Ochrona środowiska to zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów.
Ochrona środowiska to również utrzymywanie otoczenia w czystości, minimalizacja zanieczyszczeń, czy zużywania mediów takich jak woda, energia cieplna itp.
SPOSOBY OCHRONY ŚRODOWISKA
-tworzenie parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych itp.
-obejmowanie ochroną prawną gatunków roślin i zwierząt ustanawianie pomników przyrody
Natura - całokształt rzeczy i zjawisk tworzących wszechświat, świat (bez wytworów pracy ludzkiej); ziemia i woda z żyjącymi na nich i w nich roślinami i zwierzętami.
Kultura - to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie. W skład tak pojętej kultury wchodzą nie tylko wytwory materialne i instytucje społeczne, lecz także zasady współżycia, sposoby i wzory postępowania, podstawy ocen (wartości) przyjęte w danej społeczności i określające obowiązujące zachowania.
Krajobraz to zbiór cech wyróżniających dany region, do których należą: ukształtowanie terenu, rozmieszczenie zbiorników wodnych i rzek, stany pogodowe związane z klimatem, rodzaj gleby, szata roślinna, świat zwierzęcy, a także charakter działalności ludzkiej.
EDUKACJA- to psychologiczno-pedagogiczny proces oddziaływania na człowieka (nauczanie i wychowanie) w celu kształtowania jego świadomości.
Jeśli celem jest kształtowanie świadomości ekologicznej człowieka, to możemy mówić o
edukacji ekologicznej.
Edukacja ekologiczna (edukacja środowiskowa) - koncepcja kształcenia i wychowywania społeczeństwa w duchu poszanowania środowiska przyrodniczego zgodnie z hasłem myśleć globalnie - działać lokalnie.
Edukacja ekologiczna definiowana jest także jako psychologiczno-pedagogiczny proces oddziaływania na człowieka w celu kształtowania jego świadomości ekologicznej
GŁÓWNE ZADANIA EDUKACJI
-uświadamianie
-informowanie
- kształtowanie postaw
- rozwijanie kompetencji
- bezpośrednie uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów środowiskowych
CELE EDUKACJI EKOLOGICZNEJ
-Kształtowanie pełnej świadomości i budzenie zainteresowania społeczeństwa wzajemnie powiązanymi kwestiami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi i ekologicznymi.
-Umożliwienie każdemu człowiekowi zdobywania wiedzy i umiejętności niezbędnych dla poprawy stanu środowiska.
- Tworzenie nowych wzorców zachowań, kształtowanie postaw, wartości i przekonań
jednostek, grup i społeczeństw, uwzględniających troskę o jakość środowiska.
CELE OGÓLNE KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA
-Rozbudzenie potrzeby kontaktu z przyrodą
-Uświadomienie znaczenia i piękna otaczającego środowiska naturalnego
-Uświadomienie odpowiedzialności za stan środowiska w najbliższym otoczeniu
-Zaznajomienie z podstawowymi zasadami ochrony środowiska i rozumienie konieczności ich przestrzegania
-Postrzeganie norm ekologicznych przez samych siebie i innych, poznanie pojęcia „odpady”, źródła i rodzaje odpadów w środowisku lokalnym
-Stworzenie możliwości oddziaływania poprzez edukację dzieci na ich najbliższych.
-Promowanie zdrowego stylu życia w zdrowym środowisku.
CELE EDUKACJI EKOLOGICZNEJ MOŻNA OSIĄGNĄĆ POPRZEZ:
edukację formalną- obejmującą dzieci od wieku przedszkolnego oraz młodzież po studentów szkół wyższych, a także nauczycieli i specjalistów związanych z ochroną środowiska;
Przedszkola
-Szkoły podstawowe
-Gimnazja
-Licea ogólnokształcące
-Technika
-Zasadnicze szkoły zawodowe
- Szkoły policealne i pomaturalne
-Uczelnie wyższe
edukację nieformalną- która stanowi uzupełnienie edukacji formalnej i jest organizowana wspólnie z organizacjami o profilu ekologicznym. Edukacja nieformalna odbywa się poprzez organizowanie imprez, konkursów, wycieczek itp.
-Dom rodzinny
-Pozarządowe organizacje ekologiczne
-Ośrodki edukacji ekologicznej
-Parki narodowe i krajobrazowe
-Samorządy terytorialne
-Wojewódzkie służby ochrony środowiska
-Kościoły i ruchy religijne
-Zakłady pracy
-Środki masowego przekazu
Do najbardziej znanych systemów zarządzania środowiskiem należą:
- europejski EMAS
- światowy ISO 14000.
Celem norm ISO serii 14000 jest udoskonalenie efektów działalności środowiskowej organizacji i harmonizacja różnych norm krajowych dotyczących zarządzania środowiskowego, a w efekcie ułatwienie międzynarodowej wymiany handlowej. Seria norm ISO 14000 obejmuje zarówno normy dotyczące systemów zarządzania środowiskowego, oceny efektów działalności środowiskowej i audytowania, które skupiają się na systemie zarządzania, jak i normy dotyczące eko-etykietowania i oceny cyklu życia. ISO 14001 to uznawana w skali międzynarodowej norma określająca metody wdrażania efektywnych systemów zarządzania środowiskowego. Normę tę opracowano w celu zdefiniowania reguł delikatnej równowagi między zachowywaniem rentowności i minimalizacją wpływu działalności na środowisko naturalne. Organizacje stosujące założenia tej normy mogą osiągnąć oba powyższe cele.
Norma ISO 14001 obejmuje:
- wymagania ogólne
- dyrektywy w zakresie ochrony środowiska naturalnego
- informacje na temat planowania wdrażania i innych czynności
- informacje dotyczące procedur kontroli i czynności naprawczych
- przegląd technik zarządzania.
Polityka środowiskowa określa ogólny kierunek działań środowiskowych organizacji i ustala zasady, jakimi będzie kierować się organizacja w kwestiach dotyczących środowiska. Polityka środowiskowa staje się punktem odniesienia, względem którego oceniane będą wszystkie działania w ramach SZŚ.
Aspekty środowiskowe to wszelkie zagadnienia związane z oddziaływaniem jednostki
organizacyjnej na środowisko. Aspekty środowiskowe odnoszą się do elementów działalności organizacji, produktu lub usługi, który może mieć korzystny lub niekorzystny wpływ na środowisko.
Aspekty środowiskowe dotyczą działalności, produktów i usług:
· które mają lub mogą mieć znaczący wpływ na środowisko
· które mogą być kontrolowane i na które można wpływać
· które powinny być aktualizowane
· które są rozważane przy określeniu celów środowiskowych
Zaleca się aby proces identyfikowania znaczących aspektów środowiskowych związanych z działaniami w jednostkach operacyjnych, gdzie to właściwe, uwzględniał:
· emisje do atmosfery,
· odprowadzanie cieków,
· zarządzanie odpadami,
· zanieczyszczanie gruntu,
· zużycie surowców i zasobów naturalnych,
· inne kwestie związane z lokalnym środowiskiem i społeczeństwem.
Aspekty można określać według procesów, według urządzeń, pod wzglądem operacji, czy też rodzaju aspektu. Aspekty powinny być aktualizowane w zależności od zmian wprowadzanych w technologii, produkcie lub usłudze.
Procedura identyfikacji znaczących aspektów środowiskowych wymaga utworzenia tzw. rejestru wszystkich aspektów lub tylko znaczących aspektów środowiskowych. O tym czy dany aspekt zostanie uznany za znaczący mogą decydować nie tylko kryteria czystości środowiska, ale równie inne np. wizerunek firmy.
29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporządzenie Nr 1836/93 dotyczące
dobrowolnego udziału przedsiębiorstw przemysłowych we Wspólnym Schemacie Przeglądu
Zarządzania Środowiskiem.
EMAS 10 lipca 1993 roku opublikowano ją jako zarządzenie w Official Journal of European Communities pod nazwą „Zarządzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarzdzania i eko-auditu'. EMAS wszedł w życie w kwietniu 1995 roku i jako zarządzenie został automatycznie wprowadzony we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Kraje członkowskie Unii Europejskiej miały obowiązek przygotowania systemu akredytacji weryfikatorów systemu zarządzania środowiskowego zgodnie z EMAS oraz systemu rejestracji przedsiębiorstw w rejestrze EMAS.
Podstawowym celem EMAS jest stworzenie systemu zarządzania ekologicznego w
przedsiębiorstwie opartego na procesie ciągłych usprawnień zarówno w odniesieniu do procesów produkcyjnych jak i technik zarządzania. Cel ten można osiągnąć poprzez opracowanie i wdrożenie w przedsiębiorstwie polityk, programów środowiskowych, systematyczną, obiektywną i okresową ocenę funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Polityka ekologiczna przedsiębiorstwa jest głównym instrumentem ukazującym priorytetowe działania środowiskowe. Polityka ekologiczna powinna:
· stanowi podstawę do określenia celów środowiskowych, zadań, programu i systemu zarządzania,
· nawiązywać do wszystkich zagadnie środowiskowych
· angażować przedsiębiorstwo w praktyk dobrego zarządzania,
· deklarować konieczno spełnienia wszystkich wymaga prawnych z zakresu ochrony środowiska,
· deklarować wdrożenie ciągłych usprawnień w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w odniesieniu do wymagań środowiskowych być zatwierdzona na najwyższym szczeblu systemu zarządzania,
· mieć formę pisemną,
· być dostępna dla całej załogi i lokalnego społeczeństwa,
· być okresowo weryfikowana.
System zarządzania ochroną środowiska oznacza tę część ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem, która zawiera strukturę organizacyjną, działania, procedury i zasady formułowania oraz wdrażania polityki ekologicznej. Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarządzania w przedsiębiorstwie powinien:
· określać zakres odpowiedzialności za środowisko wśród wszystkich pracowników na wszystkich poziomach,
· oceniać oddziaływanie na środowisko wszystkich działań, procesów i produktów,
· oceniać i monitorować wszystkie obecnie podejmowane działania,
· zapobiega, eliminować i redukować emisję zanieczyszczeń do środowiska,
· podejmować działania w celu ochrony przed wypadkami, przeciekami, emisjami itp.,
· wdrażać i aktualizować obowiązujące procedury (we współpracy z samorządami lokalnymi),
· kontrolować spełnienie wymogów środowiskowych,
· dostarcza kompletnej informacji do publicznej wiadomości na temat działań środowiskowych przedsiębiorstwa.
Trwały i zrównoważony rozwój jest to rozwój oparty na racjonalnym gospodarowaniu zasobami kulturowymi i przyrodniczymi w skali lokalnej i globalnej, które są wyczerpalne, nieodnawialne lub mają ograniczoną zdolność samoodtwarzania i odbudowywania się.
TRWAŁY, bo ma zapewnić:
-trwałość gatunku Homo Sapiens;
-potrzeby obecnego i przyszłych pokoleń
ZRÓWNOWAŻONY, bo ma zapewnić:
-zwiększanie wzrostu gospodarczego bez zwiększania wykorzystania zasobów nieodnawialnych;
-utrzymywanie na stałym poziomie potencjału środowiska;
-utrzymywanie dostępności zasobów w długim okresie czasu.
Zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju
-Powstrzymywanie degradacji środowiska, i zapewnienie przetrwania gatunków.
-Zachowanie i polepszenie stanu zdrowia ludzi, bezpieczeństwo pracy i dobrobyt.
-Zwiększanie bogactwa przyrodniczego Ziemi.
-Zaspokajanie potrzeb materialnych ludzi.
-Dostosowanie technik produkcji do wymogów środowiska.
-Zróżnicowanie tempa wzrostu dochodu narodowego na osobę w różnych regionach świata, kraju.
-Transfer kapitału i nagromadzonych środków.
-Zwiększenie odpowiedzialności użytkowników środowiska za skutki prowadzonej działalności.
-Rozszerzenie zakresu i form edukacji ekologicznej.
-Zasada integralności systemu ekologicznego, gospodarczego, społecznego na każdym poziomie zarządzania.
Rozwój przemysłu stał się równoznaczny ze wzrostem zapotrzebowania na paliwa kopalne - węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropę naftową i gaz ziemny. Intensywna ich eksploatacja oraz zanieczyszczenia jakie powodują zmusiły ludzkość do poszukiwań nowych źródeł energii, które nie byłyby tak bardzo uciążliwe dla środowiska naturalnego. Źródłami takimi są:
-promieniowanie słoneczne (energia słoneczna),
- energia rozszczepienia pierwiastków promieniotwórczych,
- energia wiatru (energia wiatrowa),
- energia spadku wód (energia wodna),
- biomasa (energia spalania roślin),
- energia geotermalna (energia gorących wód głębinowych),
- energia przypływów i odpływów mórz oraz różnicy temperatury wody
powierzchniowej i głębinowej.
Energia jest to wielkość fizyczna służąca do ilościowego opisu różnych procesów i rodzajów oddziaływania. Różnym procesom fizycznym odpowiadają rożne rodzaje energii (mechaniczna, elektromagnetyczna, jądrowa, grawitacyjna itp.). Jednostką energii w układzie słonecznym jest 1J.
Energia może objawiać się w wielu postaciach, takich jak: ruch, ciepło, światło, wiązania chemiczne, elektryczność i wielu innych. Mówimy, że energia obecna jest w źródłach energii, takich jak drzewo, wiatr, jedzenie, węgiel czy też ropa. Wszystkie te źródła mają jedną wspólną cechę - możemy ich użyć żeby otrzymać w zamian konkretną korzyść: ogrzać mieszkanie, wprawić w ruch samochód, itd. Możemy więc powiedzieć, że energia jest nam potrzebna, żeby wykonywała korzystną dla nas pracę.
-Odnawialne źródła energii - źródła energii, których używanie nie wiąże się z długotrwałym ich deficytem - ich zasób odnawia się w krótkim czasie.
-Przeciwieństwem ich są nieodnawialne źródła energii, czyli źródła, których wykorzystanie postępuje znacznie szybciej niż naturalne odtwarzanie.
Zalety hydroelektrowni:
- pozyskiwanie energii elektrycznej bez emisji szkodliwych gazów i pyłów,
- uzyskiwanie relatywnie tańszej energii,
- możliwość lokalizacji małych (lokalnych) elektrowni wodnych,
- właściwa lokalizacja zbiorników retencyjnych działa przeciwpowodziowo i jednocześnie może być źródłem zaopatrzenia miast w wodę,
- uatrakcyjnienie krajobrazu,
- rozwój kompleksów rekreacyjnych i sportów wodnych.
Problemy wynikające z budowy hydroelektrowni:
- trwałe zajęcie obszarów, przeważnie o charakterze rolniczym lub leśnym,
- konieczność przemieszczenia ludności wraz z zabudową,
- degradacja zabytków,
- konieczność stworzenia nowych połączeń drogowych i kolejowych,
- zmiany klimatyczne (widoczne dopiero po kilkunastu latach),
- degradacja roślin chronionych
Biomasa - biomasą nazywamy substancję organiczną powstającą w wyniku procesu fotosyntezy. Wielkość zasobów biomasy na danym terenie zależy od intensywności nasłonecznienia oraz jakości (czystości) gleby i wody. Biomasa jest niczym innym jak zakumulowaną w postaci roślin energią słoneczną. W Polsce możliwe jest uzyskanie około 10 ton biomasy z 1 ha użytków rolnych. Stanowi to równowartość 5 ton węgla kamiennego. W wyniku spalania biomasy, do atmosfery przedostaje się dwutlenek węgla, ale tylko w takiej ilości jaka została pochłonięta przez rośliny podczas wegetacji. Właściwość ta jest istotną zaletą biomasy jako paliwa gdyż jej spalanie nie zwiększa ogólnej emisji gazu cieplarnianego jakim jest dwutlenek węgla.
Biomasa, szczególnie odpady drzewne i rolnicze, mogą być bezpośrednio spalane w odpowiednio przystosowanych do tego typu paliw kotłach. Jest to najprostsze rozwiązanie wykorzystania biomasy. W bardziej złożonych przypadkach przetwarza się rośliny na biopaliwa. Źródłem takich paliw mogą być rośliny oleiste takie jak słonecznik, rzepak, soja i orzeszki ziemne. Z innych roślin - ziemniaków, buraków cukrowych i trzciny cukrowej można uzyskać alkohol, który można dodawać do benzyny (do 10%). W Polsce przewiduje się, że do celów energetycznych największe zastosowanie będą-miały produkty i odpady rolnicze i leśne.
Możliwości spalania poszczególnych rodzajów bioamasy
• Tradycyjne i specjalnie konstruowane kotły, piece i kominki - drewno , brykiety
• Współczesne kotły z pełną automatyką - granulat drzewny (pelety), ziarno energetyczne, zrębki, brykiety
• Kotły średniej i dużej mocy - zrębki, słoma
• Kotły specjalnie projektowane - baloty słomy lub siana
• Kotły i agregaty kogeneracyjne - biogaz i biopaliwa płynne
Biopaliwo - biomasa, która została przygotowana do wykorzystania w celach energetycznych. Przetwarzanie biomasy w celach energetycznych może odbywać się metodami: fizycznymi, chemicznymi, biochemicznymi.
Biopaliwa dzielimy na :
-biopaliwa stałe : drewno opałowe: zrębki, trociny, ścinki, wióry, brykiety, pelety, pozostałości z rolnictwa: słoma zbóż, rzepaku i traw osady ściekowe odwodnione, rośliny energetyczne trawiaste i inne, w tym makulatura
- biopaliwa gazowe : biogaz rolniczy(fermentacja gnojowicy), biogaz z fermentacji odpadów przetwórstwa spożywczego, biogaz z fermentacji osadów ściekowych, biogaz/ gaz wysypisk owy, gaz drzewny
- biopaliwa ciekłe : biodiesel (paliwo rzepakowe), etanol, metanol, paliwa płynne z drewna ( benzyna, biooleje)
Do zalet energii biomasy zaliczyć możemy :
-duży potencjał techniczny (dostępność ziemi uprawnej) w niektórych regionach
-utylizacja niektórych odpadów i ścieków
-zagospodarowanie i wykorzystanie terenów pod uprawy
-Do wad zaliczamy :
-konieczność prowadzenia uprawy
-zajmowanie pod uprawę terenów cennych przyrodniczo
-spalanie - wydzielanie szkodliwych substancji
-jałowienie gleb
Elektrownia wiatrowa to zespół urządzeń produkujących energię elektryczną, wykorzystujących do tego turbiny wiatrowe. Energia elektryczna uzyskana z wiatru jest uznawana za ekologicznie czystą, gdyż, pomijając nakłady energetyczne związane z wybudowaniem takiej elektrowni, wytworzenie energii nie pociąga za sobą spalania żadnego paliwa.
Energia wiatru jest odnawialnym źródłem energii - niewyczerpywalnym i niezanieczyszczającym środowiska. Nie znaczy to jednak, że jest dla środowiska neutralna.
Jak się okazuje, elektrownie wiatrowe mogą wywierać negatywny wpływ na otoczenie - na
ludzi, na ptaki, na krajobraz. Problemem jest na przykład wytwarzany przez turbiny wiatrowe
stały, monotonny hałas o niskim natężeniu, niekorzystnie oddziaływujący na psychikę
człowieka. By zneutralizować jego wpływ, wokół masztów elektrowni wiatrowych wyznacza
się strefę ochronną o szerokości 500 metrów. Inna kwestia to niebezpieczeństwo, stwarzane
przez elektrownie wiatrowe dla ptaków. Mimo, że zdania naukowców w tej sprawie są
podzielone i - jak utrzymują niektórzy - migrujące ptaki umieją omijać elektrownie, inni
szacują, że farma wiatrowa o mocy 80 MW może zabić nawet 3500 ptaków w ciągu roku. Na
koniec wspomnieć należy także o ujemnym wpływie wywieranym przez elektrownie wiatrowe na krajobraz: zajmują one duże powierzchnie i zlokalizowane są często w turystycznych rejonach nadmorskich i górskich.
Energia promieniowania słonecznego wraz z przetworzonymi jej formami w postaci energii wiatru, wody, biomasy i innymi jest zaliczana do odnawialnych źródeł energii. Może ona być wykorzystana bezpośrednio (kolektory i stawy słoneczne, helioelektrownie) lub pośrednio (turbiny wiatrowe i wodne, spalanie biomasy itd.).
Praktyczną możliwość wykorzystania energii słonecznej ograniczają warunki klimatyczne oraz wciąż jeszcze wysokie nakłady inwestycyjne, związane z zainstalowaniem odbiorników o bardzo dużych powierzchniach. Niepodważalną zaletą energii słonecznej jest zupełny brak szkodliwego oddziaływania na środowisko naturalne.
Energię słoneczną można pozyskać i przetworzyć na inne formy energii (cieplną, elektryczną, mechaniczną) w specjalnie do tego celu skonstruowanych urządzeniach lub instalacjach. Są to tak zwane aktywne systemy wykorzystania energii słonecznej. Systemy te, w zależności od temperatur czynników oraz od roli jaką odgrywają w transferze energii, dzielą się na:
• niskotemperaturowe (kolektory i stawy słoneczne),
• wysokotemperaturowe (farmy i elektrownie słoneczne),
• wspomagające (magazyny energii, pompy ciepła, diody cieplne i inne).
ZALETY
nieograniczone zasoby energii, wszechobecność jej dostępu, najmniejszy ujemny wpływ na
środowisko i brak emisji szkodliwych substancji, możliwość bezpośredniej konwersji
na inne formy energii, łatwy montaż kolektorów
Panele słoneczne możemy zaobserwować już nawet na obudowach telefonów komórkowych co pozwala podładować telefon w niemal każdej słonecznej chwili dnia
WADY
Do budowy ogniw fotowoltaicznych używa się pierwiastków toksycznych (kadm, arsen, selen, tellur).
Instalacja ogniw zajmuje rozległe obszary - jak wspomniano wcześniej do ogrzania średniego domu potrzeba by było 60m2 takich ogniw.
Trudność korzystania z tego źródła energii wynika m. in. ze zmienności dobowej i sezonowej promieniowania słonecznego.
Polityka ekologiczna - jest to świadoma i celowa działalność państwa lub grupy państw, która polega na racjonalnym korzystaniu z zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, jego właściwej ochronie i umiejętnym kształtowaniu, na podstawie zdobytej przez ludzkość wiedzy teoretycznej i praktycznej.
Polityka ekologiczna jest ważnym czynnikiem kształtującym treści norm prawa ochrony środowiska. Kluczową zasadą polityki ekologicznej jest zasada zrównoważonego rozwoju. Zasada ta wymaga by rozwój gospodarczy dokonywał się z uwzględnieniem potrzeby utrzymania na niezmienionym poziomie zasobów i jakości środowiska.
Globalizacja to proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach staja się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii . Globalizacja oznacza zmniejszenie barier między krajami i wzmocnienie ściślejszych powiązań ekonomicznych, politycznych i społecznych.
Potencjalne środowiskowe możliwości wynikające z globalizacji:
- gospodarcze - nowe rynki dla technologii oczyszczania środowiska; rozwój instrumentów globalnie zorientowanych przyspieszających globalizację,
- technologiczne - dostęp do najlepszych technologii; lepsza informacja o trendach technicznych i sposobach ochrony środowiska,
- kulturowe - rozszerzanie się wspólnego rozmiarem paradygmatu zrównoważonego i trwałego rozwoju; kulturowego ludzkości,
- polityczne - powstawanie globalnych inicjatyw i instytucji umożliwiających środowiskowe modelowanie procesu globalizacji; rozwój globalnych organizacji pozarządowych, ponadnarodowych,
- środowiskowe - bardziej efektywna alokacja wykorzystania zasobów środowiskowych przez specjalizację; zmniejszenie uciążliwego oddziaływania przez postępującą specjalizację.