie sposobu jego działania).

• sam odpowiada za swoje zobowiązania (inne państwowe osoby prawne nie ponoszą za niego odpowiedzialności, ani na odwrót, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (np. art. 40 § 2 kc)

• SP działa przez jednostki organizacyjne (stationes fisci) → kierownicy tych jednostek zarządzają powierzonym im mieniem oraz reprezentują SP wobec innych podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych.

• stanowią oni składnik ogólnej struktury organizacyjnej państwa → te same organy państwa raz wykonują funkcje władcze, raz jako podmiot cywilny.

• trudno zgodzić się z tym, że SP nie ma organów w rozumieniu art. 38 kc.

• Zagadnienie reprezentacji SP reguluje ustawa o zasa­dach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (dalej jako ustawa o uprawnieniach SP)

• wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia oraz w zakresie zadań ich urzędów

• szczególnie szerokie kompetencje - minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.

• Rada Ministrów może rozcią­gnąć kompetencje do reprezentowania SP na kierowników in­nych państwowych jednostek organizacyjnych.

• Kierownicy ci mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporząd­kowanych im jednostek organizacyjnych,

• Minister właściwy do SP może zlecić pełnomocnictwo do reprezentowania SP też osobom prawnym, fizycznym oraz kierownikom urzędów państwowych lub innych państwowych jednostek organizacyjnych niemających osobowości praw­nej

Inne państwowe osoby prawne

• zdefiniowane w ustawie o uprawnieniach SP → są to inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne, posiadające osobowość praw­ną, której mienie jest w całości mieniem państwowym.

• SP nabywa majątek po zlikwidowanej państwo­wej osobie prawnej, a także zyski z jej działalności.

• Organy SP (tzw. założycielskie) mają wpływ na działalność tych osób prawnych → głównie poprzez udział w powoływaniu ich organów, oraz z reguły decydują lub współdecydują o ich utworzeniu, przekształceniu i likwidacji.

• z reguły minister właściwy do spraw SP, jeśli przepisy nie stanowią inaczej (art. 44' § 2 kc)

• Państwowe osoby prawne tworzy się w celu przesunięcia kompetencji z urzędników na specjalistów.

• Rodzaje państwowych osób prawnych (min.):

• przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z 25.9.1981 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.);

• banki państwowe (np. PKO BP);

• państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw np.: „Na­rodowy Bank Polski". Wśród nich na ciekawy typ powierniczych osób prawnych w postaci agencji.

• niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do pełnienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mo­gły wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą np. PAN, szkoły wyższe).

Szczególne zadania ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa

• inicjo­wanie polityki państwa w zakresie gospodarowania mieniem SP i państwowych osób prawnych (w tym prywatyzacji ich majątków) oraz ochrona interesów SP. Zadania te wykonuje nie tylko w roli organu SP, ale pełni też inne funkcje, a w szczególności:

• ewidencjonuje wszystkie państwowe jednostki organizacyjne, które reprezentują SP i wykonują jego prawa majątkowe;

• kontroluje wykonywanie w/w uprawnień;

• wyraża zgodę na czynności prawne państwowych osób prawnych w zakre­sie rozporządzania rzeczowymi składnikami ich majątku trwałego o wartości przekraczającej 50 000 euro;

• może przyjąć (na wniosek właściwych organów SP oraz państwowych osób prawnych) wykonywanie na ich rzecz zastępstwa procesowego w sprawach szczególnie skomplikowanych lub o znacznej wartości przedmiotu sporu. Zadania te wykonuje poprzez swoje delegatury tereno­we.

• Funkcję tę w latach 1919-1951 pełnił spe­cjalny urząd - Prokuratoria Generalna RP.

II. Jednostki samorządu terytorialnego

• art. 165 ust. 1 Konstytucji, „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa mająt­kowe" → w związku z zasadą bezpośredniego stosowania K (art. 8 ust. 2), ale zakres tego pojęcia nie jest w Kon­stytucji w pełni oznaczony.

Gminy

• nie jest konieczna rejestracja, gdyż z mocy konstytucji i ustawy o samorządzie gminnym uzyskuje osobowość prawną.

• Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego.

• Ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych (a one nie odpowiadają za gminę)

• nie ma wyodrębnionego systemu organów → wg ustawy o samorządzie gminnym oświadczenia woli składa jednoosobowo wójt albo działający na podstawie jego upoważ­nienia zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta) samodzielnie bądź łącznie z inną upoważnioną osobą.

• Gmina może prowadzić działalność gospodarczą także poprzez sp. z o.o. lub SA, mające odrębną osobowość prawną.

Związki międzygminne

• powstają poprzez rejestrację w specjalnym rejestrze

• w celu wykonania wspólnych zadań publicznych kilku gmin

• nie mają wyodrębnionego systemu organów → organem wykonawczym jest zarząd, a jego kompetencje określa statut związku.

Powiat

• Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego terytorium (ustawa o samorzą­dzie powiatowym).

• wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną.

• oświadczenia woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd.

• powiatowe osoby prawne (własne mienie i odpowiadają nim), powoływane na podstawie szczególnych przepisów.

Województwo

• to regionalna wspólnota samorządowa, która tworzona jest z mocy ustawy przez mieszkańców największej jednostki zasadniczego po­działu terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej (ustawa o samorządzie wojewódzkim).

• ma osobowość prawną i ma własne mienie, a oświadczenia woli w składa marszałek województwa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut wojewódz­twa stanowi inaczej.

• wojewódzkimi osobami prawnymi są:

• samorządowe jed­nostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną

• osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez województwo.

III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

kryterium - uczestni­ctwo osób w ich strukturach organizacyjnych → rozróżnienie osób prawnych na korporacyjne i fundacyj­ne (zakładowe).

Korporacyjne - w ich struk­turze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udzia­ły lub płacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje upraw­nienia organizacyjne decydują o jej działalności.

• cele gospodarcze i niegospodarcze (np. stowa­rzyszenia, partie polityczne, spółki handlowe i spółdzielnie).

Fundacyjne - w ich strukturach organizacyjnych nie ma instytucji członków, ale jest instytucja założyciela (fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.

• reprezentatywny rodzaj tych osób prawnych to fundacje i państwowe osoby prawne.

• także fundacje (jak wszystkie osoby prawne) są jednostkami organizacyjnymi (A. Cioch)

JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEBĘDĄCE OSOBAMI PRAWNYMI, KTÓRYM USTAWA PRZYZNAJE ZDOLNOŚĆ PRAWNĄ

Podział w zakresie podmiotów prawa cywilnego jest dychotomiczny (osoby fizyczne - osoby prawne), ale pojawiły się jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej, ale wska­zują na ich pewne wyodrębnienie (np. osobowe spółki handlowe) → opowiadano się za uznaniem istnienia trzeciej kategorii tzw. ułomnych osób prawnych - SN choć kwestionował to stanowisko, nie był całkiem konsekwentny.

Nowa regulacja prawna

Pojęcie

• Nowela do kc z 14.02.2003 r. - art. 33' § 1 kc „Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o oso­bach prawnych".

• Przepisy przyznają tym jednostkom zdolność prawną - czyli możliwość bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków

• są nimi np. osobowa spółka handlowa (art. 8 ksh), wspólnota mieszkaniowa, stowarzyszenia zwykłe

• nie są nimi np. stationes fisci i spółka cywilna → jednostki organizacyjne które choć są regulowane przez prawo, to prawo nie przyznaje im zdolności prawnej.

Reżim prawny

art. 33¹ kc

§ 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

• użycie słowa „odpowiednio” podkreśla konstrukcyjną odrębność tych jednostek organizacyjnych od osób prawnych.

• ale nie budzi wątpliwości zastosowanie do nich art. 35, art. 37, art. 38 i 42, art. 39, art. 41, art. 43 kc.

• podmiot wyposażony w zdolność prawną musi mieć możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków, a drogą do tego jest droga sądowa, więc przyznanie zdolności prawnej jest również przyznaniem zdolności sądowej (z. sądowa jest atrybutem z. prawnej)

• odpowiedzialność za zobowiązania tych jednostek jest subsydiarna → w przeciwieństwie do odpowiedzialności solidarnej (która ma charakter równorzędny podmiotów odpowiedzialnych), jest ona odpowiedzialnością wtórną, tzn. najpierw odpowiada jednostka swoim majątkiem, a dopiero potem jej członkowie całym swoim majątkiem.

• Ważne określenie przesłanki (chwili) zaktualizowania się odpowiedzialności subsydiarnej członków jednostki organizacyjnej

• ksh - przewidywał bardzo surową przesłankę - egzekucja z majątku wspólnika dopiero w przypadku, gdy egzeku­cja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 1), nieznacznie tylko złagodzona przez § 2 wierzy­ciel może wnieść powództwo przeciwko dłużnikowi, zanim egzekucja z ma­jątku spółki okaże się bezskuteczna.

• kc - od­powiedzialność subsydiarna członków jednostek organizacyjnych powstaje już z chwilą, gdy wspomniana jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna → okoliczność ta uzasadnia nie tylko wniesienie powództwa wierzyciela przeciwko członkowi(om) jednostki organizacyjnej, ale też pro­wadzenie przeciwko nim postępowania egzekucyjnego na podstawie uzyska­nego tytułu wykonawczego.

• Pojęcie niewypłacalności - nie zdefiniowane w całej kodyfikacji.

• regulacja tej kwestii zawarta w KSH - jako lex specialis - uchyla zastosowanie ogólnej normy art. 33' § 2 kc.

Trzeci podmiot prawa cywilnego

• Znaczenie art. 33¹ kc dla art. 1 kc → podział w art. 1 nie jest już wyczerpujący ze względu na pojawienie się jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, którym na mocy przepisów prawnych przysługuje zdolność prawna → koncepcja funkcjonowania trzech podmiotów stosunków cywilnoprawnych → nie jest konieczna zmiana art. 1, gdyż reguły wykładni wskazują na konieczność wyjaśniania przepisów w kontekście innych przepisów → w tym ujęciu art. 1 to wskazanie najbardziej typowych podmiotów i nic nie stoi na przeszkodzie w rozszerzaniu tego katalogu, a za usytuowaniem art. 33¹ przemawia zbliżenie reżimu prawnego jednostek do osób prawnych.

• Przyjęcie dla osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyj­nych nie mających osobowości prawnej, ale obdarzonych zdolnością prawną nazwy „podmioty prawa cywilnego” możliwe jest ze względu na wspólną cechę jaka je łączy - posiadanie zdolności prawnej.

• Pytanie - czy można nazywać je „ułomnymi”, „niepełnymi”? Choć te określenia są bardzo popularne, to jednak przypisywany jest im szerszy zakres znaczeniowy niż wyznaczony art. 33¹ kc.

KONSUMENCI I PRZEDSIĘBIORCY

KONSUMENCI

• Idea szczególnej ochrony konsumenta (rozwój - ostatnie 40 lat na świecie) opiera się na założeniu zrównania szans konsumenta w podej­mowaniu rzeczywiście wolnej i rozważnej decyzji przy zawieraniu umowy z profesjonalistą → liczne dyrektywy UE

• To założenie aksjologiczne nie determinuje jednoznacznie poję­cia konsumenta (zakresu podmiotów)

Pojęcie konsumenta

• Początkowo kc (art. 384 § 3) uznawał za konsumenta również osobę prawną, jeśli zawierana umowa nie dotyczyła działalności gospodarczej, tej osoby. Jednak przeważnie dyrektywy UE odnoszą pojęcie „konsumenta: tylko do osób fizycznych. Nowelizacją z 14.02.2003 r. postanowiono dokonać w tym kierunku zmian:

• uchylono § 3 art. 384;

• wprowadzono do części ogólnej definicje konsumenta, zawężającą zakres pojęcia do osób fizycznych (art. 22¹)

• cele: choć UE nie zakazuje poszerzania tego zakresu, to w porównaniu z unijnymi przedsiębiorstwami, polskie przedsiębiorstwa miałyby gorszą pozycję, gdyż ich koszty byłyby wyższe.

• Pojęcie konsumenta zostało zawężone poprzez wprowadzenie pewnych przesłanek:

• dokonywanie czynności prawnej, a więc nie w przypadku dokonywania czynności psychofizycznych.

• związanie z działalnością gospodarczą lub zawodową w sposób bezpośredni - chodzi tu o to, by chroniona osoba, rzeczywiście była stroną słabszą, gdyż stan deficytu informacyjnego nie występuje, jeśli dokonywana czynność jest związana z działalnością gospodarczą lub zawodową.

• Definicja w art. 22¹ jest regułą ogólną i dopuszczalne jest inne sformułowanie w przepisach szczególnych (np. ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów definiuje pojęcie „konsument” tak jak w uchylonym § 3 art. 384 → lex specialis derogt legi generali.

PRZEDSIĘBIORCY

I. Pojęcie przedsiębiorcy

• Nowela z 14.02.2003 r. włączyła do księgi I, tytułu II kc dział III „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia". → art. 43¹ kc „Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową" → definicja przedsiębiorcy była też w Prawie działalności gospodarczej (art. 2) → porównanie:

[uzupełnić]

II. Skutki prawne

• konsekwencje prawne dla uznania podmiotu za przedsiębiorcę znajdują się w szeregu innych przepisów kc oraz ustaw szczegółowych.

• niekonieczne jest nazwanie podmiotu „przedsiębiorcą” by był za takiego uważany, wystarczy opis lub inne określenie, wskazujące na konstytutywne cechy, np. „prowadzenie działalności gospodarczej" lub „prowadzącym przedsiębiorstwo", ale też inne, np. „utrzymujący zarobkowo hotel”, strona ustalająca wzorzec umowy” (wzorzec umowy przeznaczony jest do masowego użytku), „zakład ubezpieczeń”, „bank”.

III. Firma

• wcześniej w nieobowiązujący już KH z 1934 r. Nowela kc z 14.02.2003 r. wprowadziła w art. 43²-43¹⁰ kc.

• termin ten dotyczy wyłącznie oznaczenia przedsiębiorcy (czyli podmiotu prawa), a nie oznaczenia przedsiębiorstwa (czyli przedmiotu prawa)

• Firma to imię i nazwisko (osoba fizyczna) lub dowolne słowo (osoba prawna i jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc). Jeśli imię i nazwisko dołączane jest do firmy w przypadku osoby prawnej (lub jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc) to tylko dla ukazania związku miedzy ta osoba a powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy.

• Zgoda na umieszenie nazwiska i imienia - w firmie osoby prawnej, też gdy osoba ta przestała być członkiem spółki → przepisy te mają na celu ochronę dóbr osobistych osób fizycznych.

• Nakaz umieszczenia oznaczenia formy prawnej firmy (np. spółka z o.o.).

• Powinna dostatecznie odróżniać się od firm innych przedsiębiorców.

• Firma podlega ujawnieniu we właściwym rejestrze, a właściwy organ pro­wadzący rejestr sprawdza spełnienie wymogów dotyczących firmy.

• Firma jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy (o ile nie wprowadza to w błąd)

• oznaczeni przedsiębiorstwa może być zbyte, ale nie powinno wprowadzać w błąd co do tego kto prowadzi przedsiębiorstwo, dlatego nabywca powinien zamieścić dodatek wskazujący swoją firmę lub nazwisko.

• Dopuszczalna jest zmiana firmy (co podlega rejestracji)

• Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie określonej w art. 43¹⁰ kc i jest zbliżone do ochrony z art. 24, ale ze względu na wielość elementów majątkowych art. 43¹⁰ kc wiąże z naruszeniem tego prawa odpowiedzialność odszkodowawczą lub obowiązek wydania korzyści majątkowej.

CZYNNOŚCI PRAWNE I INNE ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

I. Pojęcie i skutki

Pojęcie

• zdarzenia cywilnoprawne to takie fakty, które mają do­niosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych, o czym decyduje treść obowiązujących norm prawnych → zdarzeniami cywilnoprawnymi są tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne.

• zakres takich zdarzeń nie jest stały i ulega ciągłym zmianom, wraz ze zmianami systemu prawnego.

• to element stosunków cywilnoprawnych.

Skutki zdarzeń cywilnoprawnych

• mogą przejawiać się w następujący sposób:

1. w powstaniu stosunku cywilnoprawnego, tj. każdy stosunek cy­wilnoprawny powstaje w rezultacie zdarzenia prawnego;

2. w zmianie podmiotu/ów stosunku - nie zawsze dopuszczalne (np. prawa nie­zbywalne);

3. w zmianie treści stosunku - jeśli zmiana jest tak doniosła, że następuje zmiana typu stosunku, wtedy powstaje nowy stosunek;

4. w zgaśnięciu stosunku - jedynie prawo włas­ności może utrzymywać się dosłownie wieczyście.

• też inne konsekwencje, ale one są funkcjonalnie podporządkowane w/w skutkom prawnym, np. nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszka­nie człowieka itp.

II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych

Podstawa wyróżnienia

• Podziały zdarzeń prawnych powinny być nie tylko poprawne z punktu widzenia logicznego, ale i przydatne z punktu widzenia prawa cywilnego. Wg Woltera mają one walor dydaktyczny, ale niewielkie jest ich znaczenie praktyczne.

• Wolter przedstawia następującą klasyfikację: patrz tabelka

ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu

działania

czyny

czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych

czyny bezprawne

czyny zgodne z prawem

czynności prawne (oświadczenia woli)

akty administracyjne

orzeczenia sądowe

kategorie normatywne obejmujące czyny i zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu

przejawy woli podobne do oświadczeń woli

zawiadomienia o pewnych zdarzeniach

czynności czysto faktyczne

czyny niedozwolone

bezpodstawne wzbogacenie

• Wg Radwańskiego poprawny (zgodnie z nowszymi osiągnięciami w zakresie ogólnej teorii prawa) jest następujący podział zdarzeń prawnych na: czynności konwencjonalne i inne zdarzenia.

• kryterium - sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego

• czynności konwencjonalne - jeśli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego;

• inne zdarzenia - gdy norma jedynie wyróżnia fakty, które istnieją i mają taki swój sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, np. pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy, akt przebaczenia.

• Nawet Radwański zauważa, że systematyka oparta na dychotomicznym podziale jest mało przydatna, gdyż do tych członów niewiele można by odnieść reguł ogólnych.

Typologia

• typologia wyróżniająca typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną. Wtedy możemy wyróżnić:

1. czynności prawne,

2. działania prawne zbliżone do czynności prawnych, rozważane łącznie z czynnościami prawnymi (np. oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć),

3. orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne,

4. niewykonywanie uprawnień w określonym czasie.

5. inne typy, takie jak np. czyny niedozwolone, bezpod­stawne wzbogacenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, porzucenie lub przerobienie rzeczy - będą omówione w szczególnych działach prawa cywilnego, gdyż tam zostały uregulowane.

POJĘCIE I POSTACIE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

I. Pojęcie

Określenie ogólne

• Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje prawne tego zdarzenia praw­nego (art. 56 kc).

• tak skonstruowana, by podmioty mogły same kształtować wiążące je stosunki cywilnoprawne;

• ma ona też wymiar społeczny, gdyż dotyczą sytuacji prawnej innych podmiotów uwikłanych w stosunki prawne

• dlatego w polskim systemie prawa ukształtowano to pojęcie uwzględniając tak decyzje podmiotów, jak i interesy innych osób, a opisywanie czynności prawnych tylko z użyciem terminów związanych z wolą człowieka może stanowić jedynie opis podstawowej funkcji tej instytucji, ale dla pełnego jej zrozumienia konieczne jest uwzględnienie też aspektów społecznych, gdyż one czasem powodują że za czynność prawną danej osoby, uznaje się zachowanie, które nie jest adekwatnym wyrazem treści jej woli.

• Historia:

• liberalno-indywidualistyczne założenia szkoły pandektystów niemieckich (pierwsza poł. XIX w.), choć czynność prawną postrzegały jako połączenie 2 elementów: (1) wewnętrzny akt woli człowieka ukierunkowany na wywołanie skutków prawnych i (2) jego zewnętrzny wyraz, nazywany „oświadczenia woli”, to zasadnicze znaczenie przypisywali temu pierwszemu elementowi → koncepcję tą nazwano „teorią woli”

• w odpowiedzi na społeczne konsekwencje tej teorii powstała „teoria oświadczenia”, wg której decydujący walor miała treść złożonego oświadczenia, w rozumieniu typowego człowieka.

• w XX w kompromisowe stanowisko wyrażało się w przyjęciu „teorii zaufania”, wg której w razie niezgodności między wolą wewnętrzną a jej przejawem, jakim jest oświadczenie woli, decydujące znaczenie nadać oświadczeniu woli tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli.

• Obecnie w nauce polskiej - dominująca pozycja - nurt obiekty­wizujący, wg którego podczas rozstrzygania kwestii czy zachowanie ludzkie jest czynnością prawną należy badać na gruncie reguł znaczeniowych w kulturze danego społeczeństwa, gdyż to one określają sens czynności.

Oświadczenie woli

• to jedyny konieczny element każdej czynności prawnej, a jednocześnie ją charakteryzujący.

• zawiera treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje prawne.

• to nie wypowiedź sprawozdawcza, a sens oświadczenia woli ustala się w oparciu o reguły znaczeniowe zastosowane do zachowania człowieka i jeśli w wyniku tego, dojdzie się do przekonania, że zachowanie to dokonuje jakiś regulacji, uznaje się że zostało złożone oświadczenie woli w jurydycznym znaczeniu.

• patrz uchwała SN z 29.12.1994 r. (PUG z. 5/1995, s. 18) - wpis na rachunek bankowy oraz zawiadomienie o jego dokonaniu nie jest oświadczeniem woli, gdyż nie modeluje on stosunku zobowiązaniowego.

• to rdzeń czynności prawnej, a to nie czynność prawna, gdyż czasem by została dokonana czynności prawna prawo przewiduje spełnienie pewnych dodatkowych okoliczności → pojęcie czynności prawnej to całość zdarzenia prawnej, w skład którego wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli.

Wolter:

• oświadczeniem woli w rozumienia prawa cywilnego jest takie zachowanie się człowieka (osoby prawnej), które wyraża w sposób dostateczny zamiar (wolę) wywołania skutku prawnego, tj. ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego.

• psychologiczna koncepcja oświadczenia woli - akt woli i jego uzewnętrznienie tworzą nierozerwalną całość, zwaną oświadczeniem woli. Obiektywizacja pojęcia oświadczenia woli polega na przyjęciu, że decydujące znaczenie dla istnienia oświadczenia woli nie ma wola wewnętrzna (akt woli), ale to co jako wola wywołania skutku prawnego wynika z zachowania się osoby, przy uwzględnieniu okoliczności, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

• socjologizująca koncepcja oświadczenia woli - zachowanie („wypowiedź”) osoby, którego sensem ustalonym na podstawie reguł znaczeniowych zastosowanych do zachowania się człowieka, jest dokonanie jakiejś zmiany w stosunkach cywilnych i będące aktem o charakterze społecznym, narzędziem do komunikowania się. Wola wewnętrzna osoby składającej oświadczenie nie powinna być ujmowana w kategoriach psychicznych, ale raczej stanowi szczególny instrument umożliwiający przypisanie określonego zachowania podmiotowi działającemu.

Oświadczenia innego rodzaju

• to oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć, które nie są uznawane za przejaw kształtowania stosunku prawnego, choć mogą mieć charakter zdarzeń prawnych, gdy normy wiążą z nimi określone skutki prawne niezależnie czy działający zdawał sobie z nich sprawę czy nie, np. zawiadomienie o wadach fizycznych lub o przelewie wierzytelności, też przebaczenie.

• są zbliżone do czynności prawnych, gdyż zawierają pewien sens i przeznaczone są do komunikowania ich innym ludziom, przez co możliwe jest stosowanie analogicznie niektórych instytucji bezpośrednio dotyczących czynności prawnych.

II. Postacie czynności prawnych

• rodzaje wyróżnione na kryterium innym niż treści czynności.

Jednostronne, umowy i uchwały

• kryterium - strony:

• jednostronne czynności prawnej - powstają przez złożenie oświadczenia woli jednej strony, np. testament.

• umowy - powstają przez zgodne oświadczenie woli 2 lub więcej stron.

• uchwały - oświadczenie woli więcej niż jednego podmiotu, ale nie muszą być wszystkie zgodne. Musi być większość zgodna przy wymaganym quorum, żeby uchwała uzyskała moc wiążącą. Czasem dodatkowe wymogi.

• nie wszystkie są czynnościami prawnymi - tylko te, które wywołują zmiany w relacjach między stronami uchwały a innymi podmiotami.

Zgoda osoby trzeciej

• osoba trzecia to podmiot prawa cywilnego, niebędący uczestnikiem czynności prawnej;

• zgoda = oświadczenie woli złożone zainteresowanemu adresatowi;

• ma charakter wtórny - tzn. jest niezbędna dla skuteczności czynności prawnej (funkcja kontrolna), ale nie decyduje o powstaniu czynności;

• może być wyrażona przed, w czasie i po (potwierdzenie) dokonaniu czynności prawnej - art. 63 § 1 kc.

Indywidualnie adresowane

• czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają:

• złożenia oświadczenia woli innej osobie (art. 61 kc)

• z reguły system prawny wymaga zakomunikowania oświadczenia woli podmiotom, których ono dotyczy, nawet przy czynnościach jednostronnych → reguła interpretacyjna;

• bez złożenia ich innej osobie - są to z reguły wyjątki od zasady:

• czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu, np. własnoręczny testament;

• czynności prawne publicznie ogłaszane, np. przyrzeczenie nagrody w ogłoszeniu publicznym;

• czynności prawne zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom, bez konieczności przekazywania ich zainteresowanym stronom;

• art. 61 kc - złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią:

• obowiązek na składającym by jego oświadczenie dotarło do adresata;

• nie musi efektywnie zapoznać się z treścią, ale musi mieć taką możliwość, więc sam fakt wysłania czy napisania oświadczenia nie wystarcza.

• Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość prawną z następujących względów:

• składający jest związany swoim oświadczeniem i nie może go zmienić bez zgody, o ile odwołanie nie doszło przed lub razem z oświadczeniem woli -art. 61 zd. 2 kc;

• czy czynność prawna została dokonana we właściwym terminie;

• ważne dla uznania ważności i interpretacji czyn­ności prawnej.

• Wyjątki:

• art. 62 - jeśli składający oświadczenie woli zmarł zanim wysłane oświadczenie dotarło do adresata, nie traci ono swojej mocy, chyba, że co innego wynika z jego treści, ustawy lub okoliczności.

• przepisy szczególne - np. oświadczenia woli konsumentów - przyjęto teorię wysłania a nie doręczenia oświadczenia woli.

Realne i konsensualne

• Czynności realne

• poza oświadczeniem woli, konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rze­czą lub innymi przedmiotami materialnymi;

• np. art. 180, 181, 307 § 1, art. 518 § 1 pkt 1, art. 710 kc

• tworzone wtedy, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, oraz dla zagwarantowania jawności czynności prawnych.

• ale wpis do rejestru publicznego nie jest elementem realnej czynności;

• Czynności konsensualne

• nie zawsze dochodzą do skutku solo consensu, niekiedy ustawa wymaga spełnienia się innych okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy).

• jeśli dla skuteczności umowy nie wymaga się przeniesienia rzeczy, a jedynie przewiduje obowiązek wydania rzeczy w rezultacie umowy, mamy do czynienia z czynnością konsensualną, np. art. 535 kc;

• podział ten wywodzi się z czasów rzymskich, kiedy to wg pierwotnego prawa rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały oświadczenia woli.

Między żyjącymi i na wypadek śmierci

• kryterium - kiedy mają nastąpić skutki czynności prawnej;

• mortis causa - skutki po śmierci osoby dokonującej czynności, a do tego czasu oświadczenie woli nie wiąże składającego, a wszelkie zobowiązania ograniczające tą swobodę są nieważne;

• inter vivos - wszystkie inne czynności, które wywołują skutki już z chwilą dokonania czynności.

Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku

• kryterium - różny charakter konsekwencji prawnych.

• Czynności prawne zobowiązujące - zobowiązanie się dłużnika do świadczenia na rzecz wierzyciela;

• jednostronnie zobowiązujące - tylko jedna strona jest zobowiązana;

• dwustronnie zobowiązujące - obie strony są zobowiązane

• odpłatne - obie strony uzyskują korzyść majątkową;

• nieodpłatne - mają doniosłe znaczenie, gdyż ustawodawca kierował się ogólnym założeniem, że czynności te zasługują na słabszą ochronę w porównaniu z czynnościami odpłatnymi (np. art. 59, 83 § 2, art. 84 § 1, art. 407, 528, 530, 531, 896, 993 i n., 1039 i n. kc).

• Czynności prawne rozporządzające (rozporządzenia) - polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.

• Stosunek czynności zobowiązujących do rozporządzających

• nie stykają się w czysto zobowiązaniowych czynnościach (zobowiązanie do wykonania usługi) i w czysto rozporządzających czynnościach.

• czynności których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia:

• system niemiecki - powodują wyłącznie powstanie zobowiązania, a dla wywołania skutków konieczne jest dokonanie rozporządzenia;

• system francuski - model podwójnego skutku - czynność zobowiązująca do rozporządzenia sama powo­duje także skutki rozporządzające → przyjęte w prawie polskim (np. art. 155 § 1 kc), ale są wyjątki (art. 155 § 2 kc).

• Czynności zobowiązująco-rozporządzającym (o podwójnym skutku) - odgrywają podstawową rolę w polskim prawie cywilnym, ale są kontrowersyjne w teorii prawa cywilnego - treść tych czynności wy­raża decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia, a z mocy normy względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby do­konania czynności rozporządzającej.

• ważne - dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości, a rzeczy oznaczone co do gatunku potrzebują czynności rozporządzającej.

Przysparzające

• czynność w wyniku której jedna strona dokonuje korzystnej dla drugiej strony zmiany majątkowej, polegającej na tym, że nabywa ona prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z cięża­rów ograniczających jej prawo podmiotowe.

• większość czynności zobowiązujących, rozpo­rządzających i zobowiązująco-rozporządzających jest też przysparzająca, ale nie zawsze (np. porzucenie rzeczy to rozporządzenie, ale nie przysporzenie)

• nie ważne jest czy czynność w efekcie końcowym jest korzystna z punktu widzenia ekonomicznego, tzn. nawet sprzedaż czegoś po zaniżonej cenie będzie i tak przysporzeniem.

Upoważniające

• nie została opracowana pełna koncepcja czynności prawnych upoważniających - wyznaczają innym podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem dla osoby udzielającej upoważnienia, np. pełnomocnictwo, przekaz (art. 921¹ kc).

Kauzalne i abstrakcyjne

• TYLKO czynności przysparzające dzielą się na kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).

• Czynności kauzalne - ważność ich uzależniona jest od istnienia prawidłowej kauzy.

• z reguły systemy prawne wymagają by przysporzenie znajdowało szersze uzasadnienie prawne, dzięki czemu można poddać je pewnej kontroli lub reglamentacji (ze względu na cel gospodarczy) w interesie min. osoby przysparzającej.

• kauza to motyw sprawczy osoby dokonywającej przysporzenia, przy czym zakłada się, że bez celu nie dokonuje się przysporzeń. Chodzi tu nie o cele wyobrażane przez przysparzającego, ale cele gospodarcze typowe dla pewnych czynności prawnych;

• kauza to element tre­ści czynności przysparzającej albo element innej czynności lub stosunku prawnego (niekoniecznie powstałego z czynności prawnej), ze względu na który dokonano czynności przysparzającej

• ważne że treść czynności nie zawsze pokrywa się z wyobrażeniami o niej podmioty dokonującego, podobnie ma się z celem, który może służyć jako dyrektywa wykładni (art. 65 kc), ale nie jest tożsamy z treścią czynności prawnej.

• Czynności abstrakcyjne - „odrywają się” od swojej kauzy, tzn. wywołują skutki nawet jeśli nie istnieje prawidłowa kauza ich dokonania.

• jako reguła została przyjęta kauzalność czynności → wyjątki:

• przekaz, weksel i czek → mimo zagrożeń stymuluje to obrót rynkowy i w związku z tym w judykaturze pojawia się tendencja do odstępowania w zakresie obrotu profesjonalnego od zasady, że abstrakcyjne czynności prawne dopuszczalne są tylko w przypad­kach wyraźnie w ustawie wskazanych.

• jeśli nie ma kauzy sytuacja ta uregulowana jest instytucją bez­podstawnego wzbogacenia - ten, kto bez dostatecznego uzasadnienia prawnego uzy­skał korzyść majątkową, jest zobowiązany do jej zwrotu w naturze albo, je­żeli jest to niemożliwe, do zwrotu wartości uzyskanej korzyści.

Praktyczna przydatność tego podziału - w przypadku gdy przysporzenia dokonuje się czynnością odrębną (kauza może znajdować się też w innej czynności lub stosunku prawnym) czy jednolitą (można dokonać analizy treści tej czynności w poszukiwaniu kauzy).

• Trzy typy kauz:

• causa obligandi vel acquirendi - przyczyną jest nabycie prawa lub innej korzyści;

• causa solvendi - przyczyną jest zwolnienie się z istniejącego zobowiązania;

• causa donandi - przyczyną jest chęć obdarowania (treść czynności prawnej musi wskazywać na nieodpłatny charakter przysporzenia, więc konieczne jest wskazanie tej kauzy w czynności prawnej - założenie - ludzie z reguły nie dokonują nieodpłatnych czynności)

• kwestia sporna - czy jest to zamknięty trójpodział czy typologia (charakter otwarty) → raczej otwarty, gdyż należy uwzględnić swoistą kauzę zabezpieczającą (causa cavendi) i ustalającą, za którymi opowiada się szereg autorów, min. E. Łętowska, przeciwko W. Czachórski.

Czynności powiernicze (fiducjarne)

• zawiera 2 elementy:

• przeniesienie prawa na powiernika;

• zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierni­czej.

• jeśli powiernik przeniesie prawo na osobę trzecią, wtedy odpowiada za swoje zobowiązanie, ale prawo zostało skutecznie przeniesione.

• stosowana dla różnych celów: np. tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie.

• nie są uregulowane przepisami ogólnymi, a kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie zasady swobody umów (por. art. 58 i 353¹ kc).

FORMA OŚWIADCZENIA WOLI

I. Swoboda formy

Uwagi ogólne

• zasada - o ile ustawa nie stanowi inaczej dopuszczalne jest złożenie oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku, nie tylko językowego (art. 60 - „... każde zachowanie się ...”).

Oświadczenia wyraźne i dorozumiane

• Podział ten nie ma znaczenia ze względu na skutki prawne (Radwański krytykuje go):

• wyraźne oświadczenie - gdy zostanie złożone przez takie zachowanie, które „z mocy przepisu prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowa­ne jako oświadczenie woli”;

• dorozumiane oświadczenie - to takie oświadczenie, które zostaje złożone poprzez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności”.

• Podział na oświadczenia:

• o postaci językowej - znaczenie takiego oświadczenia ustala się na podstawie ogólnych reguł znaczeniowych języka.

• z użyciem znaków pozajęzykowych - oświadczenia takie wymagają uwzględnienia ich kontekstu.

• w związku z tym duże znaczenie ma kazuistyka wypracowana przez judykaturę w zakresie tzw. dorozumianych oświadczeń woli.

II. Formy szczególne i ich rodzaje

• szczególne formy czynności prawnej zostały wprowadzone dla różnych celów, a w szczególności dla ochrony podmiotu działającego, ale też osób trzecich czy drugiej strony, dla pewności, że czynność została dokonana, dla ułatwienia kontroli nad dokonywaniem pewnych czynności czy dla zabezpieczenia dowodów.

• najważniejsze szczególne formy to:

1. zwykła forma pisemna,

2. z poświadczeniem daty,

3. z poświadczeniem podpisu,

4. akt notarialny,

5. forma elektroniczna.

Zwykła forma pisemna

• art. 78 stwierdza, że do zachowania formy pisemnej konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmu­jącego treść oświadczenia woli i podpisanie go.

• kc nie stanowi, w jakim języku ma być sporządzony dokument, ale kwestię tę reguluje ustawa o języku polskim z 1999 r., ograniczająca swobodę zastosowania języka:

• w szczególności użycie języka polskiego nakazane jest w obrocie konsumenckim, jak również nakaz ten dotyczy podmiotów publicznych.

• w razie kilku wersji językowych, podstawą wykładni jest polska wersja.

• w razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym stosu­je się odpowiednio art. 74 § 1 i 2 kc, co oznacza, że czynność taka nie jest bezwzględnie nieważna, lecz prowadzi tylko do ograniczeń dowodowych. podobne rozwiązanie w przypadku umów o świadczenie usług drogą elektroniczną.

• użycie formy pisemnej oznacza użycie znaków graficznych (liter);

• materiały - nie określono, jakie materiały muszą być użyte, powinny to być materiały zdolne do utrwalenia treści oświadczenia woli;

• wg kc nie ważne kto przygotowuje dokument, ale przepisy szczególne mogą to zmienić, np. testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodawcę.

• Podpis - brak definicji w przepisach - wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna - służy przede wszystkim identyfikowaniu osoby składającej podpis, więc ma następujące cechy:

• jest to językowy znak graficzny;

• złożony własnoręcznie;

• wskazuje na imię i nazwisko, ale możliwe jest zastosowanie tylko nazwiska, a czasem nawet skróconej jego wersji;

• umieszcza się go pod tekstem, więc każdy tekst pod podpisem nie jest częścią oświadczenia woli;

• art. 78 zd. 2 kc - w przypadku umowy możliwa jest tylko wymiana dokumentów z oświadczeniami woli stron, z których każdy podpisany jest przez strony, lub dokumentów zawierających oświadczenie woli strony przez nią podpisane.

• inicjały to nie podpis, a służą jedynie do złożenia parafy, sygnalizującej, że dokument został przygotowany do podpisu;

• wydruk komputerowy nieopatrzony własnym podpisem nie jest dokumentem, ale podobnie jak telefax stanowi podstawę do uprawdopodobnienia, że oświadczenie woli zostało złożone;

• nie są podpisem jego formy zastępcze, ale wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu.

• art. 79 - osoba nie mogąca pisać, ale mogąca czytać może zamiast podpisu:

• albo zrobić tuszowy odcisk palca, a obok tego inna osoba wypisze jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis,

• albo zamiast niej podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty lub marszałka województwa z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać.

• art. 80 - osoba nie mogąca też czytać musi złożyć oświadczenie woli w formie aktu notarialnego.

• kopia (faksymila) odbita na dokumencie - też nie jest podpisem, ale w niektórych okolicznościach jest dopuszczalna (art. 921^l0 § 2 kc, art. 328 § 2 ksh).

Z datą pewną

• art. 81 § 1 kc - w razie urzędowego poświadczenia daty, poświadczenie to wiąże też osoby nieuczestniczące w czynności prawnej. Skutek ten wywołuje:

• art. 81 § 2 pkt. 1 - stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędo­wym - od daty dokumentu urzędowego; pkt. 2 - umieszczenie na dokumencie jakiej­kolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu terytorialne­go albo notariusza - od daty wzmianki;

• art. 81 § 3 - w razie śmierci strony, za datę pewną jej podpisu uważa się od daty jej śmierci;

• urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu dokumencie - od daty okazania mu dokumentu (art. 99 PrNot),

Z poświadczeniem podpisu

• polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klau­zuli osobę (art. 96 pkt 1 PrNot).

• np. art. 75¹ § 1 kc.

• jeśli w danej miejscowości nie ma notariusza Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu terytorialnego lub banki do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywanych przez notariusza.

Akt notarialny

• polega na tym, że notariusz spisuje treść poda­wanych mu do wiadomości oświadczeń stron, współuczestnicząc w redago­waniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje (art. 92-94 PrNot)

• oryginały tych aktów są w biurze notarialnym, a strony dostają wypisy, które podpisuje notariusz i opatruje pieczęcią.

• walor dokumentu oryginalnego

Forma elektroniczna

• by zapobiegać potencjalnym niebezpieczeństwom związanym z formą elektroniczną konieczne jest zastosowanie środków przewidzianych w ustawie z 2001 r. o podpisie elektronicznym, wdrażającej dyrektywę Parlamentu i Rady nr. 1999/93.

• podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfika­cji osoby składającej podpis elektroniczny

• bezpieczny podpis elektroniczny jest:

• przyporządkowany wyłącznie do osoby składającej ten podpis,

• sporządzony za pomocą podlegających wyłącznej kontroli osoby składa­jącej taki podpis bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elektronicznego i danych służących do składania podpisu elektronicznego,

• powiązany z danymi, do których został dołączony, w taki sposób, że jaka­kolwiek późniejsza zmiana tych danych jest rozpoznawalna.

• dla bezpieczeństwa podpisu przewidziano instytucję certyfikacji (elektroniczne zaświadczenie służące do weryfikacji podpisu elektro­nicznego i ustalenia tożsamości nadawcy określonych informacji elektronicz­nych).

• zaświadczenie to ma postać bezpiecznego i kwalifikowanego certyfikatu, gdy zostanie wydane przez podmiot akredytowany i spełnia pewne szczególne wymagania z ustawy i aktów wykonawczych.

• ustawa wprowadziła do kc art. 78 § 2, w którym oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej → inna forma oświadczenia woli, ale zrównana z formą pisemną.

• inne podpisy nie mające cech bezpiecznego i weryfikowanego podpisu choć mają swoją doniosłość prawną, nie są ekwiwalentem formy pisemnej.

• forma elektroniczna nie może zostać uznana za jakiś typ kwalifikowany formy pisemnej (wskazuje na to w szczególności usytuowanie przepisu o formie elektronicznej w artykule o formie pisemnej)

• znakowanie czasem (czyli umieszczenie w podpisie danych wskazujących na datę tego oświadczenia) wywołuje skutki daty pewnej przewidziane w kc.

• strony nie mogą sobie narzucić formy elektronicznej, ale za generalną zgodę na tą formę można uznać samo poda­nie przez przedsiębiorcę na blankietach firmowych, itp. swojego adresu mailowego, ale w przypadku korespondencji kierowanej do konsumenta konieczne jest uzyskanie jego zgody (OchrKonsU).

• przedsiębiorca może zastrzec, że będzie zawierał umowy wyłącznie w postaci elektronicznej, wtedy kierowane do niego w innej formie oferty nie będą wywierały skutków prawnych. Jednak takie zastrzeżenia mogą zostać w zależności od okoliczności uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy dobrych obyczajów.

• czasem przepisy przyznają jakiejś stronie kompetencję do określenia formy czynności, np. ObligU „Obligacje mogą nie mieć formy dokumentu, w przypadku gdy emitent tak postanowi".

• może być i tak, że przepisy wskażą na tą formę jako wyłączną formę dokonywania jakiejś czynności (Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi).

Uwagi końcowe

• ważna kolejność powyższego omówienia form, gdyż każda kolejna (tj. bardziej skomplikowana) może zastąpić poprzednią.

• istnieją też jeszcze inne formy szczególne, ale są one charakterystyczne dla pewnych typów czynności.

III. Skutki niedochowania formy

• możliwe różne konsekwencje, które można podzielić na 3 rodzaje:

1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

• art. 73 i 76 kc.

• Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum)

• czynność prawna jest ważna, ale skutki prawne mające nastąpić dzięki określonej formie nie występują (art. 73 § 2 zd. 2, 74 § 1 zd. 2 kc).

• Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobo­wiązały się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a następnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga strona może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 kc). Jeżeli jednak umowa przedwstępna została zawarta w formie aktu notarialnego, to strona upraw­niona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania.

• Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych (ad probationem)

• ograniczenie korzystania z dowodu z przesłuchania stron i ze świadków dla wyka­zania, że czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74 § 1 kc), a wyjątki ustanowione są w § 2 (no­wela z 14.2.2003 r.):

• jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec istniejącego między nimi konfliktu interesów na ogół się nie zdarza;

• jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

• jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą.

• usunięto zwrot, że sąd może dopuścić te dowody, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne.

IV. Zakres zastosowania form szczególnych

Forma z mocy ustawy

• podczas interpretowania przepisów ze wskazaną szczególną formą należy kierować się następującymi regułami:

1. Formy szczególne zastrzeżone są albo pod rygorem nieważności albo w celu ad eventum, a zgodnie z art. 73 § 2 - o ile nie jest wyraźnie wskazany skutek ad eventum, należy przyjąć nieważność czynności.

2. Zgodnie z art. 73 § 1 i 74 § 1 dla zwykłej formy pisemnej, o ile nie zostanie wyraźnie wskazany rygor nieważności lub skutek ad eventum, należy przyjąć że forma ta ma jedynie cel dowodowy.

3. Przepisy prawa mogą albo w sposób bezpośredni nakazywać określoną formę, albo w sposób pośredni, poprzez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynno­ści prawnej, z którą dana czynność prawna pozostaje w związku (forma pochodna czynności prawnej), np. art. 63 § 2, art. 99, 390 § 2 kc.

4. Przy umowach wymóg formy szczególnej dotyczy wszystkich stron, choć istnieją wyjątki, np. art. 245 § 2 zd. 2, art. 890 kc).

• należy zwrócić uwagę na art. 74 § 3 (nowela z 2003 r.) wyłączający stosowanie przepisów o formie pisemnej ad probationem w stosunkach między przedsiębiorcami.

• najszersze zastosowania w praktyce umowy pisemne ad probationem.

Forma z mocy umowy

• art. 76 - strony mogą zastrzec formę umowy, wtedy jeśli określą skutek niedochowania tej formy, takie też są konsekwencje, jeśli nie określą skutku to zgodnie ze zd. 2 forma ta miała jedynie cel ad probationem.

• zastrzeżenie ad probationem nie może mieć miejsca między przedsiębiorcami (art. 74 § 3)

• zastrzeżenie formy może być dokonane w odrębnej umowie (pactum de forma) lub w umowie poprzedzającej, np. umowie przedwstępnej, albo nieformalnie.

• w przypadku umowy zawartej nieformalnie, umowa uchylająca może też być nieformalna. Jeśli więc strony po zawarciu takiego nieformalnego porozumienia, zawrą umowę w innej formie należy zastanowić się, czy nie doszło do uchylenia tego zastrzeżenia - każda umowa późniejsza może uchylić umowę wcześniejszą.

Forma następczych czynności prawnych

Następcze czynności prawne - zwrot języka prawniczego (nie prawnego) - zbiorcze określenie czynności prawnych pozostających w związku z pierwotną czynno­ścią prawną i dokonywanych po tej czynności - uregulowane w art. 77 kc.

• Umowa modyfikująca (art. 77 § 1 kc) to zmiana postanowień umowy pierwotnej, jak i dodanie nowych np. w postaci aneksu.

• zasada ekwiwalentności - ta sama forma co umowy pierwotnej;

• powinność zachowania ekwiwalentnej formy, ale strony mogą ustalić formę surowszą, ale nie mogą zastrzec łagodniejszej formy.

• w sytuacji gdy umowa pierwotna zawarta jest w formie szczególnej lub w formie surowszej, mimo że ustawa jej nie przewiduje, należy przyjąć, że strony w sposób niewyraźny zawarły umowę o formie, więc w myśl art. 77 § 1 taka forma przewidziana jest też dla modyfikacji umowy.

• jeżeli umowa pierwotna nie jest ważna, wtedy umowa modyfikująca też nie jest ważna. Ważnie zawarta umowa modyfikująca nie uzdrawia umowy pierwotnej.

• Umowa zakańczająca (art. 77 § 2 kc) to zakończenie stosunku umownego. Są to: umo­wa rozwiązująca oraz jednostronne czynności prawne takie jak odstąpienie i wypowiedzenie umowy

• § 2 - w razie zawarcia umowy pierwotnej w formie pisemnej, to rozwiązanie tej umowy powinno być stwierdzone pismem, pod sankcją ad probationem. Złagodze­nie skutków ze względu na to, że dotyczy to jednorodnej konsekwencji prawnej, jaką jest za­kończenie stosunku umownego → są to reguły ogólne (lex generalis)

• §3 - gdy umowę pierwotną zawarto w innej formie szczególnej (kwalifikowane formy pisemne)

• forma umowy rozwiązującej - taka jak umowy pierwotnej;

• forma jednostronnych czynności - potwierdzona pismem ad probationem;

• Dlaczego tak? Bo odmienny jest charakter umowy rozwiązującej i odstąpienia/wypowiedzenia umowy. Umowa rozwiązująca choć oparta jest na swobodzie kontraktowej, ma jednak wyznaczone granice normami bezwzględnie wiążącymi lub klauzulami generalnymi, natomiast odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie dopuszczalne są tylko na podstawie kompetencji udzielonej przez ustawodawcę w określonych sytuacjach (wstępna reglamentacja), np art. 88 § 1 kc, art. 890 kc.

Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej

• zgodnie z art. 78 § 2 ta forma zastępuje zwykłą formę pisemną, a znakowanie czasem zastępuje datę pewną.

V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy

• szeroko stosowane w rozwiniętych krajach zachodnich w za­kresie obrotu profesjonalnego oraz pod wpływem dyrektyw UE w zakresie umów zawiera­nych między profesjonalistami a konsumentami, w interesie tych ostatnich.

• relacje pomiędzy profesjonalistami a konsumentami w Polsce reguluje prawo dotyczące umów konsumenckich.

• ma pełnić funkcje zbliżone do formy ad probationem, zgodnie z art. 245 kpc pismo to stanowi dowód, że strona złożyła oświadczenie o takiej treści, ale nie stanowi dowodu na zawarcie umowy.

• art. 77¹ kc - określa w stosunkach między profesjonalistami skutek pisma potwierdzającego, ustalając dla niego pewne warunki:

• niezwłoczne (po zawarciu umowy) potwierdzenie tym pismem;

• też gdy nie ma istotnych zmian (czyli albo przyznanie faktu albo w pewnej mierze oświadczenie woli);

• nie ma niezwłocznego sprzeciwu drugiej strony.

• wtedy strony wiąże treść umowy określona w piśmie.

WYKŁADNIA OŚWIADCZEŃ WOLI

I. Uwagi ogólne

Pojęcie wykładni

• Wykładania to proces myślowy zmierzający do ustalenia właściwego znaczenia (sensu).

• Różnice między wykładnią oświadczeń woli a wykładnią prawa:

• różny przedmiot - przepisy wydane przez kompetentne organy (wykładnia prawa); różne znaki będące przejawem oświadczenia woli (wykładnia oświadczeń woli)

• inne metody.

• jedynie interpretacja organów stosujących prawo jest wiążąca.

• dyrektywy wykładni - ustalone albo w doktrynie (nie mają mocy wiążącej) lub w przepisach prawa (wiążą sądy)

• Ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli - wskazują jakich operacji myślowych należy dokonać w celu interpretacji treści jak i istnienia oświadczenia woli. Wskazane są w art. 65 kc.

• Konkretne reguły interpretacyjne - wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy wskazane ogólnymi dyrektywami interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie po­zwalają ustalić sensu tego zachowania, przepis wtedy opatrzony jest z reguły wyrażeniem „w razie wątpliwości” (np. art. 76, 71 kc.)

Ogólne dyrektywy wykładni

Mimo archaicznego sformułowania art. 65 kc można na jego podstawie zrekonstruować następujące ogólne dyrektywy wykładni:

1. Reguły znaczeniowe zachowań człowieka, które z pewnymi znakami wiążą pewne treści myślowe. Odwołanie do ustalonych zwyczajów wskazuje, że należy brać pod uwagę również inne znaki niż językowe (np. przybicie ręką stwierdzające zawarcie umowy)

2. Nakaz uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego - przy znakach niejęzykowych jest to konieczne, by je zrozumieć, ale też przy składaniu oświadczeń woli w postaci językowej dyrektywa ta ma zastosowanie (patrz § 2 - dosłowne brzmienie nie zawsze ma absolutny walor), ze względu na zwroty nieostre, niedookreślone, wieloznaczne, języki fachowe.

• kontekst to też zachowanie się stron przed i po złożeniu oświadczenia woli (prowadzenie negocjacji), bezpośrednia interakcja komunikacyjna (prośba dłużnika o zwolnienie z długu), kontekst przestrzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub lokal urzędowy).

• Nakaz wzięcia pod uwagę celu, do którego zmierzały strony oraz zasad współżycia społecznego oparty na założeniu, że ludzie działają rozsądnie i uczciwie. Choć reguła ta nie zakazuje podejmowania nierozsądnych działań, to w razie wątpliwości do ich sensu należy wybrać sens odpowiadający tej dyrektywie.

• cel to nie kauza - to cel zindywidualizowany, tj. najszerzej pojęty cel społeczno-gospodarczy konkretnej umowy.

II. Metoda wykładni

• Założenia ideologiczne stanowiące podstawę porządkującą dyrektyw wykładni → w polskim prawie 2 podstawy (dlatego nazywa się ją metodą kombinowaną):

• respektowanie woli składającego oświadczenie;

• zaufanie do złożonego oświadczenia ze stro­ny innych osób;

• należy wziąć pod uwagę rodzaj oświadczenia woli.

• patrz m.in. SN w uchw. (7) z 29.6.1995 r. (OSN 1995, poz. 168).

Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom

• ta postać oświadczeń woli ma największe znaczenie z punktu widzenia prawa cywilnego (art. 61 kc), gdyż stanowi element konstytutywny tak umów jak i wielu jednostronnych czynności.

• ze względu na uwikłane interesy obu stron, oraz kierując się zasadami współ­życia społecznego oraz nakazem preferowania „zgodnego zamiaru stron" (art. 65 § 1 kc) należy przyjąć nadrzędną dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie strony go zrozumiały. Nieistotne są znaki, jakich użyto do porozumienia.

• jeśli strony nie zrozumiały tak samo sensu, to należy brać pod uwagę sens ustalony z punktu widzenia odbior­cy oświadczenia woli, ale jeśli powstał on przy zachowaniu starannych zabiegów interpretacyjnych, czyli „jak każdy, w szczególności o wiedzy i doświadczeniu odbiorcy człowiek, zrozumiałby to oświadczenie” → decyduje więc normatywny i zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy, którego cechą jest należyta staranność.

Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców

• też tutaj należy uwzględnić możliwości poznawcze odbiorców, ale ze względu na nieoznaczone osoby, należy wziąć pod uwagę punkt widzenia typowego adresata → czyli zastosowanie zobiektywizowanego (normatywnego) punkt widzenia.

• jeśli skierowane do określonej grupy zawodowej należy wziąć po uwagę język fachowy.

• szczególne wymagania dla przedsiębiorców w kontaktach z konsumentami.

• np. przyrzeczenia publiczne (nagroda za znalezienie psa), oświadczenia zawarte w papierach wartościowych prze­znaczonych do obiegu, pełnomocnictwa, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w księgach wieczystych, statuty korporacji, ogólne warunki ubezpieczeń itp.

Testamenty

• art. 948 § 1 - testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić „możliwie naj­pełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy”. Czysto osobisty charakter oświadczenia, nie ważne rozumienie go przez beneficjentów.

III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie

Uwagi ogólne

• oświadczenia woli wyrażone na piśmie = dokument (w świetle kpc to pismo uzewnętrzniające jakieś myśli)

• Dokonując tej wykładni należy brać pod uwagę:

1. reguły znaczeniowe języka - ale nie mają one absolutnego znaczenia. Panujący dotąd pogląd „clara non sunt interpretanda” został zakwestionowany i odrzucony w efekcie przez Radwańskiego i SN w orz. z 7.12.2000 r. (OSN 2001, poz. 95) → stwierdzono, że art. 65 kc nie pozwala ograniczyć zakresu wykładni jedynie do niejasnych postanowień umowy.

2. kontekst i związki treściowe pomiędzy różnymi postanowieniami - przy czym definicje zawarte w dokumencie mają pierwszeństwo dla nadawania tych znaczeń, jak również środki paralingwistyczne powinny być brane pod uwagę (rozmieszenie w rozdziałach, podział na punkty, paragrafy, zastosowane kolory i inne znaki).

3. Cel - może być albo wyraźnie zadeklarowany w dokumencie, albo rekonstruowany na podstawie treści, z uwzględnieniem doświadczenia życiowego oraz zasad racjonalnego działania.

Ograniczenia dowodowe

• szczególny walor dowodowy - czynność prawna wyrażona w dokumencie została zawarta;

• patrz art. 247 kpc - zakaz prowadzenia dowodu ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu - zakaz bezwzględny - gdy forma pisemna zastrzeżona ad solemnitatem, względny - gdy zastrzeżenie z łagodniejszym skutkiem i gdy sąd uzna to za konieczne;

• osnowa dokumentu - treść wyinterpretowaną na podstawie całej zawartości dokumentu (znaki językowe i paralingwistyczne);

• na okoliczności spoza dokumentu możliwe jest przesłuchiwanie stron lub świadków, gdyż nie jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, np. gdy strony posłużyły się pewnym zwrotem o swoistym znaczeniu.

• art. 247 kpc - zakaz dowodu ze świadków lub przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej, jeśli rygor formy zastrzeżony był ad solemnitatem.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

• zakres zdolności do czynności prawnej nie może być szerszy od zakresu zdolności prawnej (nie może być tak, że podmiot ma zakazane bycie podmiotem określonych praw, a jednocześnie zezwolono mu na nabywanie ich);

• brak zdolności do czynności prawnej nie pozbawia możliwości bezpośredniego nabywania praw lub obowiązków na podstawie innych niż czynność prawna zdarzeń (np. dziedziczenia), ale wtedy skutki te zależą od tego, czy podmiot działał z należytym rozeznaniem.

• zdolność do czynności prawnej nie ma charakteru prawa podmiotowego (uprawnienia), ponieważ nie stanowi elementu stosunku cywilnoprawnego. Nie można więc stosować do niej art. 5 kc o nadużyciu prawa podmiotowe­go. Jest ona składnikiem normy kompetencyjnej, która wyznacza przesłanki (podmiotowe) prawidłowego dokonania czynności prawnej.

Osoby prawne

• ich zdolność do czynności prawnych zbieżna jest ze zdolnością prawną, a czynności tych dokonują poprzez swoje organy lub ustanowionego przez sąd kuratora.

Osoby fizyczne

• ograniczana przez dojrzałość i stan umysłu człowieka. Polski system prawny wyróżnia trzy stany człowieka:

• brak zdolności do czynności prawnych,

• ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

• pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc)

Wiek

• Osoby, które nie ukończyły lat 13 → choć jest to wyznacznik arbitralny, został powszechnie przyjęty ze względu na ułatwienie i bezpieczeństwo obrotu - łagodzony przez § 2 art. 14.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

• Osoby ubezwłasnowol­nione całkowicie → decyduje o nim sąd w szczególnym postępowaniu. Ubezwłasnowolnienie całkowite możliwe jest tylko w przypadku osoby powyżej 13 roku życia.

• Przesłanki: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem (art. 13 § 1 kc).

• SN interpretuje ten przepis funkcjonalnie, tzn. ubezwłasnowolnić można jeśli służy to interesom ubezwłasnowolnianego (orz. SN z 14.2.1974 r., OSN 1975, poz. 12).

Skutki

• czynności w/w osób są bezwzględnie nieważne (art. 14 § 1 kc)

• złagodzenie w art. 14 § 2 - dot. umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życiowych - stają się ważne z chwilą wykonania, ale i w tym przypadku szczególnie chroni się taką osobę jeśli została rażąco pokrzywdzona.

• usprawiedliwienie tego przepisu → na ogól poprzez konstrukcję konwalidacji, ale jest to wadliwe, bo jak można uzdrowić czynność prawną dokonaną przez osobę, która nie ma prawa do dokonania jej. Dlatego stosuje się pogląd, iż przepis ten modyfikuje ogólną regułę → przyznanie tym osobom ograniczonej i warunkowej kom­petencji do dokonywania czynności prawnych określonego rodzaju.

• za te osoby czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele ustawowi (rodzice lub opiekunowie).

• osoby te mogą pełnić funkcję po­słańca - tzn. nie dokonywanie czynności prawnych, a jedynie przenoszone oświadczenia woli innej osoby.

• ale co jak dziecko zamiast gazety, kupi cukierki - rozstrzygane na podstawie przepisów o błędzie.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Wiek

• Pomiędzy 13 a 18 rokiem życia

Ubezwłasnowolnienie częściowe

• ten sam tryb i te same przesłanki co w ubezwłasnowolnieniu całkowitym, ale:

• tylko osoby pełnoletnie;

• jeżeli „stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw" (art. 16 § 1 kc) → tutaj też dokonywane jest to w jej interesie

• też gdy sąd ustanowi doradcę tymczasowego w toku toczą­cego się postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej.

Skutki

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:

1. Brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych → dotyczy to tylko wyraźnie wskazanych w szczególnych prze­pisach czynności prawnych (np. sporządzenie testamentu) → nieważność czynności prawnej.

2. System kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności prawnych - tzn. do pewnych czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela, a czasem też zgoda sądu, jeśli dot. to czynności których sam przedstawiciel nie może dokonać w imieniu podopiecznego.

• Zgoda to jednostronna czynność prawna, która pod rygorem nieważności musi być dokonana najpóźniej w chwili dokonania czyn­ności prawnej (art. 19 kc), ale zgoda na zawarcie umowy może być udzielona też po dokonaniu tej czynności prawnej (potwierdzenie).

• Potwierdzić umowę może też osoba dokonywająca czynności prawnej, lecz dopiero po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 kc) → w czasie pomiędzy zawarciem umowy, a uzyskaniem potwierdzenia istnieje stan niepewności (tzw. bezskuteczność zawieszona), a umowę określa się jako „niezupełna” lub „kule­jąca" (negotium claudicans).

• kontrahent może wyznaczyć termin do wyrażenia zgody, ale nie może bez tego powoływać się na nieważność umowy (jest nią związany)

• Art. 17 kc - generalna zasada - zgoda potrzebna jest do czynności rozporządzających oraz zobowiązujących, a konstrukcja ograniczonej zdolności prawnej ma służyć ochronie interesów ograniczonego.

• Pełna kompetencja - dotyczy przede wszystkim czynności prawnych niemających charakteru czynności zobowiązujących lub rozporzą­dzających (a contrario) oraz z mocy prawa może sama:

• zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 kc) - bez względu na to, czy zostały one wykonane lub czy pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie;

• rozporządzenia zarobkiem - chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powo­dów inaczej postanowi (art. 21 kc);

• wszelkie czynności prawne dot. przedmiotów, które przedstawiciel oddał takiej osobie do swobodnego użytku (nie licząc czynności, do których nie wystarcza zgoda przedstawiciela) (art. 22 kc);

• zawierać umowy o pracę - z zachowaniem przepisów kodeksu pracy, ale przedstawiciel za zgodą sądu może rozwiązać stosunek pracy, jeżeli sprzeciwia się on dobru tej osoby (art. 22 § 3 kp).

• polski system prawny wyznacza szeroki zakres kom­petencji do wykonywania czynności prawnych przez same osoby ograniczo­ne w zdolności do czynności prawnych.

Pełna zdolność do czynności prawnych

• człowiek powyżej 18 roku życia i małoletni przez zawarcie związku małżeńskiego (nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa - art. 10 kc)

• dotyczy osób, które ukończyły 16 rok życia i zawarły małżeństwo bez przewidzianego w art. 10 KRO zezwolenia sądu opiekuńczego.

osoby te mają kom­petencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świe­tle obowiązującego systemu prawnego czynności prawnych.

---