Tadeusz Fąk, Anita Kaik-Woźniak

AWF Wrocław

Metodyka opracowywania koncepcji zagospodarowania rekreacyjno - turystycznego. Założenia teoretyczne.

Większość terenów, na których podejmuje się nowe inwestycje w zakresie zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego, jest urządzana bez diagnozy potrzeb i oczekiwań rekreacyjno-turystycznych społeczności lokalnej oraz osób wypoczywających na danym terenie.. Taka sytuacja powoduje często, że nowoczesny centrum rekreacji i turystyki nie jest w pełni wykorzystywane, gdyż jego oferta odbiega od potrzeb środowiska, w którym ono funkcjonuje lub, dla którego jest przygotowana. To samo dotyczy osiedli mieszkaniowych, podwórek czy innych miejsc, na których lokalizowane są tereny, obiekty i urządzenia rekreacyjno-turystyczne. Tereny te pomimo występujących tam urządzeń służących wypoczynkowi często „świecą pustkami”, a jeżeli już są na nich wypoczywający, to najczęstszą ich formą aktywności ruchowej są spacery i jazda rowerem.

W dalszym ciągu, zarówno w projektach, jak i w pracach realizacyjnych, stosuje się jeszcze tradycyjną formułę zagospodarowania i tradycyjne rozwiązania technologiczne. Co prawda zauważalne są już zmiany na tym polu, ale dalej znaczna część terenów jest pozbawiona elementów nowoczesności w zakresie estetyki, bezpieczeństwa, funkcjonalności, ładu przestrzennego i właściwego programu zagospodarowania związanego z potrzebami i zainteresowaniami wypoczywających^,.

Tworząc koncepcję zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego należy przyjąć określoną drogę postępowania, która ma istotne znaczenie dla działań organizacyjnych i merytorycznych w tym zakresie. Proponowana poniżej metodyka może mieć zastosowanie zarówno do opracowań całościowych terenu, jak i poszczególnych jego części składowych. Jednak w praktyce najczęściej nie stosuje się takich koncepcji, a nawet jakichkolwiek konsultacji ze specjalistami z zakresu rekreacji i turystyki, ekologii, architektury krajobrazu, socjologii, pedagogiki i innych.

Zarówno w literaturze krajowej jak i zagranicznej niewiele miejsca poświęca się kompleksowym metodom programowania zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego. Autorzy zajmujący się tą problematyką, między innymi: Rutkowski, Stalski Stojanowič, Gearing, Vor, Błażejczyk, Łabaj, proponują rozwiązania nie do końca kompleksowe. Z dokonanego przeglądu literatury wynika, że najbardziej cennymi propozycjami teoretycznymi dla potrzeb kompleksowego zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego są opracowania Rutkowskiego - tab.1., Stalskiego - tab.2. i Łabaja - tab.3, przedstawione poniżej:

Tab.1. Metodyka prac nad zagospodarowaniem rekreacyjnym w skali planowania regionalnego wg. Rutkowskiego.

Ocena warunków środowiska przyrodniczego.

Powierzchnia funkcjonalno - przestrzenna.

Społeczne wymagania organizacji wypoczynku.

Dostępność komunikacyjna.

Tab.2. Porządek czynności planistycznych dla zagospodarowania rekreacyjnego wg. Stalskiego.

ETAP I

Wybór obszaru: Ogólna ocena walorów turystycznych. Ocena cech obszaru zależnie od ich przydatności dla poszczególnych form ruchu.

ETAP II

Sformułowanie 3 wytycznych do planu ogólnego zagospodarowania turystycznego: Wskazanie funkcji rekreacyjnej obszaru. Podział na strefy o odmiennym użytkowaniu. Określenie chłonności turystycznej obszaru.

ETAP III

Program zagospodarowania turystycznego obszaru.

Marek Łabaj (1996) przedstawił najbardziej kompleksową propozycję o sekwencyjno-logicznym charakterze - tab.3. Ta ostatnia propozycja odnosi się jednak do większych jednostek planu miejscowego. Niemniej proponowane rozwiązania rozszerzają i pogłębiają metodykę zagospodarowania rekreacyjnego.

Tab.3. Sekwencje w programowaniu zagospodarowania rekreacyjnego wg M. Łabaja.

Teren do zagospodarowania rekreacyjnego	Waloryzacja środowiska przyrodniczego.
		Funkcje obszaru.
		Bariera odporności środowiska.
		Moduły programu.

Uwzględniając schemat sekwencyjno-logiczny, można zaproponować poniższy ciąg konsekwentnego działania przy opracowaniu koncepcji programowo-funkcjonalno-przestrzennej zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego. Całość czynności związanych z tą propozycją podzielona została na 5 podstawowych etapów (tab.4.).

Tab.4. Etapy logicznego ciągu czynności przy opracowaniu koncepcji programowo-funkcjonalno-przestrzennej zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego wg. T. Fąka.

ETAP I

Czynności inwentaryzacyjne: Prawno-administracyjne uwarunkowania określone ustawami państwowymi i samorządowymi. Socjologiczno-psychologiczno-kulturowe uwarunkowania danej społeczności. Sondaż diagnostyczny. Struktura układu przestrzennego danego terenu. Wybór terenu dla opracowania koncepcyjnego.

ETAP II

Analiza i wnioski wynikające z czynności inwentaryzacyjnych.

ETAP III

Założenia do koncepcji zagospodarowania.

ETAP IV

Modelowa koncepcja programowo-funkcjonalno-przestrzenna zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego.

ETAP V

Wnioski i uwagi do dalszych prac związanych z realizacją proponowanej koncepcji.

W kolejnych etapach należy wykonać niżej wymienione czynności podane jako główne wytyczne w proponowanej drodze przy opracowywaniu danej koncepcji:

ETAP I

Czynności inwentaryzacyjne.

1. Prawno-administracyjne uwarunkowania określone ustawami państwowymi i samorządowymi:

1. podstawy prawne związane z zabezpieczeniem właściwych warunków dla potrzeb wypoczynku społeczności ogólnokrajowej i lokalnej,

2. podstawowe zarządzenia wykonawcze uchwalone przez parlament i samorządy lokalne, zarządy miasta lub gminy, osiedla mieszkaniowe, itd.,

3. prawne zabezpieczenie terenów dla wypoczynku (cele rekreacyjne i turystyczne) w danym terenie,

4. prawne określenie sposobu finansowania inwestycyjnego.

2. Socjologiczno-psychologiczno-kulturowe uwarunkowania danej społeczności

lokalnej: Sondaż diagnostyczny.

1. dane demograficzne (wiek, płeć, status rodzinny, status zawodowy, itd.),

2. styl życia danej społeczności lokalnej (osiedle, gmina),

3. potrzeby, zainteresowania i oczekiwania w zakresie różnych form wypoczynku.

3. Struktura układu przestrzennego danego terenu:

1. struktura i charakter zabudowy mieszkalnej,

2. układ komunikacyjny - zewnętrzny i wewnętrzny,

3. struktura i charakter usług materialnych (oferta i usługi gospodarczo-handlowe) i niematerialnych (oferta usług dla wypoczynku),

4. tereny zieleni i cieki wodne,

5. bariery odporności ekologicznej terenu.

4. Wybór terenu dla opracowania koncepcyjnego:

1. przeprowadzenie waloryzacji i atrakcyjności tego terenu dla celów rekreacji,

2. określenie dotychczasowych funkcji pełnionych przez wybrany teren,

3. przeprowadzenie charakterystyki dotychczasowego wykorzystania danego terenu,

4. dokonanie jego aktualnego podziału na strefy funkcjonalno - przestrzenne.

ETAP II

Analiza wynikająca z czynności inwentaryzacyjnych:

1. Uwagi i wnioski do układu przestrzennego terenu.

2. Uwagi i wnioski do aktualnego wykorzystywania terenów przez mieszkańców.

3. Uwagi do przyszłych funkcji tego terenu.

4. Uwagi i wnioski do określenia programu zagospodarowania.

ETAP III

Założenia do koncepcji zagospodarowania.

1. Określenie funkcji dla terenów i obiektów.

2. Określenie czasookresu działalności.

3. Segmentacja uczestników wypoczynku.

4. Określenie sektorów i stref programowo-funkcjonalno-przestrzennych.

5. Określenie oferty wypoczynkowej.

ETAP IV

Modelowa koncepcja programowo-funkcjonalno-przestrzenna zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego.

1. Program zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego wynikający ze wszystkich uwarunkowań z etapu inwentaryzacji (najważniejsze czynniki to: potrzeby, zainteresowania i oczekiwania mieszkańców danego terenu).

2. Wyznaczenie stref funkcjonalno-przestrzennych.

3. Określenie programu zagospodarowania rekreacyjnego dla poszczególnych stref.

ETAP V

Wnioski i uwagi do dalszych poczynań związanych z realizacją proponowanej koncepcji.

1. Opracowaną koncepcję należy przedłożyć do oceny zleceniodawcom np. Radzie Osiedla i jego mieszkańcom, Radzie Gminy, Zarządowi Firmy, oraz aktualnym i przyszłym użytkownikom.

2. Należy poddać ją również ocenie grupie ekspertów z zakresu m.in. socjologii, psychologii, pedagogiki, architektury krajobrazu, rekreacji i ekologii.

3. Należy dokonać analizy SWOT, czyli wyodrębnić mocne i słabe strony koncepcji oraz jej możliwości i zagrożenia.

4. Po tak wnikliwej analizie można podejmować decyzje o dalszych działaniach realizacyjnych.

Zaproponowana droga do opracowania koncepcji programowo-funkcjonalno-przestrzennej zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego zapewne nie wyczerpuje problemów związanych z praktycznym działaniem na danym obszarze. Jest natomiast zamysłem zmierzającym do porządkowania metodycznego przy tworzeniu wizji, strategii i koncepcji zagospodarowania rekreacyjnego jak i turystycznego, które w konsekwencji mają bardzo istotny wpływ na jakość funkcjonowania człowieka na obszarach wypoczynkowych.

Przedstawione w opracowaniu ogólne wytyczne będą w przyszłości wymagały dalszych, szczegółowych rozważań w oparciu o założenia teoretyczne, jak i w dużej mierze o doświadczenia z praktycznych wdrożeniowych działań i ich monitoringu Jesteśmy przekonani, że wytyczona tu droga poprzez kolejne etapy może mieć również znakomite zastosowanie przy zagospodarowaniu placów gier i zabaw, tak ważnych dla realizacji procesu edukacji w zakresie kultury czasu wolnego najmłodszych pokoleń cywilizacji wiedzy.

Opracowanie to jest kierowane do grona animatorów rekreacji i turystyki, planistów, projektantów, menadżerów zarządzających terenami rekreacyjnymi i turystycznymi dla potrzeb wypoczynku codziennego, weekendowego i urlopowego. Szczególnie polecane jest dla osób studiujących na Kierunku Turystyka i Rekreacja, które w czasie nauki powinny posiąść wiedzę i umiejętności posługiwania się metodyką opracowań koncepcji programowo- funkcjonalno-przestrzennych dla różnego rodzaju obszarów wypoczynkowych. Należy nadmienić, iż niezwykle istotne jest zagospodarowanie terenów osiedlowych dla potrzeb aktywnego wypoczynku, gdyż zagospodarowanie najbliższego otoczenia ma w dużej mierze wpływ na postawy i zachowania w czasie wolnym. Najczęściej są to jeszcze tylko tereny dla wypoczynku dzieci i młodzieży, a zdecydowanie brak jest terenów i urządzeń rekreacyjnych przeznaczonych dla osób dorosłych. Tereny te powinny być przystosowane dla każdej grupy wiekowej i tworzyć jedną funkcjonalną całość. Co prawda coraz częściej pojawiają się usługi rekreacyjne odpłatne, proponowane przez sektor prywatny, z których w znacznym stopniu korzystają dorośli, ale są one w większości zlokalizowane w obiektach „pod dachem” i nie są dostępne dla szerokiego grona społeczności lokalnej. Lokalizacja urządzeń rekreacyjnych dla każdej grupy wiekowej będzie zdecydowanie pozytywnie wpływać na polepszenie jakości wypoczynku poprzez realizacje, niżej wymienionych celów i zadań będzie:

• bodźcem do integracyjnych działań mieszkańców danej społeczności,

• zapobiegać patologiom istniejącym i rodzącym się na podwórkach osiedlowych,

• wpływać na tworzenie się bardziej bezpiecznych osiedli,

• wzmacniać i utrwalać więzi rodzinne i koleżeńskie,

• szansą realizacji i samorealizacji potrzeb każdego członka danej zbiorowości osiedlowej,

• spowoduje sensowny i lepszy jakościowo styl życia.

Podsumowując należy nadmienić, że zalecenia nakładane przez Unię Europejską związane z zagospodarowywaniem terenów wypoczynkowych będą w dalszym ciągu wymagały od planistów i zarządzających nimi ciągłej pracy nad podnoszeniem standardów ilościowych i jakościowych. Zatem odpowiednie i właściwe zagospodarowanie obszarów wypoczynkowych staje się koniecznością dla współczesnego człowieka.

Piśmiennictwo.

1. Błażejczyk K. Próba oceny klimatu uzdrowisk metodą modelową. Przegląd geograficzny, 52/1, 1980.

2. Denek K. Poza ławką szkolną. Erudytus, Poznań 2002.

3. Fąk T., Michalski J.,i inni, Osiedlowe Centrum Rekreacji inwestycją samorządu dla mieszkańców. [W:] I Kiełbasiewicz-Drozdowska i inni (red.) Rekreacja ruchowa, społeczne oczekiwania I strategie rozwoju. WOS, AWF Poznań 1999.

4. Fąk T., Kaik A. Oczekiwania Wrocławian w zakresie oferty rekreacyjnej i zagospodarowania terenów na obszarze Centrum Rekreacji Psie Pole. [W:] D. Umiastkowska (red.) Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Albatros, Szczecin 2001.

5. Fąk T. Kaik A. Preferencje mieszkańców północno-wschodniej części Wrocławia w zakresie aktywnych form wypoczynku. [W:] W. Siwiński (red.) Rekreacja i turystyka. Współczesne dylematy, zadania i perspektywy. PSNARiT, Poznań 2001.

6. Fąk T., Kaik A. Formy wypoczynku mieszkańców Wrocławia na obszarze Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo - Krajobrazowego „Wielka Wyspa”. [W:] D. Umiastkowska (red.) Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Albatros, Szczecin 2002.

7. Gearing Ch. E., Var T. Site Selection Problem in Touristic Feasibility Reports. Tour Rev 2, 1977.

8. Kaik - Woźniak A,. Fąk T. Programme concept of recreational development of the Wrocław “Kilimanjaro” hill and the adjacent areas. [W:] W. Siwiński, R. D. Tauber, E. Mucha-Szajek (red.) Zarządzanie i usługi w obszarze kultury fizycznej i hotelarstwa. Teoria i praktyka. WSHiG, Poznań 2006.

9. Łabaj M. Sekwencyjna metodologia programowania zagospodarowania rekreacyjnego. Folia Turystyka 6, Kraków 1996.

10. Rutkowski S. Planowanie przestrzenne obszarów wypoczynkowych w strefie dużych miast. Wyd. II PWN, Warszawa 1978.

11. Stalski M. Przestrzenne aspekty zagospodarowania turystycznego. PWN, Warszawa 1973.

12. Stojanowič N. Specifičnost prostornog planiranja u turizma. Turizm 3, 1979.

Tadeusz Fąk, Anita Kaik-Woźniak.

Streszczenie

Metodyka opracowywania koncepcji zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego. Założenia teoretyczne.

Słowa kluczowe: turystyka, rekreacja, zagospodarowanie, koncepcja programowo -funkcjonalno - przestrzenna.

Niniejsze opracowanie dotyczy założeń teoretycznych w metodyce tworzenia koncepcji zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego terenów wypoczynkowych. Tą problematyką zajmowało się w Polsce wielu badaczy, m.in. K. Błażejczyk, M. Łabaj, S. Rutkowski, M. Stalski. Autorzy ninejszej pracy zaproponowali własną oryginalną drogę tworzenia takich opracowań nazywając ją: „Koncepcją programowo-funkcjonalno-przestrzenną”, w której występuje pięć kolejnych etapów związanych z programowaniem zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego. Tworząc koncepcję zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego należy przyjąć określony sposób postępowania, który ma istotne znaczenie dla działań organizacyjnych i merytorycznych w tym zakresie. Proponowana metodyka może mieć zastosowanie zarówno do całości terenu, jak i poszczególnych jego części składowych. Opracowanie to jest kierowane do grona animatorów rekreacji i turystyki, planistów, projektantów, menadżerów zarządzających terenami rekreacyjnymi i turystycznymi dla potrzeb wypoczynku codziennego, weekendowego i urlopowego. Szczególnie polecane jest dla osób studiujących na Kierunku Turystyka i Rekreacja, które w czasie nauki powinny posiąść wiedzę i umiejętności posługiwania się metodyką tworzenia koncepcji programowo-funkcjonalno-przestrzennych dla różnego rodzaju obszarów wypoczynkowych.

Fąk T., Michalski J.i inni, Osiedlowe Centrum Rekreacji inwestycją samorządu dla mieszkańców. [W:] I Kiełbasiewicz-Drozdowska i inni (red.) Rekreacja ruchowa, społeczne oczekiwania i strategie rozwoju. WOS, AWF, Poznań 1999.

Fąk T., Kaik A. Formy wypoczynku mieszkańców Wrocławia na obszarze Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo - Krajobrazowego „Wielka Wyspa”. [W:] D. Umiastkowska (red.) Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Albatros, Szczecin 2002.

Fąk T., Kaik A. Oczekiwania Wrocławian w zakresie oferty rekreacyjnej i zagospodarowania terenów na obszarze Centrum Rekreacji Psie Pole. [W:] D. Umiastkowska (red.) Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Albatros, Szczecin 2001.

Fąk T. Kaik A. Preferencje mieszkańców północno-wschodniej części Wrocławia w zakresie aktywnych form wypoczynku. [W:] W. Siwiński (red.) Rekreacja i turystyka. Współczesne dylematy, zadania i perspektywy. PSNARiT, Poznań 2001.

Rutkowski S. Planowanie przestrzenne obszarów wypoczynkowych w strefie dużych miast. PWN, wyd. II, Warszawa 1978.

Stalski M. Przestrzenne aspekty zagospodarowania turystycznego. PWN, Warszawa 1973.

Stojanowič N. Specifičnost prostornog planiranja u turizma. Turizm 3, 1979.

Gearing Ch. E., Var T. Site Selection Problem in Touristic Feasibility Reports. Tour Rev 2, 1977.

Błażejczyk K. Próba oceny klimatu uzdrowisk metodą modelową. Przegląd geograficzny 52/1, 1980.

Łabaj M. Sekwencyjna metodologia programowania zagospodarowania rekreacyjnego. Folia Turystyka 6, Kraków 1996.

Kaik - Woźniak A,. Fąk T. Programme concept of recreational development of the Wrocław “Kilimanjaro” hill and the adjacent areas. [W:] W. Siwiński, R. D. Tauber, E. Mucha-Szajek (red.) Zarządzanie i usługi w obszarze kultury fizycznej i hotelarstwa. Teoria i praktyka. WSHiG, Poznań 2006.

Denek K. Poza ławką szkolną. Erudytus, Poznań 2002.

8

---