TEORIA AKTÓW MOWY

Pragmatyka - zajmuje się użyciem języka, wypowiedzią w szerszym sensie niż semantyka.

• Jak naprawdę używamy języka?

• Komunikacja językowa (np. komunikat niebezpośredni)

• Co ma wpływ na użycie języka?

Akt mowy - wypowiedzenie czegoś w określonych warunkach i w określonej sytuacji.

• John L. Austin

1. Lokucja (akt lokucyjny) - akt powiedzenia czegoś.

Pomijając psychicznie chorych i niektóre kobiety, zwykle mówimy po coś.

szumy i zakłócenia

NADAWCA kanał informacyjny ODBIORCA

kod

+ subkody

znaczenie

kontekst

RZECZYWISTOŚĆ

znak

jęz.

NADAWCA ODBIORCA

2. Cele komunikacyjne

• poinformowanie kogoś o czymś

• dowiedzenie się czegoś

itp.

Illokucja - moc (siła) sprawcza wypowiedzi.

• nadanie zdaniu charakteru oznajmującego, pytającego, charakteru obietnicy, stwierdzenia

1. coś stwierdzamy, mówimy - konstatywy (nie są aktem dokonania czegoś) - odnoszą się do rzeczywistości, świata, stanowią opis rzeczywistości

2. coś robimy - performatywy - zmieniają rzeczywistość

• czasowniki typu „prosić” w 1. os. lp. (w zbiorowości - 1 os. l.mn.)

• akt przeprosin

• obietnica

• prośba

• zachowania religijne, rytualne

• dziękowanie

3. Perlokucja (efekt) - zmiany mentalne w nastawieniu odbiorcy, wywołana percepcja komunikatu

• najmniej przewidywalny czynnik, zależny od wielu rzeczy (np. wychowania, preferencji, sytuacji itd.)

• każdy sens można przedstawić różnymi środkami

• każdy tekst może być różnie interpretowany

Asercja - to, co jest przekazywane w wypowiedzi wprost, stwierdzenie.

Presupozycja - element znaczenia, który znajduje się poza asercją, tzn. nie jest bezpośrednio w zdaniu stwierdzany, natomiast wynika z sensu zdania i nie podlega negacji.

Obecny król Francji jest łysy.

(B. Russell)

• to zdanie nie spełnia wymogów wartościowania logicznego - presupozycja zdania: „Francja ma króla” fałsz

Ewa jest ładna.

• presupozycja: „istnieje Ewa”

Ewa nie jest ładna.

• presupozycja: „istnieje Ewa”

Żeby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej.

Presupozycje: musi już być żyją dostatnie

jakaś siła

PYTANIA I OBIETNICE

Pytania i obietnice nie podlegają wartościowaniu logicznemu.

Np.:

Jak spędziłaś weekend?

Dominika, jak masz na imię?

Dominika, ile litrów wody ma Bałtyk?

Co jest konieczne, by zaistniało pytanie?

• nadawca nie wie X

• nadawca sądzi, że odbiorca wie X

• nadawca chce uzyskać odpowiedź

WARUNKI PYTANIA

1. treść propozycjonalna (propozycja)

• musi wynikać ze składu i znaczenia elementów wypowiedzi

• suma składników

• ma być zrozumiałe

2. warunki wstępne

• nadawca nie wie X

3. warunki istotne

• nadawca sądzi, że odbiorca wie X

4. warunki szczerości

• nadawca chce się dowiedzieć X

WARUNKI OBIETNICY

1. warunki wstępne

• chęć uczynienia czegoś dobrego dla odbiorcy, deklaracja

2. warunki istotne

• nadawca może to uczynić

3. warunki szczerości

• nadawca chce to uczynić

TYPY AKTÓW MOWY

• konstatywy

• performatywy

• dyrektywy

• asertywy

• ekspresywy

LOGIKA A KONWERSACJA

• istnieją lub wydają się istnieć rozbieżności znaczeniowe między co najmniej niektórymi spośród środków, które nazwano formalnymi - ~, ^, v, _(x), ∫_(x) - a tym, co jest traktowane jako ich analogony (odpowiedniki) w języku naturalnym

• możliwe jest skonstruowanie na podstawie owych środków formalnych systemu b. ogólnych formuł, których znaczna liczba będzie mogła być potraktowana jako wzory wnioskowań wyrażonych za pomocą niektórych lub wszystkich środków. Taki system mógłby się składać z pewnego zbioru prostych formuł, które muszą być akceptowalne, jeżeli środki formalne mają takie znaczenie, jakie się im przypisało, oraz z pewnej, bliżej nieokreślonej, liczby dalszych formuł, po większej części akceptowalnych w sposób nie tak rzeczywisty, których akceptowalność można jednak wykazać, jeżeli elementy pierwszego zbioru są akceptowalne

• wyrażenia nasze, tak jak są one używane w mowie, mogą się okazać nie w pełni zrozumiałe, nie mogą być uznane za ostatecznie akceptowalne

• właściwa droga: wymyślić i zacząć konstruować jakiś idealny język obejmujący omawiane środki formalne, którego zdania byłyby jasne, określone co do prawdziwości i w dający się poświadczyć sposób wolne od implikacji metafizyki

IMPLIKATURA

Implikatura - to, z czego coś wynika (niebezpośredni akt mowy)

Implikatum - to, co z czegoś wynika

Implikatury konwersacyjne

Zasada kooperacji:

Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany.

Kategorie podlegające zasadzie kooperacji wg H. Grice'a:

1. kategoria ilości - dotyczy ilości dostarczanej informacji

• uczyń swój udział tak informatywnym, jak to jest wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy)

• nie czyń swego udziały bardziej informatywnym, niż to jest wymagane

2. kategoria jakości

• staraj się uczynić swój udział takim, by był zgodny z prawdą

• nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszem

• nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia

3. kategoria odniesienia

• mów na temat

4. kategoria sposobu - dotyczy tego, jak to, co się mówi jest powiedziane

• mów zrozumiale

• unikaj niejasności wysłowienia

• unikaj niejednoznaczności

• mów zwięźle

• mów w sposób uporządkowany

Uczestnicy konwersacji

• mają pewien wspólny bezpośredni cel

• ich udział powinien być zależny, powinien się zazębiać

• między nimi istnieje pewien rodzaj porozumienia

Język naturalny - język, którym się posługujemy, ma wbudowaną polisemię.

Język sztuczny - język wymyślony przez człowieka.

Język formalny - unika polisemii, jest jednoznaczny, opiera się na prawach logiki.

• np. język matematyki, logiki itp.

Postkartezjaniści zajmowali się stosunkiem logiki do języka. Byli zwolennikami naginania gramatyki do logiki. Chcieli, żeby język był logiczny.

• idea stworzenia idealnego systemu próby gramatyki generatywnej

Wniosek: język jest symboliczny,

a nie logiczny.

Sir LEECH, Pryncypiał pragmatyki

• reguła przetwarzalności

• nie stosować np. okresów retorycznych z orzeczeniem na końcu zdania

• uporządkowanie tekstu

• tekst ma być możliwy do odbioru na bieżąco

• reguła jasności

• unikać dwuznaczności

• reguła ekonomii

• tekst jak najkrótszy (bez utraty informatywności)

• reguła ekspresywności

• jeśli coś jest ekspresją - można naruszyć regułę ekonomii

• tekst ma być estetyczny, nie może być nudny, monotonny

Inne reguły:

• reguła współpracy

• kategoria ilości, jakości, odniesienia, sposobu

• reguła uprzejmości

• korzyść (nadawca lub odbiorca) odbiór komunikatu może być różny

• zasada ironii

• to, co mówi nadawca, jest uprzejme w stosunku do odbiorcy, ale nie jest prawdą

• zasada żartu

• zasada Pollyanny

• omówienia, peryfrazy

• o rzeczach miłych mówi się bezpośredni, dosłownie, o niemiłych - nie

- Może pójdziemy na kolację do nowej restauracji arabskiej?

- Nie jadam mięsa.

implikatura: w arabskich restauracjach raczej nie podają dań wegetariańskich.

- Spotkajmy się na rogu Traugutta i Mierniczej o północy.

- Życie ci niemiłe?

implikatura: róg Traugutta i Mierniczej nie jest o północy bezpiecznym miejscem.

- Czy często chodzisz na basen do szkoły?

- Mam uczulenie na chlor.

implikatura: woda w szkolnym basenie ma za dużo chloru.

- Ile ci jestem teraz winien?

- Któż to wie?

implikatura: długi osoby II wobec osoby I są znaczne, trudno je obliczyć.

Dawanie czegoś do zrozumienia nie wprost jest możliwe poprzez zawieszenie reguł komunikacji.

Przykłady

- Która godzina?

- Nie mam zegarka. nie na temat

- Czy masz zegarek?

- Jest piąta. nie na temat

- Czy masz zegarek?

- Mam. na temat, ale nienaturalne

- Właśnie wybieraliśmy się na wycieczkę, a tu taki pech! Złapałem gumę.

- Na sąsiedniej ulicy jest warsztat rowerowy.

implikatura: warsztat jest otwarty i mogą tam na poczekaniu naprawić dętkę; zawieszona reguła relewancji („mów na temat”)

- Z czego Wojtek pisze pracę magisterską?

- Nie z językoznawstwa.

implikatura: odbiorca pytania nie wie, z czego Wojtek pisze pracę; zawieszenie reguły ilości (informacyjnego wkładu w konwersację) i reguły relewancji

- Czy umyłeś już zęby i sprzątnąłeś pokój?

- Umyłem zęby.

implikatura: odbiorca pytania nie sprzątnął pokoju; zawieszenie reguły ilości

- Co to za facet, z którym rozmawiałaś?

- To był mąż mojej matki.

implikatura: aktualny mąż matki odbiorcy pytania nie jest jego ojcem; zawieszenie reguł ilości i sposobu („unikaj niejasności”)

- Czy jest Ania?

- Palą się światła w jej pokoju.

implikatura: światła w pokoju ani są sygnałem jej obecności lub nieobecności; zawieszenie reguł sposobu, ilości, relewancji

PERSWAZJA

Warunek wstępny - konflikt, przymus

konflikt

nadawca odbiorca (nie ma wyboru)

przymus

Perlokucja - działanie odbiorcy zgodne z oczekiwaniem nadawcy.

jednostronność

NADAWCA ODBIORCA (ma wybór)

• jeśli odbiorca jest świadomy działań nadawcy perswazja

• jeśli odbiorca jest nieświadomy tych działań manipulacja

dwustronność

NADAWCA ODBIORCA (ma wybór)

refleksja

dyskusja

Perswazja - akt mowy

• przedmiot perswazji można wartościować etycznie (pozytywnie lub negatywnie)

• każde zjawisko nie jest jednoznacznie pozytywne lub negatywne

• mechanizm perswazji ma na celu ustalenie jednoznaczności zjawiska lub przekonanie do tego kogoś

Przykład

REKLAMA

Określić:	Manipulacja	Perswazja
kiedy się zaczyna	nie można	można
co ma na celu	nie można	można
czy ma się wybór (np. kupić / nie kupić)	nie można	można

Czynniki peryferyjne:

• opakowanie

• nazwa

• promocje

• logo firmy

• przyzwyczajenie

• cena

• odruch, intuicja

Perswazja - akt mowy mający na celu wywarcie wpływu na kogoś.

• odbiorca jest zainteresowany tematem (np. chce coś kupić)

• argumentacja logiczna (fakty)

• chwilowe zainteresowanie (czynniki akcydentalne)

• odbiorca nie jest zainteresowany tematem

SŁOWO-PERSWAZJA - KULTURA MASOWA

Główny nurt krytyki kultury masowej - „krytyka arystokratyczna”

• Nietsche

• Ruskin

• Ortega y Gasset

• Spengler

• Dwight MacDonald

• Hauser

„Kultura masowa“ - gorsze wydanie kultury „wysokoarystycznej“, „ambitnej“, „elitarnej“. Przejmując jej ogólne wzorce, usiłuje je przystosować na użytek społeczeństwa masowego, a powodowana gł. komercjalnymi bodźcami, wybiera takie metody owego przystosowania, które zapewniłyby wytworowi kultury możliwie najpowszechniejszą akceptację.

Granice między kulturą wysokoartystyczną a masową zacierają się coraz bardziej:

• twórcy obiegu „niskiego” dążą do swoistego awansu poprzez naśladowanie „wysokich” wzorców

• kultura wysokoartystyczna sięga po środki przekazu związane dawniej z „niskim” obiegiem

Od progu XX w. kultura masowo wykształca zupełnie oryginalne i samoistne kody wypowiedzi oraz ogólne nurty artystyczne, które kulturze „elitarnej” w gruncie rzeczy nic nie zawdzięczają.

„-”	„+”
Teksty kultury, które projektowane lub rzeczywiste społeczne oddziaływanie polega na tłumieniu samodzielności odbiorcy, na sprowadzaniu go do roli biernej, bezwolnej, manipulowanej z zewnątrz.	Teksty kultury, których projektowane lub rzeczywiste społeczne oddziaływanie polega na ożywieniu aktywności i samodzielności umysłowej odbiorcy, na poszanowaniu jego prawa do własnego odbioru, własnej decyzji i własnej oceny.

UKRYTA RETORYKA

Obserwatora kultury masowej zainteresować muszą te czynniki, które determinują lub usiłują zdeterminować zachowanie (i to w zdeterminować sposób pośredni).

• ta funkcja to funkcja perswazyjna

Funkcja perswazyjna wypowiedzi - szczególna odmiana funkcji konatywnej, polegająca na usiłowaniu uzyskania realnego wpływu na sposób myślenia lub postępowania odbiorcy metodą utajoną i pośrednią, tak że w wypowiedzi dominuje z pozoru inna niż konatywna funkcja językowa.

MECHANIZMY PERSWAZJI

Mechanizm emocjonalizacji odbioru, czyli spełnienie warunku bezrefleksyjnej percepcji

• swoiste sparaliżowanie możliwości intelektualno-refleksyjnych odbiorcy

• spotęgowanie zdolności odbiorcy do odczuwania emocji

• odbiór ma się stać irracjonalny i zależny od sympatii czy uprzedzeń istniejących w świadomości lub podświadomości ogółu odbiorców

dziecko, nieszczęście - wywołują ciepłe uczucia, współczucie

estetyka - powoduje pozytywne uczucia

uzasadnienie „dlaczego?... bo...” (choćby było bzdurne)

Mechanizm wspólnoty świata i wspólnoty języka, czyli spełnienie warunku pełnego porozumienia

• mogą istnieć teksty, które właśnie poszerzają wiedzę odbiorcy na temat rzeczywistości dotąd mu nieznanej lub znanej zbyt słabo, oraz teksty, które wzbogacają opanowany przezeń system znaków o nowe znaki lub nowe reguły ich kojarzenia

• umacnianie poczucia wspólnoty w ramach owego „my”, tzn. nadawca i odbiorca, powoduje jednocześnie, że coraz bardziej agresywnym nastawieniem spotykają się „oni”, tj. ci, którzy pozostają poza obrębem tej wspólnoty

lubimy ludzi, którzy są do nas podobni

im więcej punktów stycznych, tym czujemy się pewniej

szukanie cech wspólnych

wspólnota świata powoduje wzrost lubienia

Mechanizmy symplifikacji rozkładu wartości, czyli spełnienie warunku łatwej orientacji aksjologicznej

• perswazja musi się kierować zawsze przeciw czemuś i w imię czegoś

wszystko można różnie interpretować, jak również dopasowywać, naciągać

Mechanizm odbioru bezalternatywnego, czyli spełnienie warunku zwolnienie od decyzji

• odbiór jest zaprogramowany przez tekst perswazyjny tak, by odbiorca był zwolniony od samodzielnych interpretacji

WARUNKI PERSWAZJI

1. warunek wstępny:

• konflikt, problem, nadawca chce uzyskać wpływ na odbiorcę

2. warunek istotny

• odbiorca ma wybór

3. warunek szczerości

• odbiorca jest świadomy działań nadawcy

Demagogia - przyjmuje pozory perswazji; odnosząc się do spraw, które już się stały, nie może być perswazją.

Psychomanipulacja:

• kontrola środowiska społecznego

• manipulacja emocjonalna i behawioralna

• zgodność zachowania z zasadami technologii

• kult spowiedzi

• odstępstwo od zasady ideologii jest wykroczeniem

• wyznanie - spektakl

• zgoda na bezbłędność ideologii

• faszyzm

• komunizm

• manipulacja językiem

• nowomowa

• reinterpretacja ludzkich przeżyć i wzruszeń w kategorii doktryny

ELM - ELABORATION LIKELIHOOD MODEL

Komunikat perswazyjny

Zmiana przekonań na drodze peryferyjnej

Nowy punkt widzenia jest relatywnie czasowy, nietrwały i nie ma przewidywalnych

konsekwencji w działaniu

Czy istnieje odpowiednia

motywacja?

istotność przedmiotu perswazji dla Tak

odbiorcy; potrzeba zrozumienia; poczucie

osobistej odpowiedzialności etc. Nie

Czy czynniki peryferyjne

Tak wpływają na proces komunikacji?

pozytywne lub negatywne emocje;

atrakcyjność nadawcy; autorytety;

liczba argumentów itd.

Czy istnieje zdolność do podjęcia

procesu komunikacji?

wcześniejsza wiedza; Nie

zrozumiałość i spójność przekazu;

obecność czynników rozpraszających

uwagę itd.

Tak Nie

Natura procesu rozpoznawania

i rozumienia przekazu wstępne nastawienie;

jakość argumentów itd.

dominujące dominujące brak

wstępne wstępne wcześniejszego Pozostanie przy

nastawienie nastawienie nastawienia stanowisku

pozytywne negatywne bądź nastawienie początkowym lub

obojętne

powrót do niego

Zmiana struktury kognitywnej

Czy nowe rozumienie zostało zaadaptowane Nie

i zachowane w pamięci? Czy odmienne

stanowisko w danej sprawie jest istotne

dla procesów myślowych?

Tak (aprobata) Tak (brak aprobaty)

Pozytywna zmiana Negatywna zmiana

przekonań na drodze przekonań na drodze

centralnej centralnej

nowy punkt widzenia jest relatywnie trwały

i ma przewidywalne konsekwencje w działaniu

ZNAKI JĘZYKOWE

Elementy, które nas o czymś informują:

• wysoka gorączka - objaw (symptom; to nie znak)

• czerwone światło na skrzyżowaniu - sygnał

• zdjęcie legitymacyjne

• okrzyk: „Aha!”

• powiedzenie: „No, dobra!”

• powiedzenie: „Z”

• powiedzenie: „Mam mało czasu”

• 
  

• napis: „Trąbka”

• czarno-biała flaga

• zaczerwienione oczy - objaw (symptom; to nie znak)

• 
  
  

• 
  
  
  
  

• żółknące liście w październiku - objaw (symptom; to nie znak)

• klakson - sygnał-znak (ma odbiorcę i nadawcę, także kontekst - zagrożenie itp.)

• płacz niemowlęcia - objaw (symptom; to nie znak)

• płacz 9-miesięcznego dziecka - sygnał

ZNAK - element przestrzeni komunikacyjnej.

Znaki semantyczne - przypisywanie pewnym znakom określonego znaczenia.

komunikat

ikonogramy

znaki językowe

KONWENCJONALNOŚĆ ARBITRALNOŚĆ - względna, ograniczona

Nadanie znaczenia wyrazom - arbitralność slangi, żargony, terminologia naukowa

Podstawowy element znaku (przestrzeni komunikacyjnej) - zdanie.

Podwójna artykulacja języka - cecha znaku językowego.

stół

typ

okaz (cechy)

smok - jest pojęcie i wyobrażenie {intensja} odniesienie pojęciowe

Bilateralna koncepcja znaku językowego

ZNAK ELEMENT OZNACZONY

POJĘCIE

ZNAK ELEMENT OZNACZANY

{ekstensja} - zbiór desygnatów, do których znak odsyła, odniesienie przedmiotowe.

Peirce - próba podziału znaków na 3 podstawowe typy:

• symbole - konwencjonalna

• znaki jęz.

• gesty

• alegorie, obrazy

• ikony - na zasadzie podobieństwa

• indeksy - charakter przyczynowo-skutkowy, identyfikatory sytuacji

Perfekcyjna metoda perswazji.

Na podstawie Petty & Cacioppo 1986, s. 126, tłum. Piotr Hubert Lewiński.

---