prof. dr hab. Ryszard Kościelak
WSFiZ w Warszawie
Psychologia niestacjonarna
VII semestr
Kierunki psychologii klinicznej - wykłady
T: Źródła i drogi rozwoju psychologii klinicznej. Początki psychologii klinicznej.
Psychologia kliniczna powstała w 1896 r. Jej narodziny wiążą się z utworzeniem pierwszej kliniki psychologicznej przy Uniwersytecie Pensylwania w Filadelfii - Witmer
Cele kliniki:
- zrealizować główne idee Witmera,
- wykorzystać psychologię empiryczną w praktyce,
- stworzyć doktorantom psychologii możliwość zdobywania umiejętności praktycznych.
Inne zasługi Witmera:
- w roku powstania kliniki psychologicznej (1896) przedstawił na konferencji Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA) koncepcję metody klinicznej.
- w 1907 r Witmer stworzył pismo „Psychological clinic”. W artykule wprowadzającym stwierdził, że nauka powinna realizować postulat aplikacyjności, i że nie ma zasadniczych różnic między czystą nauką a nauką stosowaną (granice są bardzo płynne).
- Witmer pokazał jak bardzo praktyczne okazały się odkrycia badaczy z Laboratorium Wundta (...).
- w oparciu o swoją praktykę z dziećmi opóźnionymi w rozwoju i z deficytami poznawczymi, Witmer sformułował cele i założenia organizacyjne kliniki psychologicznej.
- stwierdził, że psychologia kliniczna jest ściśle związana z medycyną, ale także z socjologią i pedagogiką. To klasa szkolna, ulica i grupy rówieśnicze są naturalnym laboratorium psychologii.
- Głównym powodem tworzenia klinik psychologicznych był jednak brak możliwości przygotowania do wykonywania zawodu psychologa klinicznego w ramach uniwersyteckich form kształcenia.
- w projekcie kształcenia psychologa klinicznego za kluczowe Witmer uznał doskonalenie metody klinicznej zbliżonej do studium przypadku (case study).
-Witmer wyjaśnił także, dlaczego posłużył się terminem „kliniczny” lub „klinika”. Przyznał, że zostały one zapożyczone z medycyny, ale dodał, że psychologia kliniczna nie jest psychologią medyczną.
- zapożyczenie terminu „kliniczna” miało przede wszystkim dookreślać „metodę postępowania psychologa, a nie miejsce praktyki”.
- psychologia kliniczna miała być rodzajem obrony przed bezpośrednim przenoszeniem eksperymentów z laboratorium do pracy z dziećmi w ich naturalnym środowisku.
- Witmer twierdził, że podejście kliniczne, czyli nastawienie na indywidualne badanie i rozwiązanie problemów dzieci i dorosłych jest ważne także wówczas, gdy mamy do czynienia z szeroko pojmowaną normą.
- w okresie wyodrębniania się psychologii klinicznej ważne było nastawienie na działanie w praktyce, tworzenie zrębów profesji i kształcenie zawodowe, w szczególności przygotowanie do badania jednostkowego osób zaburzonych i wykazujących problemy życiowe.
- współczesne określenie „kliniczna” ma znaczenie nie tylko historyczne, służy też szybkiemu identyfikowaniu pewnej dziedziny badań i praktyki psychologicznej, rozwijaniu specjalistycznego piśmiennictwa i utrzymaniu tożsamości zawodowej psychologów.
- Idea Witmera - twórcy psychologii klinicznej, dotycząca praktycznego zastosowania wiedzy była niewątpliwie radykalna. W krótkim okresie (do 1914 r.) w Stanach Zjednoczonych powstało wiele klinik psychologicznych. Towarzyszyły temu ważne zmiany organizacyjne.
- w 1917 r w ramach Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA) powstało Amerykańskie Towarzystwo Psychologii Klinicznej (AACP), które oficjalnie używało terminu psychologia kliniczna i stawiało sobie za cel podwyższanie standardów zawodowych i rozwój badań w psychologii klinicznej.
- 10 lat przed utworzeniem pierwszej kliniki psychologicznej przez Witmera, Zygmunt Freud w roku 1886 otworzył swoją praktykę psychoanalityczną w Wiedniu.
Wykład 2 - 08.10.2011 r
(Ciąg dalszy poprzedniego)
To działalność Freuda, choć początkowo miała charakter praktyczny, dałą początek nurtowi teoretycznemu, z którego psychologia kliniczna czerpie swe inspiracje do chwili obecnej.
Kompleksowe podejście do wyjaśnienia natury człowieka i zaburzeń rozwijane w psychoanalizie, stanowi ważny wkład do wiedzy o zaburzeniach psychicznych i psychosomatycznych, o zaburzeniach rozwoju człowieka oraz diagnozie i psychoterapii tych zaburzeń.
Ważną rolę w narodzinach i rozwoju psychologii klinicznej odegrał także nurt badań empirycznych.
Początki stosowania metod eksperymentalnych w diagnozie zaburzeń psychicznych wiążą się ze sławnym uczniem i wieloletnim przyjacielem Wundta - psychiatrą Emilem Kraepelinem, twórcą I nowoczesnej klasyfikacji zaburzeń psychicznych.
Nurt badań empirycznych był także intensywnie rozwijany w laboratoriach fizjologów rosyjskich, zakładanych przez Bechteriewa i Korsakowa. Ten nurt został szczególnie rozpropagowany w Polsce przez B.W. Zeigarnik pod nazwą patopsychologia eksperymentalna.
Korzenie nowoczesnej psychologii klinicznej tkwią zarówno w Stanach Zjednoczonych, gdzie dominował nurt pragmatyczny i metody kliniczne jak i w Europie.
W Europie twórcy psychoanalizy wskazali na znaczenie teorii w wyjaśnianiu zaburzeń psychicznych, a badanie laboratoriów pokazali jak ważna jest metoda eksperymentu nazwanego później eksperymentem klinicznym.
Współcześnie psychologia kliniczna jest dziedziną mającą bardzo szeroki obszar zastosowań; zajmując się zarówno zdrowiem, jak i wieloma postaciami zaburzeń w różnych fazach życia człowieka, grup i społeczności.
Psychologia kliniczna jest dziedziną bardzo zróżnicowaną, zarówno pod względem obszaru zainteresowań, jak i przedmiotu badań i praktyki.
Tendencje do poszerzania obszaru i różnicowania spowodowało wyodrębnienie się w ramach psychologii klinicznej różnych subdyscyplin, jak np.: psychologia uzależnień, kliniczna psychologia zdrowia, psychologia katastrof, interwencja kryzysowa, itp.
Powstawały nowe obszary zainteresowań psychologów klinicznych, m.in.: przemocą seksualną i nadużyciami, konsekwencjami katastrof i terroryzmu, zdrowotnymi aspektami starzenia się, stresem przemian społecznych, wsparciem społecznym, itp.
Coraz częściej w badaniach i praktyce psychologa klinicznego pojawiają się problemy działań interdyscyplinarnych, które wymagają nowego spojrzenia na powiązania psychologii klinicznej z innymi obszarami psychologii jak i różnymi dziedzinami nauki.
T: Psychologia kliniczna wśród innych dziedzin.
Psychologia kliniczna już od momentu swojego powstania miała silne związki zarówno z filozofią i naukami społecznymi jak i z naukami przyrodniczymi, biologią i medycyną.
Umiejscowienie psychologii pomiędzy naukami społecznymi (humanistycznymi) a przyrodniczym decyduje o jej bogactwie.
Jest też przyczyną trudności, które wynikają głównie z tego, że nauki te są zbudowane na odmiennych założeniach ontologicznych i epistemologicznych
Ontologia - dział filozofii badający strukturę rzeczywistości i zajmujący się problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.
Epistemologia - nauka o wiedzy w filozofii, teoria poznania, zajmująca się możliwościami, granicami i zasięgiem poznania ludzkiego oraz jego przenikliwością.
Psychologia kliniczna jako jedna z głównych dziedzin psychologii stosowanej ma silne powiązania z działami psychologii teoretycznej.
W szczególności powiązania psychologii klinicznej dotyczą psychologii osobowości, psychologii rozwoju i psychologii społecznej.
Psychologia kliniczna korzysta...???
Psychologia kliniczna pozostaje (zwłaszcza w Polsce) jak wszystkie inne dziedziny psychologii, pod wyraźnym wpływem metodologii badań psychologicznych (np. silny jest związek z teorią diagnozy).
Przez wiele lat psychologowie kliniczni zajmowali się wyłącznie problemami psychologicznymi ludzi cierpiących na zaburzenia psychiczne.
Dosko...???
Stąd też nadal niektórzy badacze i praktycy utożsamiają psychologię kliniczną z psychopatologią.
Z czasem z głównego nurtu psychologii zaburzeń psychicznych zaczęły się wyodrębniać subdyscypliny.
Powstawanie subdyscyplin wynika zarówno z potrzeb społecznych, jak i z postępu nauk podstawowych w psychologii. Subdyscypliny korzystają także z ogólnego dorobku....???
Istnieje uzasadniona tradycja oddzielania psychologii klinicznej dziecka i osób dorosłych, choć i tu pojawia się propozycja spojrzenia na problemy zdrowia i zaburzeń z perspektywy rozwoju człowieka w całym cyklu życia.
T: Psychologia kliniczna w Polsce.
Tendencje rozwojowe w....???
W okresie przedwojennym nawiązywała ona zwłaszcza do dorobku europejskiego, natomiast od lat 20. XX wieku pozostaje pod silnym wpływem psychologii amerykańskiej.
W latach 60., gdy powstały główne uniwersyteckie ośrodki kształcenia psychologów klinicznych, wydawano już polskie podręczniki psychologii klinicznej, stale wzrastała też świadomość teoretyczna i metodologia tej dziedziny.
Początków psychologii klinicznej w Polsce można poszukiwać w XIX wieku w pracach...???
Nurty istotne dla rozwoju psychologii klinicznej to:
- teoretyczny - badania nad nieświadomością
- empiryczny - badania nad zjawiskami psychopatologii
- pragmatyczny - poradnie medyczno - psychologiczne i działania Instytutu Higieny Psychicznej
Rozwój psychologii klinicznej był zawsze w jakiś sposób powiązany z poziomem współpracy z lekarzami i medycyną. Najtrudniej rozwijały się kierunki psychoanalityczne.
Specyfiką rozwoju psychologii klinicznej w Polsce był wpływ polityki i ideologii na sposób uprawiania nauki i praktyki zawodowej.
Lata 1950-1956 były najtrudniejsze, wymagały od psychologów wielkiej odporności, wytrzymałości i strategii zaradczych. W tym okresie psychologowie byli traktowani bardziej jako asystenci psychiatryczni.
W poradni zdrowia psych. Psycho...???
Psychologowie kliniczni musieli więc rozwijać metody kliniczne i wprowadzić do praktyki techniki eksperymentu klinicznego
Metody kliniczne przyczyniły się do szybkiego rozwoju neuropsychologii, która bardzo wcześnie...???
(wg notatek z 2008)Rozwój metod klinicznych i wprowadzenie eksperymentu klinicznego przyczyniły się do szybkiego rozwoju i wyodrębnienia się neuropsychologii w oddzielną subdyscyplinę, podobnie jak psychologia rehabilitacji
Osiągnięcia i badania nad wyższymi czynnościami nerwowymi spowodowały, że na początku lat 60. psychologię kliniczną określano jako dziedzinę badań i praktyki zajmującą się zaburzeniami przystosowania.
Również obecnie intensywnie rozwija się profilaktyka, promocja zdrowia, które już jest analizowana i poddawania badaniom ewaluacyjnym.
Intensywne działania skupione w Polskim Towarzystwie Psychologicznym zostały uwieńczone sukcesem, psychologowie klinicznie podobnie jak ich europejscy koledzy uzyskali prawne podstawy ochrony swojego zawodu.
T: Przedmiot i zadania psychologii klinicznej.
Wykład 3 - 22.10.2011 r
Jako obszar zainteresowań psychologa klinicznego najczęściej wskazuje się dziedziny rzeczywistości związane ze zdrowiem i chorobą: z zaburzeniami, kryzysami i dysfunkcjami, z sytuacjami warunkującymi rozwój zdrowia i jego ochroną oraz leczeniem zaburzeń.
Obszarem badań i praktyki psychologa klinicznego są zjawiska zdrowia i choroby, przyczyny zdrowia i choroby, czynności rozpoznawania tych zjawisk i praktycznego działania, czyli pomocy, opieki, leczenia, rehabilitacji.
Sposób definiowania psychologii klinicznej zależy od preferencji dotyczącej podejścia do tego obszaru: podejścia wąskiego lub szerokiego:
1) W ujęciu węższym psychologię kliniczną określa się jako:
- dziedzinę badań i praktyki - naukę o zaburzeniach przystosowania lub zaburzeniach czynności i ich wewnętrznym mechanizmie regulacji oraz o diagnozie tych zaburzeń i terapii,
- dziedzinę psychologii stosowanej, która zajmuje się zaburzeniami procesów regulacji psychicznej człowieka,
- dziedzinę psychologii, która zajmuje się zaburzeniami zachowania i przeżyć.
2) W ujęciu szerszym psychologia kliniczna to:
- dziedzina badań i praktyki psychologicznej zajmująca się opisem i wyjaśnianiem zdrowych form zachowania i zaburzonych form zachowania, przeżywania i funkcjonowania somatycznego,
- określaniem przyczyn zdrowia i zaburzeń oraz wypełnianiem zadań praktycznych, polegających na diagnozie zdrowia i/lub zaburzeń w celu zastosowania psychologicznych form pomocy.
Psychologia kliniczna jest nie tylko praktycznym zastosowaniem wiedzy psychologicznej.
Psychologia kliniczna jest ważną dziedziną odrębnych studiów ....???
Przedmiot psychologii klinicznej obejmuje zespół jej koncepcji i twierdzeń:
- opisujących i wyjaśniających zdrowe i zaburzone funkcje psychiczne, somatyczne oraz zachowania osób, grup i społeczności,
- wyjaśniających przyczyny zdrowia i zaburzeń oraz mechanizmy biopsychospołeczne,
- ustalających zasady badania naukowego i jednostkowej diagnozy zdrowia i zaburzeń.
Zadania teoretyczne psychologa klinicznego polegają na tworzeniu i rozwijaniu wiedzy podstawowej - teoretycznej i empirycznej.
Zadania praktyczne psychologa klinicznego polegają na profesjonalnym stosowaniu wiedzy i umiejętności do rozwiązywania problemów zdrowotnych osób, grup, społeczności i instytucji.
Profesjonalne zadania praktyczne psychologa klinicznego polegają na:
- diagnozie zdrowia i zaburzeń,
- interwencji i pomocy psychologicznej ukierunkowanej na promocję zdrowia, prewencję zaburzeń, interwencje w stanach kryzysu i przejściowych trudności oraz psychoterapię.
Dynamiczne zmiany w psychologii klinicznej wymagają stałego doskonalenia zawodowego. Konieczne jest zinternalizowanie zasad etycznych zawodu, który stawia przed każdym psychologiem klinicznym najwyższe wymagania jako zawód zaufania publicznego.
Psychologia kliniczna stosuje wszystkie rodzaje metod - od klasycznej metody klinicznej przez metody projekcyjne, psychometryczne narzędzia testowe, w tym kwestionariusze, naukowe metody badania grupy, aż do eksperymentu laboratoryjnego i badań za pomocą neuroobrazowania włącznie.
T: Rola koncepcji teoretycznych w psychologii klinicznej.
Zachowanie człowieka w zdrowiu i chorobie można wyjaśnić przy pomocy różnych podejść i koncepcji w ramach psychologii
W psychologii klinicznej można wyodrębnić różne kierunki teoretycznego myślenia o przedmiocie, metodach badań, o diagnozie i terapii.
Psycholog kliniczny wykorzystuje w swoim myśleniu:
- teorii adaptacji, czy regulacji psychologii zachowań także po to, aby opisać i wyjaśnić mechanizmy zaburzonej regulacji,
- analizuje funkcjonowanie osobowości i jej zaburzenia, odnosząc się do różnych koncepcji osobowości, które są szczególnie ważne w wyjaśnieniu różnych postaci zaburzeń i projektowaniu oddziaływań terapeutycznych,
- odwołuje się do miniaturowych??? teorii zaburzenia lub rozwoju wybranych procesów psychicznych, np. oceny poznawczej zagrożeń, etiologii przemocy, czy mechanizmu lęku społecznego.
Do teorii sprawdzonych należą:
- teorie sytuacji, w szczególności sytuacji trudnych i stresowych,
- teorie rozwoju człowieka w całym cyklu życia, z których można wyprowadzić kryteria zdrowia rozumianego jako pokonywanie kryzysów rozwojowych i pokonywanie czynników ryzyka,
- teorie psychologiczne (koncepcja człowieka), zwane też teoriami zachowania i zjawisk psychicznych, określane również jako kierunki psychologii czy też orientacje w psychologii.
W związku z psychologią kliniczną wyróżnia się następujące kierunki:
- psychodynamiczne,
- behawioralno-poznawcze,
- fenomenologiczno-egzystencjalne,
- interakcyjno-systemowe.
Orientacje te różnią się założeniami co do natury człowieka, uwarunkowania zachowań i rozwoju (zdrowia), przyczyn patologii metod poznawania i badania oraz przewidywania i projektowania zmian w zachowaniu.
W psychologii klinicznej istotną rolę odgrywają:
- modele opisowe i wyjaśniające. Powstają one zarówno w ramach samej psychologii jak i na styku różnych dziedzin,
- modele nominalne i realne, w których przyjmuje się pewien układ założeń, upraszczających zjawiska i problemy realne - tworzy się hipotetyczne konstrukcje myślowe, które są uproszczonym obrazem fragmentu rzeczywistości.
Dzięki modelom nadaje się rzeczywistości określoną strukturę i wyodrębnia z niej cechy istotne.
Modele używane w psychologii klinicznej mogą mieć różny status:
- heurystyczny,
- teoretyczny,
- eksperymentalny
Wykład 4 - 05.11.2011 r
Psychologia kliniczna nie jest typową nauką stosowaną. W toku jej rozwoju stwierdza się zarówno tendencje specyficzne dla nauk stosowanych, jak i dążenia do tworzenia teorii i weryfikowania ich w badaniach empirycznych.
W psychologii klinicznej stosuje się wiedzę do działań diagnostycznych i interwencyjnych.
Szczególnie silnie akcentuje się konieczność rozwijania świadomości metodologicznej zarówno w badaniach jak i w praktyce.
Różne dziedziny psychologii teoretycznej i psychologii klinicznej wzajemnie na siebie oddziałują i stymulują swój rozwój
Klinicysta może w swej działalności badawczej i praktycznej odwoływać się do wielu teorii ogólnego funkcjonowania człowieka, teorii osobowości i rozwoju oraz teorii szczegółowych wybranych procesów czy właściwości.
Szczególną swą rolę odgrywają paradygmaty wyznaczające różne orientacje w psychologii ???
W badaniach i praktyce psychologa klinicznego ważne są modele opisowe, wyjaśniające, nominalne i realne, stanowiące podstawę badań empirycznych i założenia dla programów praktycznych działań.
Modele opisowe i wyjaśniające powstają zarówno w ramach samej psychologii, jak i na styku różnych dziedzin. W modelach nominalnych i realnych przyjmuje się pewien układ założeń upraszczających zjawiska i problemy realne - tworzy się hipotetyczne konstrukcje myślowe, które są uproszczonym obrazem fragmentu rzeczywistości. Dzięki modelom nadaje się rzeczywistości określona strukturę i wyodrębnia się z niej cechy istotne.
T: Znaczenie teorii psychodynamicznych dla psychologii klinicznej - blok wykładowy 2.
Podstawowe założenia klasycznej psychoanalizy wyrastają z bogatych doświadczeń Freuda zdobytych podczas leczenia pacjentów nerwicowych.
Podstawowe założenia psychoanalizy wynikają także z prób zastosowania ogólnych twierdzeń nauk przyrodniczych do opisu i wyjaśnienia psychiki człowieka.
W psychoanalizie zdrowie psychiczne oznacza równowagę między sprzecznymi naciskami id, superego i aktualnej sytuacji. Ta równowaga jest zadaniem ego.
Patologia życia psychicznego polega na:
- dominacji id (popędów)
- dominacji nakazów superego (sumienia)
- dominacji wymagań zewnętrznych i oczekiwań ludzi
Konflikty, które prowadzą do zaburzeń psychicznych to:
- konflikt id-ego - rodzi nerwicę
- konflikt superego-ego - rodzi depresję
- konflikt ego-rzeczywistość - rodzi psychozę
Teoria kliniczna psychoanalizy obejmuje 3 koncepcje:
- konfliktu i lęku
- mechanizmów wsparcia
- mechanizmów obronnych
Koncepcja konfliktu i lęku twierdzi, że człowiek dąży do przyjemności i unikania cierpienia. Dążenie to nie zawsze można zrealizować ze względu na ograniczenia otoczenia i superego. Owa walka pragnień i ograniczeń tworzy wewnętrzny lęk.
Freud wyróżnił 3 rodzaje lęku:
- obiektywny - zagrożenie zewnętrzne, konkretne - strach
- lęk moralny - konflikt id-superego, wstyd, wina
- neurotyczny - rodzi się z opozycji celów id-ego (biologiczne popędy-ja)
Lęk neurotyczny objawia się:
- w formie nieokreślonej - bezprzedmiotowy, ciągły, niejasny, połączony z poczuciem, że zdarzy się coś złego
- w formie fobii - lęk irracjonalny, bardzo intensywny, np. przed wysokością, tłumem
- w formie paniki, nagła instynktowna reakcja, także antyspołeczna - rozładowanie nacisku.
Koncepcja mechanizmów wyparcia twierdzi, że wyparcie (represja), to mechanizm, który nie rozwija a usuwa konflikty - a także to wszystko, co budzi lęk w nieświadomości.
Lęk mogą budzić popędy, konflikty „kompromitujące ego”, zdarzenia, myśli nie do przyjęcia i złe wspomnienia. Tak więc wyparcie rozładowuje napięcie, usuwa lęk, ale nie likwiduje jego przyczyny.
Stłumione (wyparte) popędy wykazują tendencję do wyrażania w rozmaity sposób:
- poprzez czynności pomyłkowe (zapomnienia, potknięcia, lapsusy, roztargnienie)
- poprzez marzenia we śnie i na jawie
- poprzez objawy nerwicowe, omdlenia, paraliże, natręctwa
- kleptomanię, itp.
Lęk Freud pojmował jako nieokreślone poczucie zagrożenia i bezsilności, które jest zawsze następstwem frustracji dążeń człowieka, a ściślej mówiąc niezaspokojenia potrzeby - głównie seksualnej.
Lęk jest też ogólną cechą osób dotkniętych nerwicą (neuroza - zwłaszcza konwersyjną, natręctw lub lękową).
Koncepcja mechanizmów obronnych zakłada, że mechanizmy obronne to sposoby radzenia sobie z lękiem.
Oto one:
- wyparcie, to niedopuszczenie do świadomości przykrych lub bolesnych, niebezpiecznych myśli, wspomnień, zdarzeń.
- sublimacja - zaspokojenie lub pozbycie się sfrustrowanych (zablokowanych) pragnień seksualnych lub agresywnych w zastępczych, nieseksualnych czy nieagresywnych czynnościach społecznie akceptowanych (rzeźnik, chirurg, naukowiec, dentysta).
- projekcja - obwinianie innych osób za własne trudności, czy trudną sytuację lub przypisywanie innym własnego nieakceptowanego impulsu, pragnienia czy negatywnej cechy.
- fantazjowanie - zaspokajanie sfrustrowanych potrzeb w wyobraźni (marzenia na jawie)
- reakcja upozorowana - zapobieganie ujawnieniu negatywnych pragnień, czy postaw przez manifestację postaw i aktów przeciwnych (kogoś nie cierpię ale okazuję mu sympatię)
- racjonalizacja - takie intelektualne opracowanie przykrości, ażeby „przestała boleć”, jednak bez usuwania jej rzeczywistego źródła. Tu znane są 2 techniki racjonalizacji - technika słodkiej cytryny i technika kwaśnych winogron.
Zainteresowanie Freuda koncentrowały się na wyjaśnieniu psychogennych źródeł zaburzeń nerwicowych oraz rozróżnianiu między uwarunkowaniami nerwicy i perwersji seksualnych.
Freud dokonał klasyfikacji nerwic, dzieląc je na:
- nerwice aktualne - których etiologii upatrywał w zakłóceniach funkcjonowania seksualnego na płaszczyźnie somatycznej.
- psychonerwice (nerwice), które są uwarunkowane konfliktem psychicznym
- nerwice narcystyczne, do których zaliczał schizofrenię i melancholię
Rdzeniem nerwicy natręctw i nerwicy histerycznej jest silny uwewnętrzniony konflikt między popędem seksualnym i popędem agresji w okresie edypalnym oraz towarzyszące mu mechanizmy obronne (wyparcia pierwotne i wtórne) zmierzające do kontrolowania lub przynajmniej ograniczenia wyrażania popędów.
- w nerwicy natręctw obrona polega na transpozycji lub przemieszczeniu afektu
- w nerwicy histerycznej obrona polega na konwersji afektu w zjawiska fizyczne
Konflikty te powstają na bazie przerażających fantazji, śladów pamięciowych związanych z przeżywanymi w dzieciństwie sytuacji odmowy zaspokojenia libido lub agresji oraz nadmiernie surowego superego.
Perwersje to takie praktyki erotyczno-seksualne, które zdaniem Freuda, obok innych zachowań wypływających z organizacji genitalnej, są zazwyczaj obecne w życiu ludzi dorosłych.
Perwersje charakteryzują się tym, że osoba heteroseksualna preferuje obiekty i cele zaspokojenia popędu seksualnego, które odbiegają od powszechnie akceptowanych norm określonych relacją genitalną.
Są to np. voyeryzm (podglądactwo), skopofilia (czerpanie zaspokojenia z oglądania różnych części ciała).
Przyczyny zaburzeń nerwicowych charakterologicznych i psychotycznych tkwią w podstawowym konflikcie między popędami id a nakazami superego (w konflikcie intrapsychicznym).
Warunkiem wstępnym powstawania objawów zaburzeń nerwicowych jest tłumienie (wyparcie) popędu, które nie mogą być bezpośrednio ujawnione.
W wyjaśnianiu zaburzeń psychotycznych posługiwał się Freud pojęciem narcyzmu pierwotnego i wtórnego.
Narcyzm pierwotny polega na tym, że dziecko nie odróżnia siebie od obiektu a źródłem przyjemności jest jedynie własna osoba.
Narcyzm wtórny polega na wycofaniu kateksji z realnego obiektu, libido zostaje więc przemieszczone ze sfery rzeczywistości do sfery fantazji o tym obiekcie.
Wykład 5 - 19.11.2011 r.
W wyjaśnieniu zaburzeń psychotycznych posługiwał się Freud pojęciami narcyzmu pierwotnego i wtórnego.
Brak związków z realnymi obiektami a także z ludźmi, czyni narcyzm mało podatnym na terapię psychoanalityczną ze względu na niemożność powstania związku przeniesieniowego, który jest podstawą terapii.
Warto wskazać, że zarówno kształtowanie się osobowości jak i koncepcja zdrowia oraz teorie zaburzeń psychicznych mają w ujęciu Freuda aspekt społeczny.
Psychoanaliza kulturowa
Istotny wkład do wiedzy o zaburzeniach osobowości mieli przedstawiciele psychoanalizy kulturowej, twórcy bardzo różnych modeli: Karen Horney, Harry Sullivan i Erich Fromm.
W każdej z tych koncepcji są pewne różnice - choć łączy je silnie zaakcentowany aspekt kulturowy - inaczej rozwiązano rolę kultury w powstawaniu zaburzeń psychicznych.
Zdrowa i neurotyczna osobowość w koncepcji Horney
Zdaniem Karen Horney w zdrowej osobowości centralne miejsce zajmuje zdolność do harmonijnego, zintegrowanego, spontanicznego rozwoju „ja prawdziwego”, tj. możliwości człowieka.
Człowiek zdrowy, rozwijający się jest - według Horney - wolny od podstawowego konfliktu odzwierciedlającego sprzeczność między wczesnodziecięcymi postawami ku ludziom, przeciw ludziom i od ludzi.
W zdrowych stosunkach interpersonalnych zbliżanie się ku ludziom, działanie przeciw ludziom, a także odsuwanie się od nich nie muszą się wzajemnie wykluczać, gdyż przy poczuciu podstawowego bezpieczeństwa pragnienia te mogą się uzupełniać.
Cele terapii - według Karen Horney - polegają na dążeniu do odzyskania przez człowieka poczucia odpowiedzialności a więc także zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji życiowych i akceptowanie konsekwencji tych decyzji.
Neurotyczne formy funkcjonowania osobowości są rezultatem oddziaływań społecznych we wczesnym dzieciństwie.
Zwłaszcza w środowisku wychowawczym dziecko spotyka się z brakiem pełnego zaspokojenia podstawowych potrzeb, z chłodem emocjonalnym, dominacją, nerwowością, wrogością.
Społeczny kontekst wychowawczy, a ściślej - konsekwencja negatywnych jego cech, decyduje o tym, że u dziecka wytworzy się podstawowy lęk.
Pojęcie podstawowego lęku, kluczowe dla osobowości neurotycznej, zostało przez Horney dość mgliście zarysowane jako straszne uczucie izolacji i bezradności w potencjalnie wrogim świecie.
Lęk podstawowy ma 3 komponenty:
- poczucie bezradności
- wrogości
- izolacji
Postawy „do”, „od” i „przeciw” ludziom są równie silne i sztywne, gdyż u ich podłoża tkwi lęk, są to postawy neurotyczne, których nie da się ze sobą pogodzić.
Powiązanie tego konfliktu postaw polega nie na integracji, lecz na przyjęciu i skrajnej, i sztywnej pozycji, odczuwanej jako przymus i równoczesnym tłumieniu innych postaw.
Tak rozwijają się neurotyczne tendencje zależności od innych, dominacji, agresywności lub zamknięcia się w sobie.
Dalsza konsekwencja wycofania się ze związków z innymi ludźmi jest także zgeneralizowana tendencja do wypierania reakcji emocjonalnych, takich jak miłość czy nienawiść.
Sytuacje wymagające kooperacji z innymi ludźmi, np. korzystanie z porady czy pomocy, wywołują u tych osób reakcje lękowej paniki.
„Całościowym neurotycznym rozwiązaniem” jest samoidealizacja sterowana kompulsywnymi (natrętnymi) potrzebami.
Od tego momentu całą energia jednostki zostaje wykorzystana do realizacji wyidealizowanego obrazu „ja”.
To nowe „ja” przenika wszystkie aspiracje, cele życiowe, sposoby postępowania jednostki. Ponieważ cele są przymusowe i wiążą się z samooszukiwaniem, powodują dodatkowe cierpienie i wtórny lęk.
Neurotycy tworząc takie przymusowe struktury obronne narażają się na sytuacje, które wywołują zagrożenie.
Wzmaga to wrażliwość jednostki oraz powoduje konieczność kompulsywnego kontrolowania pozornej wielkości, mądrości, dobroci.
W ten sposób powstaje błędne koło mechanizmów neurotycznych, w których obrona przed lękiem tworzy nowy lęk.
Do najczęściej wymienianych rozwiązań stosowanych przez neurotyków należy:
- perfekcja (absolutna doskonałość)
- tyrania powinności
- neurotyczna duma
- nadmierna obraźliwość
- pogarda dla samego siebie
Najbardziej zaburzający jest jednak mechanizm samoalienacji powodujący poczucie utraty zdolności do kierowania swoim życiem i bezosobowy stosunek do samego siebie.
Neurotyczne mechanizmy obronne w sposób bardzo istotny zmieniają także wtórnie stosunki z ludźmi, np. duma powoduje zniekształcone spostrzeganie innych osób jako istot omylnych, przeciwników lub widowni nagradzającej aplauzem.
Zaburzenia w spostrzeganiu ludzi wiążą się także z procesem eksternalizacji, podobnym (choć nie tożsamym) do procesu projekcji.
Neurotyk - z nieświadomą postawą nienawiści do samego siebie spostrzega innych jako zasługujących na pogardę i potępienie.
Neurotyk nie jest świadom tego, że w owym procesie uzewnętrzniania przypisuje ludziom cechy, których oni rzeczywiście nie mają i reaguje zgodnie z tym zniekształconym spostrzeganiem.
Neurotyk może nie dostrzegać w innych tych cech, które w sobie skutecznie wyparł, lub od których się wyalienował, np. stłumiwszy w sobie wszelkie pozytywne uczucia nie jest już zdolny spostrzegać ludzi jako życzliwych.
Procesy eksternalizacji mogą jednakże uczynić z neurotyka szczególnie wnikliwego, trafnego obserwatora, który nie zdając sobie sprawy z własnej agresywności, dokładnie widzi wszelkie przejawy wrogości u innych.
Neurotyk sądzi, że jest zdolny do współżycia z innymi ludźmi, natomiast ludzie zdrowi, pozostający w interakcji z osobą nerwicową są odmiennego zdania i oceniają te kontakty np. w grupie rodzinnej jako zdecydowanie trudne.
Neurotyk, choć bywa dobrym obserwatorem, jest przekonany o swoich umiejętnościach społecznych, w gruncie rzeczy okazuje się bardzo niepewny w kontaktach z ludźmi.
Niezwykle łatwo wzbudzić w neurotyku wątpliwości co do intencji osób, które nazywa nawet swoimi przyjaciółmi.
Kontakty neurotyka z innymi ludźmi cechuje skrajność postaw związanych z zaufaniem. Jego niepewność i lęk w kontaktach z ludźmi bierze się przede wszystkim z braku pewności co do własnej osoby.
Niepewność neurotyka bierze się z braku podstawowego oparcia w sobie samym, a wynika to z samoalienacji, z pogardy dla siebie, z konfliktowości wewnętrznych struktur.
Neurotyk nie jest zdolny do otwartych, bliskich kontaktów z innymi ludźmi; zawsze mają one charakter obronny: albo zależnościowy, albo agresywny.
Stosunki neurotyka z innymi ludźmi charakteryzują się znacznym brakiem konsekwencji, gdyż neurotyk czuje się izolowany od ludzi.
Neurotyk lęka się ludzi, czuje do nich wrogość, ale potrzebuje ludzi w realizacji swoich neurotycznych obron.
Zaburzenia w stosunkach z ludźmi stają się dla neurotyka i jego otoczenia szczególnie dotkliwe i trudne, gdy dotyczą małżeństwa i rodziny.
Teoria zaburzeń H. S. Sullivana
Sullivan zakłada, że człowiekiem od chwili narodzin kierują 2 podstawowe motywy:
- zaspokajanie potrzeb biologicznych organizmu
- zaspokajanie psychicznych potrzeb bezpieczeństwa
Poczucie bezpieczeństwa zawiera w sobie poczucie przynależności do kogoś, poczucie statusu oraz związane z tym poczucie akceptacji społecznej. Zaspokojenie tych podstawowych potrzeb, wymaga stałej interakcji z innymi ludźmi.
W pierwszych latach życia dziecka potrzeby te zaspokaja przede wszystkim matka, która w czasie karmienia, pojenia, usypiania dostarcza nie tyle gratyfikacji czysto biologicznej.
Matka swoim empatycznym kontaktem przekazuje dziecku doświadczenie spokoju, ciepła, bezpieczeństwa, czyli doświadczenie prototaksyczne (doświadczenie spokoju, szczęścia, ciepła, bezpieczeństwa).
To prototaksyczne doświadczenie stanowi matrycę dla dalszych zdrowych kontaktów interpersonalnych i zapoczątkowuje kształtowanie się osobowości, przez który to proces Sullivan rozumie adaptację jednostki do kultury.
Wykład 6 - 03.12.2011 r.
Zdrowa osobowość, to osobowość, która w ciepłych, bezpiecznych kontaktach z ludźmi znaczącymi rozwija pozytywny i spójny system „ja”, wolny od treści odszczepionych, która bez zahamowań, czy lęku przechodzi w swoim rozwoju kolejne fazy formacji społecznej.
Źródłem zaburzeń jest lęk powstający we wczesnym dzieciństwie, przekazany drogą empatii poprzez niepokój matki bądź przez dezaprobatę rodziców.
Lęk i brak poczucia bezpieczeństwa we wczesnym okresie rozwoju i interakcji dziecka z rodzicami hamują rozwój wiadomości, rozumienia, zmniejszają zdolność obserwacji.
Lęk powoduje parataksyczny sposób mówienia - formę zaburzeń interpersonalnych polegających na generalizowaniu przez dziecko swoich wczesnych negatywnych doświadczeń w stosunkach z otoczeniem - na inne osoby.
Gdy lęk i regresja wraz z pojawieniem się deformacji parataksycznych współwystępują z zachowaniami przymusowymi, zaburzenia przybierają charakter nerwicy.
Gdy patologia koncentruje się wokół odszczepienia struktur „ja” występuje wówczas zaburzenie psychotyczne.
Model zdrowej i zaburzonej osobowości - Ericha Fromma
Fromm upatruje podstawowy dynamizm ludzkiego działania w dychotomii między potrzebami ciała (egzystencji zwierzęcej) a potrzebami świadomości (rozumu).
Człowiek dążąc do harmonii z innymi ludźmi i ze środowiskiem naturalnym musi rozwinąć swój potencjał psychiczny.
Rozwój potencjału psychicznego wiąże się z zaspokajaniem specyficznych potrzeb.
Są to takie potrzeby jak: potrzeba więzi z innymi ludźmi, potrzeba transcendencji: sensu życia, wiary, wdzięczności, zakorzenienia, poczucia tożsamości, potrzeba układu odniesienia.
Zaspokojenie tych potrzeb następuje w żmudnym procesie kształtowania się charakteru produktywnego, zdolnego do twórczości, miłości, do rozumnego myślenia i samoświadomości.
Potrzeby te są silnie ze sobą splecione, a ich zaspokojenie jest wzajemnie uwarunkowane.
Na przykład miłość rozumiana przez Fromma jako zjednoczenie z ludźmi uwarunkowane zachowaniem ich integralności. Jest aktywną siłą człowieka, gwarantującą poznanie drugiego człowieka i troskę o jego rozwój.
Taka miłość wymaga postawy twórczej. Z kolei twórczość jako wyraz zaspokojenia potrzeby transcendencji jest u Fromma przeciwieństwem tendencji do niszczenia.
Zaspokojenie potrzeby transcendencji wiąże się ściśle z wolnością wyboru i świadomością wybrania humanistycznych wartości.
Najbardziej złożony jest w koncepcji Fromma mechanizm zaspokojenia potrzeby zakorzenienia, wymaga to bowiem najpierw zerwania przez człowieka więzi naturalnych, yj. Ścisłych więzi z matką-naturą.
W rozwiązaniu dylematu „wolności od” i „wolności do” jest silnie uwikłana potrzeba tożsamości lub autonomii, jedna z właściwości typowo ludzkich , najistotniejszych dla zdrowia i rozwoju człowieka.
W najtrudniejszym dla człowieka procesie uzyskiwania i podtrzymywania samoświadomości pomaga mu zaspokojenie potrzeby układu odniesienia i przedmiotu czci.
Człowiek jest istotą społeczną, pod wpływem oddziaływań społeczeństwa, głównie rodziny, kształtuje się jego charakter.
Fromm wyodrębnia w charakterze ludzkim:
- charakter społeczny
- charakter indywidualny
Na charakter społeczny składają się powszechnie przyjęte w społeczności normy, zasady.
Na charakter indywidualny składają się specyficzne doświadczenia jednostki, jej pragnienia, wola życia, ekspansja indywidualna i inne.
Siłą napędową działalności ludzkiej jest charakter społeczny, a nie libido.
„Tak więc charakter społeczny internalizuje konieczności zewnętrzne i w ten sposób zaprzęga energię ludzką do wykonania zadań wyznaczonych przez system ekonomiczny i społeczny.” - Fromm
Zdaniem Fromma istnieją następujące typy charakterów:
- receptywny (nie wytwarza dóbr i wartości, oczekuje, nie daje nic z siebie)
- eksploatatorski (ceni dobra materialne, dąży do ich posiadania)
- gromadzący (chytry, oszczędny, ciułacz)
- produktywny (demonstruje twórczy stosunek do świata, w stosunkach międzyludzkich dużo daje z siebie, żywi miłość do ludzi)
Według Fromma nie libido jest siłą dynamizującą i ukierunkowującą działalność człowieka, lecz społeczne zinternalizowane zasady.
Fromm pojmuje człowieka historycznie, tworzą go warunki, ale i on wpływa na warunki ekonomiczno-społeczno-kulturowe.
Centralną sprawą według Fromma jest możliwość rozwoju człowieka, aktualizacji jego potencjalności.
Fromm odrzuca tezę, która zakłada, że przystosowanie do społeczeństwa i jego kultury jest pułapem rozwojowym człowieka.
W niektórych przypadkach odrzucanie zasad społecznych daje dopiero szansę rozwoju osobowości ludzkiej. Ma to kapitalne znaczenie z punktu widzenia psychoterapii.
W imię pewnych wartości i ideałów kulturowych przekształca człowiek świat przyrody, próbuje go opanować, ale nie zawsze skutecznie.
Wprawdzie człowiek uzyskuje wolność „od czegoś”, np. od zimna, głodu, lecz nie zawsze uzyskuje wolność „do czegoś”, tzn. nie zawsze znajduje sens swojego istnienia i działania. Stosuje więc techniki obronne w postaci mechanizmów ucieczki. Są to:
- sado-masochizm (jednostka szuka oparcia w kimś innym, uzależnia się od niego, w skrajnych przypadkach zadaje mu ból);
- destruktywizm (unikanie wszelkiej rywalizacji);
- izolacja (daje poczucie zwycięstwa)
- konformizm mechaniczny (ślepe przyjmowanie wzorców kultury)
- autorytaryzm (identyfikacja z władczą siłą)
Fromm w sposób szczególny podkreślał negatywne wpływy tzw. irracjonalnych autorytetów, „opiekunów magicznych”, zapewniających pozorne bezpieczeństwa i rozwiązanie problemów egzystencji ludzkiej.
Te właśnie wątki społeczne...???
Orientacja myślenia Fromma wnosi znaczne modyfikacje do ortodoksyjnej terapii freudowskiej. Pogłębia też wizję świata psychicznego jednostki i psychologii życia społecznego.
Wykład 7 - 17.12.2011 r.
Psychologia ego i self
(Blok wykładowy 3)
Współczesną psychoanalizę tworzy wiele koncepcji, które wyznaczają różne perspektywy teoretyczne.
W ramach tych koncepcji formułuje się odmienne założenia o naturze człowieka - i źródłach, i mechanizmach powstawania zaburzeń oraz ich leczeniu.
Koncepcje te dzieli się zazwyczaj na 3 podstawowe nurty, tj.:
- psychologia popędów,
- psychologia ego (teoria Eriksona, teoria relacji z obiektem),
- psychologia self.
Wszystkie wymienione koncepcje respektują następujące założenia Zygmunta Freuda:
- zjawiska psychiczne, tj. myśli, uczucia oraz zachowania człowieka są zdeterminowane działanie nieświadomych, przeciwstawnych sił motywujących, tj. popędów libido i agresji, które pozostają ze sobą w konflikcie,
- konflikty psychiczne występują na różnych etapach rozwoju i są rozwiązywane nieświadomie przy udziale mechanizmów obronnych,
- rozwój psychiczny ma charakter fazowy i progresywny - zmiana od mniej do bardziej dojrzałych organizacji intrapsychicznych na bazie przekształceń popędu libido i agresji.
- Warunkiem stosowania psychoanalitycznych metod leczenia jest przeniesienie. Przeniesienie to proces nieświadomy, polegający na tym, że uczucie, pragnienia, postawy i oczekiwania kierowane w dzieciństwie do ważnych osób, przenoszone są na inne obiekty. Pacjent odnosi się do psychoanalityka tak, jakby był on przedtem obiektem w jego życiu.
Poszczególne teorie wnoszą nową wiedzę, pozwalają lepiej zrozumieć źródła i mechanizmy zaburzeń oraz opisać sposoby ich leczenia.
Znajdują zastosowanie w różnych obszarach psychologii i praktyki klinicznej.
Teoria Erika Eriksona
Erik Erikson jest reprezentantem grupy badaczy psychoanalitycznych - twórców tzw. psychologii ego lub psychoanalizy ego, do której należeli m.inn. Heine Hartman, David Rapaport i Anna Freud.
Erikson wyróżnia się tym, że przedstawił całościową propozycję rozwoju jednostki w ciągu całego życia, przy czym równocześnie kładzie on szczególny nacisk na mechanizmy psychospołecznego rozwoju.
Model całościowego rozwoju jednostki Eriksona jest współcześnie szczególnie potrzebny psychologii zdrowia, klinicznej ze względu na jego humanistyczną przydatność w diagnostyce, prewencji i terapii.
Zdaniem Eriksona, człowiek rozwija się zgodnie z zasadą epigenezy według określonego planu, tzn. każda ze zdolności ego rozwija się sukcesywnie w określonym czasie, według wewnętrznych praw rozwoju.
Człowiek rozwija się sukcesywnie (według podstawowego planu) zdolności do znaczących interakcji z otoczeniem, jednakże jakość kształtowanych zdolności zależy od wpływów kultury.
Motorem rozwoju w toku całej ontogenezy są 2 typy przeciwieństw:
- dążenie do progresji i regresji,
- współwystępowanie przeciwnych pierwiastków - męskiego i żeńskiego.
W pragnieniach progresji zawiera się chęć do życia, dążenia do zaspokojenia potrzeb i ekspansji.
Pragnienie regresji to chęć do powrotu do wcześniejszych okresów rozwoju i pośrednio wyraz tendencji do destrukcji.
W każdej fazie życia pojawiają się okresowo zarówno sprzeczności i przeszkody natury biologicznej, jak i trudne do zrealizowania wymagania społeczne.
Te przeciwstawne siły są przyczyną konfliktów i zjawisk kryzysowych. Okresy szczególnego nagromadzenia się konfliktów są nazywane kryzysami.
Przez kryzys rozumie Erikson okres przejściowy, zwrotny w cyklu rozwojowym człowieka, charakteryzujący się szczególnym niezrównoważeniem możliwości i wymagań, uwrażliwieniem oraz wzrostem potencjału do zmian i przystosowania.
Okres przejściowy, zwany kryzysem rozwojowym, obejmuje 3 fazy:
- faza powstawania i narastania sprzeczności oraz problemów,
- faza szczególnej wrażliwości, w której najsilniej występuje tendencja do regresji,
- fazę rozwiązania problemu.
Rozwiązanie kryzysu następuje wówczas, gdy sprzeczności zostają pokonane, a wymagania otoczenia i własnego organizmu - włączono do funkcji ego.
Wówczas jednostka zdobywa nowe umiejętności funkcjonowania psychospołecznego i może przejść do następnego etapu rozwoju.
Ego jest instancją centralną, która dokonuje syntezy oraz integracji doświadczeń i kontroluje zachowanie.
Fazy rozwoju tworzą plan rozwoju ego i odzwierciedlają strukturę kolejno oddziałujących w życiu człowieka sfer i instytucji społecznych, którymi są: matka i rodzina, grupa rówieśnicza, szkoła, praca.
W ujęciu Eriksona zdrowie to pomyślnie przebiegający proces psychospołecznego rozwoju człowieka, w którym zdobywa on sukcesywnie swe podstawowe cechy i zdolności:
- poczucie ufności (nadzieję), poczucie autonomii (siłę woli), inicjatywę (zdolność do decyzji)
- produktywność (poczucie kompetencji)
- tożsamość
- zdolność do intymności (produktywna miłość)
- generatywność (twórczość, zdolność do opieki i transgresji)
- integralność (życiową mądrość).
Każdą zdolność Erikson ujmuje w opozycji do jej przeciwieństwa stanowiącego jakoś patologii na danym etapie i w późniejszych okresach rozwoju.
Problem zdrowia psychicznego i zaburzeń rozwoju osobowości można więc odnieść do poszczególnych faz cyklu rozwojowego jednostki, co stanowi dodatkowy walor koncepcji Eriksona:
Podstawowa ufność vs nieufność
W okresie niemowlęcym (do 2 r. ż.), ściślej w jego fazie oralnej, wskutek przerwania w czasie porodu bezpiecznej fizycznej więzi z ciałem matki, dziecko musi przezwyciężyć kryzys narodzin.
Drugą fazą krytyczną w tym okresie jest czas ząbkowania, kiedy to prawdopodobnie po raz pierwszy dziecko jest zdane na siebie i musi nauczyć się ufać sobie.
Autonomia vs wstyd i zwątpienie
Jest to okres (zwany w klasycznej psychoanalizie Freuda fazą analną - 2-3 r. ż.), w którym rozwija się układ mięśniowy.
Także zachodzi w tej fazie sprzeczność między różnymi procesami tj. wydalanie - zatrzymywanie, branie-oddawanie.
W tym okresie dziecko uczy się kontrolować swoje ciało, czynności fizjologiczne i chodzenie. Jest to też czas ważnych zdarzeń w toku tzw. treningu czystości dziecka.
W okresie autonomia vs wstyd i zwątpienie, obejmują 2 i 3 r. ż., wzajemna interakcja dziecka z dorosłymi przechodzi najtrudniejsze próby.
Dotyczy to zwłaszcza tolerancji dorosłych na samodzielne próby dziecka w kierunku opanowania swojego ciała i eksperymentowania z otoczeniem oraz zdobycia poczucia własnego wyboru, co jest początkiem poczucia własnej woli. Okres autonomia vs wstyd i zwątpienie jest decydującym dla późniejszych relacji między swobodną ekspresją siebie a kompulsywnym samoograniczaniem się lub bezwolną uległością.
Inicjatywa vs poczucie winy
Przypada na wiek zabaw (faza lokomocyjno-genitalna)
Wykład 8 - 14.01.2012 r.
(faza 3 c.d.) Dziecko, które rozwiązało problem bycia sobą i zdolności do autonomii, zaczyna w tej fazie aktywnie (motoryką, mową i wyobraźnią) wkraczać w świat, przejawiać skłonności do nieograniczonej zabawy.
Tym samym dziecko staje w kolizji z interesami innych ludzi.
Inicjatywa vs poczucie winy to okres rywalizacji, która w związku z pojawieniem się wrażliwości genitalnej (wewnętrzne prawa rozwoju seksualnego) wyraża się symbolicznie inaczej w zdobywczych zabawach chłopców, np. jako atakowanie głową, wpychanie, a inaczej u dziewcząt, m. in. Przez wciąganie, wydzieranie, ew. przyciąganie. Są to, zdaniem Eriksona, prawzorce społeczne inicjatywy męskiej i żeńskiej.
Inicjatywa dziecka zwłaszcza w sferze fantazji, przekracza wszelkie granice i dotyczy także postaci rodzicielskich, w takim stopniu i formie (np. seksualnej), że musi to wzbudzić u dziecka lęk i poczucie winy.
W ten sposób powstaje kamień węgielny poczucia moralności.
Najgłębszy konflikt tego okresu to nienawiść wobec osób, które służyły za model dla kształtującego się sumienia.
Gdy własne doświadczenia z represyjnym superego są zbyt bolesne lub niekonsekwentne, może powstać u dziecka zalążek tendencji do odwetu w imię moralności lub tendencja do nietolerancji.
W tym okresie frustracja wynikająca z rywalizacji oraz z niemożności nieograniczonego zaspokojenia własnej aktywności może prowadzić do ukształtowania się aktywności społecznej aprobowanej.
Identyfikacja z postacią rodzica tej samej płci , przyjaźnie między matką i córką, synem i ojcem są podstawą inicjatywy zgodnej z wymogami socjalizacji.
Natomiast stany zbyt silnej frustracji i głównie poczucie winy mogą prowadzić do rozwoju bierności społecznej.
Typową dla tego okresu formą patologicznego rozwiązania kryzysu są mechanizmy histeryczne.
Polegają one na wyparciu treści związanych z karaną inicjatywą; może to także przybierać postać objawów somatycznych.
Rozwiązaniem kryzysu tej fazy uzyskuje się przez hiperkompensację - nadmierne skoncentrowanie się na inicjatywie, byciu aktywnym, ambitnym, niezastąpionym, przymusowo dążącym do sukcesów osiągnięć.
O przyjęciu takiego rozwiązania decydują przede wszystkim wzory kultury eksponujące przesadne dążenie do bardzo wysokich osiągnięć indywidualnych.
Produktywność vs poczucie niższości
Okres ten charakteryzuje się tym, że pojawia się potrzeba bycia produktywnym, zajęcia są poważną czynnością, zbliżoną do tej, jaką wykonują dorośli pracując.
Jest to okres uczenia się, okres szkolny. Procesy zachodzące w tej fazie Erikson nazywa także procesem identyfikacji z zadaniem.
Dziecko dąży do zdobycia uznania za wykonane zadanie, zrobiony przedmiot, np. ma potrzebę osiągnięcia pozytywnego rezultatu.
Brak lub niska ocena rezultatu uczenia się, wykonywania zadania czy przedmiotu, zwłaszcza gdy jest zestawiony z rezultatem rówieśników, stanowi prawzór poczucia niższości i zniechęcenia.
W tym okresie szczególnie ważni dla dziecka stają się rówieśnicy i nauczyciele upośredniający mu dostęp do pełnienia różnych ról i odkrywający jego zdolności gwarantujące indywidualne powodzenie w jakiejś dziedzinie.
Jest to zdaniem Eriksona faza najważniejsza dla socjalizacji i dla powstania bardzo osobistego stosunku dziecka do aktywności zwanej pracą.
Mądry, dojrzały nauczyciel znajdujący się w fazie generatywności wie, jak docenić wysiłki dziecka, wykrywać szczególne jego zdolności, jak wydobywać z każdego dziecka produktywny potencjał.
Główną formą oraz źródłem zaburzeń nierozwiązanych problemów tego okresu jest głębokie przekonanie dziecka o własnej mniejszej wartości.
Faza kryzysu tożsamości
Przypada na okres adolescencji. Jest ważna dla rozwoju człowieka i dla zaburzeń. Zachwianiu ulega wewnętrzna równowaga, funkcjonowanie jednostki, pojawia się wiele sprzeczności oraz trudności, tj. problemy związane z dojrzewaniem seksualnym, problem wyboru i identyfikacji ze społecznym modelem płci (męski, żeński), zachwianie obrazu ja, odnowienie konfliktów z poprzednich faz.
Ma miejsce przejście z naturalnej grupy odniesienia, jaką jest rodzina, do grupy społecznej rówieśników i do grupy dorosłych. Jest to pierwsza samodzielna konfrontacja z wymaganiami otoczenia społecznego.
Warunkiem podjęcia dorosłych ról i związanym z tym wyborów: partnera, drogi kształcenia, zawodu jest ukształtowanie się poczucia tożsamości.
Poczucie tożsamości wymaga zidentyfikowania się z wzorami zachowania wymaganych w danej kulturze lub grupie kulturowej dla płci żeńskiej i męskiej.
Jest to proces bardzo trudny, wymaga konfliktu między naturalnymi potrzebami a zmiennymi wymaganiami kultury.
Patologią tego okresu jest tzw. dyfuzja tożsamości i rozproszenie ról.
Zaburzenie poczucia tożsamości mogą mieć różną postać, np. pozorne rozwiązanie kryzysu tożsamości przez przyjęcie tożsamości negatywnej i przeciwstawnej do norm obowiązujących w danej kulturze.
Jest to wyrazem niemożności zaakceptowania norm społecznych, krytyki wymogów ról rodzicielskich, męskich itp.
Przyjęcie wzorów negatywnych może przybierać postać tzw. podkultury młodzieżowej czy nawet przestępczości.