Biegun niebieski - punkt przebicia sfery niebieskiej przez jej oś obrotu (oś świata). Oznaczone Północ i Południe.

Wysokość biegunowa - łuk południka niebieskiego zawarty między widocznym biegunem, a jego rzutem na płaszczyznę horyzontu astronomicznego. Jest równa co do wartości kątowej szerokości geograficznej obserwatora.

Zenit - punkt na niebie dokładnie ponad pozycją obserwatora. Jest jednym z dwóch miejsc przecięcia lokalnej osi pionu ze sferą niebieską.

Nadir - punkt na sferze niebieskiej położony dokładnie naprzeciwko zenitu. Znajduje się prostopadle pod horyzontem i jest najniżej położonym punktem sfery niebieskiej.

Horyzont astronomiczny - jest to koło wielkie na kuli niebieskiej którego płaszczyzna przechodzi przez środek Ziemi i jest prostopadła do linii pionu obserwatora.

Linia pionu - prosta przechodząca przez obserwatora i środek ziemi i wyznaczająca na sferze niebieskiej dwa punkty: zenit: Zn; - nadir: Nd

Horyzont pozorny obserwatora - jest to koło małe na kuli niebieskiej którego płaszczyzna jest równoległa do płaszczyzny horyzontu astronomicznego i przechodzi przez oczy obserwatora.

Widnokrąg astronomiczny - jest to koło małe na kuli niebieskiej, którego płaszczyzna jest równoległa do płaszczyzny horyzontu astronomicznego i znajduje się poniżej jego płaszczyzny o wartość obniżenia widnokręgu k dla obserwatora o wysokości oczu a nad poziomem morza.

Linia widnokręgu - granica widoczności w płaszczyźnie horyzontu. Linia pozornego zetknięcia nieboskłonu z powierzchnią ziemi.

Południk niebieski (południk świata) - koło wielkie przechodzące przez zenit, nadir oraz bieguny niebieskie. Rzut miejscowego południka geograficznego przechodzącego przez obserwatora na sferę niebieską.

UKŁAD HORYZONTALNY (poziomy):

Płaszczyzna podstawowa w układzie horyzontalnym (poziomym) to płaszczyzna horyzontu astronomicznego. Dzieli sferę niebieską na półkulę widoczną z zenitem i niewidoczną z nadirem.

Oś układu to linia pionu obserwatora (linia zenit-nadir)

Koła wielkie przechodzą przez zenit i nadir, są prostopadłe do płaszczyzny horyzontu astronomicznego. Są to wertykały (koła wierzchołkowe).

Górny południk niebieski obserwatora - łuk południka niebieskiego na półkuli widocznej.

Dolny południk niebieski obserwatora - łuk południka niebieskiego na półkuli niewidocznej.

Pierwszy wertykał - koło wierzchołkowe, którego płaszczyzna jest prostopadła do płaszczyzny południka niebieskiego, oraz przechodzi przez Zenit, Nadir oraz kierunki kardynalne E i W.

Almukantaraty (równoleżniki wysokościowe) - koła małe, których płaszczyzna jest równoległa do płaszczyzny podstawowej tj. płaszczyzny horyzontu astronomicznego.

Kula niebieska - jest miejscem geometrycznym wszystkich ciał niebieskich jednakowo oddalonych od punktu środkowego znajdującego się w środku Ziemi.

Płaszczyzna równika niebieskiego - płaszczyzna prostopadła do osi świata i przechodząca przez środek Ziemi. Płaszczyzna równika przecina się z powierzchnią Ziemi po kole wielkim, które nazywa się równikiem ziemskim, a kulą niebieską po kole, które nazywa się równikiem niebieskim.

Wysokość astronomiczna ciała niebieskiego (h_S) - współrzędna pionowa układu horyzontalnego, łuk koła wierzchołkowego przechodzący przez dane ciało niebieskie do linii almukantaratu. Osiąga wartości od 0* do 90*. W zenicie osiąga wartość 90*. Ciała niebieskie poniżej horyzontu mają wartości ujemne.

Odległość zenitalna (z) - jest to łuk koła wierzchołkowego pomiędzy zenitem a danym ciałem niebieskim, stanowi dopełnienie wysokości astronomicznej do 90*. z = 90* - h_; 0* <= z <= 180*

Azymut ciała niebieskiego - łuk horyzontu astronomicznego liczony od północy w kierunku na E, do koła wierzchołkowego danego CN

Azymut w systemie pełnym - (okrężny) to kąt liczony w płaszczyźnie horyzontu astronomicznego od północnej części południka niebieskiego w kierunku na E do koła wierzchołkowego przechodzącego przez dane ciało niebieskie. W systemie liczenia od 0 do 360*. Zapisywane jako liczba 3-cyrowa (A = 002* A = 027,5*)

Azymut w systemie połówkowym - (półokrężny) kąt liczony w płaszczyźnie horyzontu astronomicznego od widocznej części południka niebieskiego w kierunku na E lub na W do koła wierzchołkowego przechodzącego przez dane ciało niebieskie, w systemie liczenia od 0 do 180* w pełnych stopniach zapisywana jako liczba 3-cyrowa plus miano połówki. (A = S 029 W, A = N 001,5 E). Widoczna część południka niebieskiego jest zawsze zgodna z szerokością geograficzną obserwatora.

Azymut w systemie ćwiartkowym - kąt liczony w płaszczyźnie horyzontu astronomicznego od północnej lub południowej części południka niebieskiego w kierunku na E lub na W do koła wierzchołkowego przechodzącego przez dane ciało niebieskie; w systemie liczenia od 0 do 90* w pełnych stopniach zapisywany jako liczbę dwucyfrową plus ćwiartki (A= S 02 E))

Rzut zenitalny - płaszczyzną rzutowania jest płaszczyzna horyzontu astronomicznego. Punktem centralnym jest zenit. Rzutem pierwszego wertykału jest linia E-W, południkiem niebieskim linia N-S. almukantaraty są okręgami współcentrycznymi, koła wierzchołkowe są promieniami płaszczyzny rzutu.

UKŁAD RÓWNIKOWY PIERWSZY (godzinny)

Powstał w wyniku rzutu centralnego geograficznej siatki ziemskiej na kule niebieską. W rezultacie wszystkiew południki odwzorowały się na kuli niebieskiej w identycznych miejscach jak na Ziemi. Południki te na sferze niebieskiej noszą nazwę kół godzinnych.

Koło godzinne -koło wielkie przechodzące przez bieguny niebieskie PN, PS. Są prostopadłe do równika niebieskiego,(rzut południków ziemskich na sferę niebieską).

Koło sześciogodzinne - koło wielkie, którego płaszczyzna jest prostopadła do płaszczyzny południka niebieskiego.

Równik niebieski - rzut równika ziemskiego na sferę niebieską.

Równoleżniki deklinacyjne - rzut równoleżnika ziemskiego na sferę niebieską. Są to koła małe których płaszczyzny są równoległe do płaszczyzny równika.

Deklinacja CN (δ) - jest to łuk koła godzinnego zawarty między danym ciałem a równikiem niebieskim. Osiąga wartości od 0* do 90*. Rozróżnia się deklinację N, dodatnią, oraz deklinację S, ujemną, w zależności od tego od którego z biegunów niebieskich bliżej znajduje się dane ciało. Deklinacja charakteryzuje odległość ciała od równika niebieskiego. Alternatywną współrzędną jest odległość biegunowa.

-90* <= δ <= 90*

Odległość biegunowa (p) -W astronawigacji odległość biegunowa liczona jest zawsze od bliższego bieguna. Nie może być większa niż 90*.

p = 90* - δ

O tym czy widzimy ciało niebieskie czy go nie widzimy decyduje płaszczyzna horyzontu.

Miejscowy kąt czasowy (LHA_CN, T_λ) - jest to kąt liczony w płaszczyźnie równika niebieskiego od górnej części południka niebieskiego w kierunku na W, do koła godzinnego przechodzącego przez dane ciało niebieskie, liczone w systemie od 0 do 360*.

Miejscowy kąt godzinny (HA_CN, t_λ) - kąt liczony w płaszczyźnie równika niebieskiego od górnej części południka niebieskiego w kierunku na E lub W do koła godzinnego przechodzącego przez dane ciało niebieskie. Liczone w systemie od 0* do 180*.

Jeżeli LHA_CN < 180* to LHA_CN = HA_CN W

Jeżeli LHA_CN > 180* to HA_CN (E) = 360* - LHA_CN (W)

Gryniczowski kąt czasowy CN (T₀) GHA_CN - kąt liczony w płaszczyźnie równika niebieskiego od górnej części południka Greenwich w kierunku na W do koła godzinnego przechodzącego przez dane ciało niebieskie w systemie liczenia od 0* do 360*

HA_CN = LHA_CN = GHA_CN + λ(E/W)

Ekliptyka słoneczna - koło wielkie nachylone względem równika pod katem ε= +/- 23° 7'' Ekliptyką - nazywamy tor pozornego ruchu Słońca wokół Ziemi w czasie jednego roku lub jest to rzeczywisty tor obiegu Ziemi wokół Słońca w czasie jednego roku.

Ekwinokcjum ( Barana i Wagi) - punkty, w których ekliptyka przecina równik niebieski (punkty równonocy )

Ekwinokcjum wiosenne - pkt równonocy wios. - Słońce przechodzi z półkuli S na N - pkt Barana (21 marzec)

Ekwinokcjum jesienne - pkt równonocy jesień. - Słońce przechodzi z półkuli N na S - pkt Wagi (23 września)

Solstycja ( δ ) - punkty maksymalnie odchylone na N i S - punkty przesileń.

Solstycjum letnie - punkt przesilenia letniego - punkt raka. Punkt, w którym Słońce w ruchu pozornym osiąga maksymalną północną wartość deklinacji (22 czerwiec)

Solstycjum zimowe - punkt przesilenia zimowego - punkt koziorożca. Punkt, w którym Słońce w ruchu pozornym osiąga maksymalną południową wartość deklinacji (22 grudzień)

Rektascensja CN (α_CN), wznoszenie proste CN - kąt liczony w płaszczyźnie równika niebieskiego od punktu Barana w kierunku na E do koła godzinnego przechodzącego przez dane ciało niebieskie w systemie liczenia od 0 do 360*.

Gwiazdowy kąt czasowy CN (SHA_CN) - dopełnienie rektascensji do 360*. To kąt liczony w płaszczyźnie równika niebieskiego od punktu Barana w kierunku na W, do koła godzinnego przechodzącego przez dane ciało niebieskie w systemie liczenia od 0 do 360*.

SHA_CN = 360* - α_CN

GHA♈ + λ(+/-)	GHA♈ + λ(+/-)	GHA♈ + SHACN	GHA♈ - αCN
LHA♈ + SHACN	LHA♈ - αCN	GHACN + λ(+/-)	GHACN + λ(+/-)
LHACN HACN	LHACN HACN	LHACN HACN	LHACN HACN

TRÓJKĄT SFERYCZNY PARALAKTYCZNY:

Wierzchołki: Zenit - azymut (ACN) Widoczny biegun - HACN Kąt paralaktyczny - γ
Boki: Odległość zenitalna (90* - hS) Wysokość biegunowa (90* - φ) Odległość biegunowa (p) (90* - δCN)

Astronomiczny wschód CN - moment, w którym CN przechodzi z półkuli niewidocznej w widoczną przecinając wschodnią część płaszczyzny horyzontu astronomicznego.

Kulminacja CN - moment, w którym CN przecina południk niebieski.

Górna kulminacja CN - górowanie, moment, w którym CN przecina górną część południka niebieskiego. Wysokość w tym momencie osiąga maksymalnie dodatnią wartość.

Astronomiczny zachód CN - moment, w którym CN przechodzi z półkuli widocznej na niewidoczną przecinając zachodnią część płaszczyzny horyzontu astronomicznego.

Dolna kulminacja CN - dołowanie, moment, w którym CN przecina dolną część południka niebieskiego. Wysokość w tym momencie osiąga maksymalnie ujemną wartość. Jest niewidoczna.

Łuk dzienny CN - to łuk równoleżnika deklinacyjnego CN od momentu wschodu astronomicznego do zachodu astronomicznego.

Łuk nocny CN - to łuk równoleżnika deklinacyjnego CN od momentu zachodu astronomicznego do wschodu astronomicznego.

Amplituda wschodu CN - łuk horyzontu astronomicznego zawarty między punktem wschodu E, a punktem wschodu astronomicznego CN

Amplituda zachodu CN - łuk horyzontu astronomicznego zawarty między punktem zachodu W, a punktem zachodu astronomicznego CN

Ciała wschodzące i zachodzące - to ciała niebieskie, których dla obserwatora górowanie jest widoczne a dołowanie niewidoczne.

Ciała przeciwokołobiegunowe - to ciała niebieskie, które nie wschodzą i nie zachodzą, a ich ruch odbywa się tylko w części niewidocznej dla obserwatora.

Ciała okołobiegunowe - to ciała niebieskie, które nie wschodzą i nie zachodzą a ich ruch odbywa się tylko w części widocznej dla obserwatora. Ciało okołobiegunowe musi spełniać jednocześnie dwa warunki: δ ↑↑ φ oraz δ > 90* - φ

Aby ciało niebieskie kulminowało w zenicie: δ ↑↑ φ oraz δ = φ

Czas gwiazdowy - miernikiem czasu gwiazdowego jest pozorny ruch dobowy teoretycznego punktu, punktu Barana, na sferze niebieskiej, który powstał w wyniku przecięcia się równika niebieskiego z ekliptyką. Ruch pozorny odbywa się po równiku.

Doba gwiazdowa - to okres czasy między dwiema kolejnymi górnymi kulminacjami punktu Barana na tym samym południku niebieskim. Jest podzielona na 24 godziny. Deklinacja punktu Barana jest stała i wynosi 0*.

Miejscowy czas gwiazdowy (GM) - to okres czasu jaki upłynął od momentu górnej kulminacji punktu Barana na południku miejscowym do danej chwili, liczymy na W (clockwise) od 0 do 24 h. jest funkcją zależną od długości geograficznej obserwatora, nie ma nic wspólnego z jego szerokością.

GM = GU + λ^time

Gryniczowski czas gwiazdowy (GU) - gwiazdowy czas uniwersalny, to okres czasu jaki upłynął od momentu górnej kulminacji punktu barana na południku Greenwich do danej chwili, liczony na W od 0 do 24 h. GM = GU + λ^time

RÓWNANIE CZASU GWIAZDOWEGO:

GU = GHA♈^TIME = GHA_CN + α_CN

GM = LHA♈^TIME = LHA_CN + α_CN

Doba słoneczna prawdziwa - okres czasu między dwiema kolejnymi DOLNYMI kulminacjami słońca prawdziwego na tym samym południku niebieskim.

Miejscowy czas słoneczny prawdziwy (TM') - okres czasu jaki upłynął od momentu DOLNEJ kulminacji słońca prawdziwego na południku miejscowym do danej chwili liczony na W od 0 do 24 h.

Gryniczowski czas słoneczny prawdziwy (TU') - czas uniwersalny prawdziwy; okres czasu jaki upłynął od momentu DOLNEJ kulminacji słońca prawdziwego na południku Greenwich do danej chwili liczony na W od 0 do 24 h. TM' = TU' + λ^time

Słońce średnie - uśredniony ruch dobowy słońca prawdziwego w przeciągu roku. Słońce średnie porusza się w pozornym ruchu rocznym po równiku, a nie po ekliptyce.

Doba słoneczna średnia - okres czasu między dwiema kolejnymi DOLNYMI kulminacjami słońca średniego na tym samym południku niebieskim. Miernikiem jest słońce średnie, tj. słońce, które w pozornym ruchu rocznym porusza się po równiku a nie po ekliptyce.

Miejscowy czas słoneczny średni (TM, LMT) - okres czasu, który upłynął od momentu DOLNEJ kulminacji słońca średniego na południku miejscowym do danej chwili. Liczymy na W od 0 do 24 h

Gryniczowski czas słoneczny średni (Universal Time, TU), UT - okres czasu który upłynął od momentu DOLNEJ kulminacji słońca średniego na południku Greenwich do danej chwili. LMT = UT + λ^time

Czas strefowy (zone time) T_S, ZT - okres czasu jaki upłynął od momentu DOLNEJ kulminacji słońca średniego na południku ŚRODKOWYM danej strefy do danej chwili, liczony na W od 0 do 24 h. ZT = UT + z

Chronometr: nie pokazuje daty. Nie ma wskaźnika cyfrowego, wskazuje 0-12 h. Jest nakręcany w lewo.

Chód chronometru - wartość czasowa, o którą przyspieszył lub opóźnił swoje wskazania chronometr w ciągu doby.

Stan chronometru - różnica między czasem uniwersalnym a czasem wskazywanym przez chronometr. Chr + St Chr = UT

Obliczanie miejscowych kątów godzinnych oraz δcn w funkcji momentu i miejsca obserwacji

ZT - z = UT	GHAʘ­ + pop GHAʘ + λ = LHAʘ HAʘ­	GHAp­ + pop + pv GHAp + λ = LHAp HAp­	GHAk­ + pop + pv GHAk + λ = LHAk HAk	GHABarana­ + pop GHABarana + λ = LHABarana + SHAg ­= LHAg
chr + st. chr = UT	δʘ + pop (d) = δʘ	δp + pop (d) = δp	δk + pop (d) = δk	δg nie ma poprawek

Obliczanie momentu wystąpienia górnej/dolnej kulminacji księżyca:

M.P.U + p.r.d - λ^time	p.r.d = (λ^dgr/ 360*) * ret. dob. Wynik w MINUTACH	λ E ret. dob. -	λ W ret. dob. +
UT + z		MPU dzisiaj - MPU wczoraj	MPU jutro - MPU dzisiaj
ZT		ret. dob.	ret. dob.

Obliczanie momentu wystąpienia wschodu i zachodu księżyca:

M.rise/M.set + p∆φ + p.r.d - λ^time	p.r.d = (λ^dgr/ 360*) * ret. dob. Wynik w MINUTACH	λ E ret. dob.	λ W ret. dob.
UT + z		M.rise/set dzisiaj - M.rise/set wczoraj	M.rise/set jutro - M.rise/set dzisiaj
ZT	ret. dob. ret. dob. p∆φ - poprawka na różnicę szerokości z „Table I - For Latitude” Tebles for interpolating sunrise, moonrise”

Obliczanie momentu wystąpienia i czasu trwania okresu dogodnego do porannej obserwacji gwiazd i planet:

Naut TW dn. CIVIL TW

+ p∆φ - NAUT TW

- λ^time OKRES

UT dn. + z

ZT dn.

Obliczanie momentu wystąpienia i czasu trwania okresu dogodnego do wieczornej obserwacji gwiazd i planet:

Civil TW dn. NAUT TW

+ p∆φ - CIVIL TW

- λ^time OKRES

UT dn. + z

ZT dn.

Sekstant mierzy kąt pionowy z dokładnością do 1/10 minuty kątowej. Składa się z limbusu wyskalowanego w stopniach co stopień. Kąt zmierzony sekstantem jest kątem podwojonym. Ramie ruchome - alidada. Zakończona jest śrubą mikrometryczną.

Błędy sekstantu: błąd stały i błąd zmienny (błąd indeksu sekstantu).

Określanie błędu indeksu sekstantu:

- Z linii widnokręgu. Alidadę ustawić na zero. Śrubę mikrometryczną na zero. Widoczna różnica linii widnokręgu to indeks.

- Na ciało niebieskie, gwiazdę. Widać dwie gwiazdy w pionie.

- Z pomiaru promienia tarczy słonecznej (najdokładniejszy)

Poprawianie zmierzonych sekstantem wysokości CN

Gwiazdy, górna/dolna krawędź słońca:

h_CN

+ s+i

= h_CN

+ dip

= h _app

+ op

+ dp₁

= h_S

Dolna krawędź księżyca, planety:

h_CN

+ s+i

= h_CN

+ dip

= h _app

+ op

+ dp

+ dp₁

= h_S

Górna krawędź księżyca:

h_CN

+ s+i

= h_CN

+ dip

= h _app

+ op

+ dp

+ dp₁

- 30'

= h_S

Astronomiczne Koło Pozycyjne AKP: miejsce geometryczne punktów, z których pomiar wysokości danego CN w dane miejsce jest wielkością stałą

Astronomiczna linia pozycyjna - mały łuk koła pozycyjnego, przebiegający w pobliżu pozycji zliczonej, aproksymowany do odcinka loksodromy na mapie Merkatora lub też: wycinek AKP aproksymowany do prostej

Równanie alp: Sinh_z = sinφ_Z sinδ + cosφ_Z cosδ cosHA

Metoda wysokościowa: polega na znalezieniu współrzędnych geograficznych punktu H, który powstaje z przecięcia się AKP z ortodromą łączącą Pz z pozycją rzutu CN na powierzchnię kuli ziemskiej.

Metoda szerokościowa: polega na obliczeniu współrzędnych geograficznych punktu B, który powstaje w wyniku przecięcia się AKP z południkiem geograficznym Pz. Stosujemy ją, gdy CN jest w kulminacji.

Metoda długościowa: polega na obliczeniu współrzędnych geograficznych punktu L, który powstaje w wyniku przecięcia się AKP z równoleżnikiem geograficznym Pz. Granica stosowania: A=085* - 095* lub A=265* - 275*

Algorytm obliczania i wykreślania alp metodą wysokościową

1. ZT - z = UT	3. GHACN­ + pop + . . . GHA + λz = LHA/HACN­	5. hCN + s+i = hCN + dip = h app + op + . . . = hS	7. hS - hZ = Δh Δh w Mm	Metoda Polaris 5. hS + a0 + a1 + a2 - 1° = φB	Metoda Długościowa 6. 90* - hs = Z 7. φ - δ = Z' 8. (Z+Z')/2= (Z-Z')/2= 9. 10. LHAcn - GHAcn = λL 11. A + B = C
2. chr + st. chr = UT	4. δ + pop = δ	6. Sinhz = sinφZ sinδ + cosφZ cosδ cosHA	8. A + B = C

φ _T to φ zliczona zaokrąglona do pełnych stopni w bliższą stronę.

LHA_T to rzeczywista wartość LHA obliczona na moment obserwacji i zaokrąglona do pełnych stopni w bliższą stronę.

δ_T to rzeczywista wartość δ_CN obliczona na moment obserwacji i zaokrąglona do pełnych stopni ZAWSZE W DÓŁ.

Identyfikacja Ciał niebieskich:

- analityczny: rozwiązanie trójkąta sferycznego paralaktycznego ( LHA_CN - LHA_Barana = SHA_Cn)

- graficzny: rzut azymutalno-perspektywiczny - rzut Lehara

- analityczny skrócony (tablicowy): ABC, HD 605

- identyfikatory; identyfikatory płaskie, identyfikatory kuliste,

- katalogi, atlasy, mapy nieba gwieździstego: mapa nieba N, mapa nieba S

1. obraz nieba zmienia się wraz z godziną obserwacji

2. obraz nieba jest funkcją pozycji obserwacji

Węzeł wstępujący - punkt, w którym orbita Księżyca przecina ekliptykę przechodząc z półkuli południowej na północną

Węzeł zstępujący - punkt, w którym orbita Księżyca przecina ekliptykę przechodząc z półkuli północnej na południową

Miesiąc syderyczny (gwiazdowy) - okres pełnego obiegu księżyca wokół ziemi; 27d 07h 43m. 11,5 sek. okres, po którym znajdzie się ponownie na wspólnym kole godzinnym z obraną gwiazdą.

Miesiąc synodyczny - okres od nowiu do nowiu, okres dzielący kolejne położenia księżyca na wspólnym kole godzinnym ze słońcem; 29d 12h44m

Miesiąc smoczy - okres odpowiadający dwukrotnemu przejściu Księżyca przez ten sarn węzeł

Miesiąc anomalistyczny- okres dzielący kolejne przejścia księżyca przez punkt perigeum, 27,55''

Czas okrętowy jest czasem strefowy m; przechodząc z jednej do dru­giej strefy poprawiamy odpowiednio wskazania zegarów okrętowych. Idąc na za­chód przesuwamy do tyłu wskazania zegarów o jedną godzinę w każdej strefie i odwrotnie — idąc na wschód przesuwamy wskazania zegarów w każdej strefie o jedną godzinę do przodu.

Czas państwowy jest to czas, który obowiązuje w danym państwie. W większości wypadków czas państwowy odpowiada czasowi strefowemu (rozkład stref czasowych pokazano na rys. 2.10). Ponadto w niektórych państwach wprowadzony jest okresowo tzw. czas letni; informacje o czasie państwowym i let­nim znajdujemy w Spisie sygnałów radiowych tom V tablica Standard Times.

Fazy Księżyca - położenia jakie ciało zajmuje w odniesieniu do Ziemi i Słońca, oraz towarzysząca temu różne kształty dla obserwatora znajdującego się na Ziemi

Wiek księżycowy - liczba dni jaka upłynęła od ostatniego nowiu do danej chwili.

Świt nautyczny- rozpoczyna się w momencie gdy astronomiczna wysokość słońca tarczy słonecznej

h_α=-12° a kończy gdy h_α=-6°. Początek świtu nautycznego jest momentem w którym można rozpocząć poranne obserwacje astronomiczne

Świt cywilny- rozpoczyna się w momencie gdy astronomiczna wysokość Słońca h_α=-6° i kończy w momencie widocznego wschodu Słońca. Jest to najlepszy okres do pomiarów wysokości planet i najjaśniejszych gwiazd.

Widoczny wschód Słońca jest to moment, w którym obserwator widzi na linii widnokręgu ukazującą się górną krawędź Słońca W chwili widocznego wschodu wysokość astronomiczna Słońca ha = — 55,7'; wysokość tę obliczono dla wzniesienia oczu obserwatora a = 6,1 m oraz dla średnich warunków meteorologicznych: temperatury powietrza ip = + I0°C, ciśnienia 760 mm Hg (ciśnienie podano w mm Hg z uwagi na Tablice Nawigacyjne). Jest to najlepszy moment do określania poprawek kompasów cp, dewiacji i pż, ponieważ azymut (namiar rzeczywisty) Słońca zmienia się najwolniej, natomiast wysokość zmienia się najszybciej, co nie wpływa ujemnie na dokładność określenia poprawek kompasów.

Astronomiczny wschód Słońca jest to moment, w którym astrono­miczna wysokość Słońca = 0. Obserwator, który ma wzniesienie oczu a = 6,1 m, widzi w tym momencie dolną krawędź Słońca na wysokości około 21'nad linią wid­nokręgu, co stanowi w przybliżeniu 2/3 średnicy Słońca . W tym momencie Słońce przechodzi z półkuli niewidocznej na widoczną, kończy się okres nocnych obserwacji astronomicznych i zaczyna okres obserwacji dziennych.

Astronomiczny zachód Słońca jest to moment, w którym astronomi­czna wysokość Słońca ha = 0°. Obserwator, który ma wzniesienie oczu a = 6,1 m, widzi dolną krawędź Słońca nad widnokręgiem na wysokości około 21' (patrz rys. 3.1), podobnie jak w momencie astronomicznego wschodu. W tej chwili Słońce przechodzi z półkuli widocznej na niewidoczną, kończy się okres obserwacji dzien­nych.

Widoczny zachód Słońca jest to moment, w którym górna krawędź Słońca chowa się za linią widnokręgu. Rozpoczyna się zmrok cywilny. Astronomicz­na wysokość Słońca ha ^= — 55,7' dla a = 6,1 m. Jest to najlepszy moment, podobnie jak przy widocznym wschodzie, do określenia poprawek kompasów. Rozpoczyna się okres obserwacji nocnych, linia widnokręgu jest dobrze widoczna, zaczynają pojawiać się (być widoczne) planety i najjaśniejsze gwiazdy; w pierwszym okresie pomiar wysokości jest możliwy przy użyciu lunetki sekstantu.

Zmrok cywilny rozpoczyna się w momencie widocznego zachodu Słońca i kończy w momencie, gdy astronomiczna wysokość Słońca ha = —6°. Jest to naj­wygodniejszy okres, podobnie jak okres świtu cywilnego, do wykonania pomiarów wysokości planet i najjaśniejszych gwiazd. Początkowo linia widnokręgu jest dobrze widoczna, planety i najjaśniejsze gwiazdy można obserwować gołym okiem, bez użycia lunetki. Linia widnokręgu stopniowo zaczyna być coraz słabiej widoczna, na kuli niebieskiej pojawiają się pozostałe gwiazdy.

Zmrok nawigacyjny rozpoczyna się w momencie, gdy astronomiczna wysokość Słońca ha = -6° i kończy gdy ha = —12° Jest to okres, w którym kończą się obserwacje nocne; w większości wypadków przy końcu zmroku nawigacyjnego linia widnokręgu nie nadaje się do pomiarów wysokości.

LOKUS - to miejsca geometryczne punkt ów będących środkami wszystkich kół godzinnych danej pozycji obserwatora,

ruch dobowy ciał niebieskich - jest to ruch, jaki odbywają ciała niebieskie. Torami są odpowiednie równoleżniki

prostopadle do osi obrotu sfery.

---