Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Styl potoczny. Gatunki wypowiedzi potocznych.

LITERATURA

• Z. Adamiszyn, Styl potoczny, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole 1995

• J. Anusiewicz, F. Nieckula (red.), Potoczność języku i w kulturze, „Język a kultura”, t.5, Wrocław 1992

• J. Bartmiński, Styl potoczny jako centrum stylowe języka, w: Synteza w stylistyce słowiańskiej, Opole 1991

• J. Bartmiński, Styl potoczny, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

• D. Buttler, Polskie słownictwo potoczne, Poradnik Językowy 1977 z. 2, z. 4, Poradnik Językowy 1978 z. 1

• D. Buttler, Miejsce języka potocznego w wśród odmian współczesnego języka polskiego, w: S. Urbańczyk (red.), Język literacki i jego warianty, Wrocław 1982

• T. Hołówka, Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku, Warszawa 1986

• W. Lubaś, Język potoczny, w: S. Gajda (red.), Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole 2001

• J. Maćkiewicz, Świat widziany przez język, Gdańskie Zeszyty Humanistyczne 1988, nr 30

• J. Maćkiewicz, Językowy obraz ciała, Gdańsk 2006

• A. Markowski, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, Warszawa 1990

• M. Marody, Technologia intelektu. Językowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania, Warszawa 1987

• A. Wierzbicka, Język antytotalitarny w Polsce: o pewnych mechanizmach samoobrony językowej, Teksty Drugie 1990, nr 4

I. Dwie koncepcje potoczności w polskim językoznawstwie:

• Ujęcie węższe (warszawskie, np. H. Kurkowska, D. Buttler, Z. Klemensiewicz, T. Skubalanka, S. Skorupka- lata 70., dziś - A. Markowski): styl potoczny jako kategoria stylistyczno-sytuacyjna, związana głównie z określoną sferą funkcjonalno-komunikatywną

• Ujęcie szersze (opolsko-wrocławsko-lubelskie) - koncepcja antropologiczna - styl potoczny jako kategoria semantyczno-kulturowa. Teoretyczna podstawa takiego opisu potoczności - opracowania J. Bartmińskiego i J. Anusiewicza (lata 90.)

• Styl nie tylko repertuar form językowych jednorodnych funkcjonalnie.

• Styl potoczny łączy się ze swoistą semantyczną organizacją słownictwa, z zawartym w nim obrazem świata, całym zapleczem światopoglądowym i aksjologicznym, leżącym u podstaw języka.

• Zawiera w swoim systemie gramatycznym i słownictwie utrwalony zdroworozsądkowy, naiwny obraz świata.

• Jest bazą dla derywacji innych stylów, które funkcjonują na jego tle i mogą być eksplikowane za jego pomocą .

• Potoczności nie powinno się utożsamiać tylko z rejestrem kolokwialnym. Tzw. słownictwo wspólnoodmianowe i gramatyczne formy wspólnoodmianowe należą do stylu potocznego.

• Styl potoczny nie jest ograniczony do ustnej odmiany języka, choć zauważa się prymarność ustnego sposobu przekazu.

• Potoczności przydaje się status pełnowartościowego, nawet podstawowego i głównego wariantu języka narodowego.

II. Historia językoznawczych badań stylu potocznego

• Krasnowolski 1905 r. - ”Przenośnie mowy potocznej”

• najstarsze polskie słowniki - kwalifikator jak: „jako zowia”, „jak mówią” - (Mączyński 1564)

• obfity wybór leksyki potocznej - jako pierwszy słownik wileński z 1861 r. (kwalifikatory pospolity i ekspr. żart., pieszczotl., rubaszny) - ponad 2500 wyrazów i związków frazeologicznych

• wprowadzenie w latach 30. przez szkołę praską (B.Havranek) pojęcia język funkcyjny oraz pojawienie się idei tzw. filozofii lingwistycznej w latach 50.

• w latach 50. - Z. Klemensiewicz, H. Kurkowska - potoczność wiązana z ustnością, mówioną , dialogową formą realizacji języka, a definiowaniu towarzyszy normatywna ocena wyodrębnianych cech strukturalnych (mniej staranny, liczne anakoluty, mniejsza logiczność)

• początki lat 70. - szeroko zakrojone, systematyczne badania polszczyzny potocznej

III. Kierunki badań języka potocznego

1. Poszukiwania strukturalnych (fonetycznych, morfologicznych, składniowych) wyznaczników potoczności; wskazywanie różnic między odmianą pisaną i mówioną, oficjalną i nieoficjalna, opracowanie typologii tekstów potocznych - A. Wilkoń, B. Dunaj, A. Awdiejew, T. Skubalanka, S. Gajda, D. Buttler, A. Furda

2. Badania socjolingwistyczne języka miast śląskich (W. Lubaś, R. Piętakowa), Krakowa (B. Dunaj, A. Awdiejew), Wrocławia (F. Nieckula), Łodzi (M. Kamieńska), Poznania (M. Gruchmanowa)

3. Badania socjolingwistyczne podejmujące wieloaspektowy opis ekspresywności języka, wykonany na materiale tekstów potocznych (S. Grabias)

4. Kierunek pragmalingwistyczny, odwołujący się do kognitywizmu. Opierające się na antropologiczno- językowej teorii stylu J. Bartmiński i J. Anusiewicz w latach 90. - prace badawcze zmierzające do opisu stylu potocznego jako swoistego obrazu i doświadczenia świata oraz określonej postawy wobec świata. Analizy szczegółowe: R. Tokarski, E. Masłowska

IV. Historia stylu potocznego

• próba rekonstrukcji polszczyzny potocznej ubiegłych wieków -T. Skubalanka, W. Kuraszkiewicz, H. Safarewiczowa, B. Walczak, W.R. Walczak

• regionalne odmiany polszczyzny XVII w.- wstępna faza formowania się ogólnopolskiej odmiany potocznej

• faza przełomowa - epoka oświecenia

• polszczyzna potoczna w pełni wykształcona - od drugiej poł. XVIII w.

V. Styl potoczny - centrum systemu stylowego języka

• jest pierwszym w kolejności wariantem języka, którego uczymy się jako dzieci

• wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych

• jest używany najczęściej, przez największą liczbę osób w najróżniejszych sytuacjach życiowych

• utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji świata, związane z elementarnymi potrzebami człowieka w elementarnych sytuacjach egzystencjalnych

• stanowi bazę derywacyjną dla pozostałych stylów językowych

• ważna jest jego funkcja weryfikacyjna i odnowicielska

VI. Opozycje wyznaczające stylowi potocznemu pozycję w systemie wariantów współczesnego języka polskiego

• potoczność - poetyckość (styl potoczny -styl artystyczny) - oparte na różnicy między życiem a sztuką - opozycja najstarsza, powstająca w najwcześniejszych stadiach dyferencjacji językowo-kulturowej, obecna już w ustnej postaci kultury

• potoczność - naukowość (styl potoczny -styl naukowy) -związany jest z zaawansowanym stadium kultury, z powstaniem swoistych reguł konceptualizacji rzeczywistości)

• potoczność - oficjalność (styl potoczny -styl urzędowy)

VII. Ogólne właściwości stylu potocznego rozumianego jako kategoria stylistyczno-komunikacyjna

• Charakter kontaktu komunikacyjnego:

• indywidualny typ kontaktu

• bezpośredniość

• nieoficjalność

• spontaniczność

• powszechność zasięgu społecznego

• Właściwości struktury językowej i tekstu:

• wariantywność jednostek językowych na różnych poziomach struktury językowej

• ekspresywność

• emocjonalno-wartościujący charakter jednostek językowych

• bogactwo środków służących humorystycznej interpretacji świata

• codzienna bytowa tematyka

• dysponowanie dużą liczbą gotowych reguł i stereotypów, umożliwiających szybkie generowanie tekstu

• najsilniejszy związek z pozajęzykowymi (prajęzykowymi, niewerbalnymi) sposobami komunikacji oraz z sytuacją komunikacyjną

• w płaszczyźnie fonologiczno-fonetycznej:

• nasilająca się tendencja do ujednolicenia typu akcentowego

• ilościowe i jakościowe redukcje formy jednostek językowych

• tendencja do używania dźwięków prajęzykowych, które stanowią suprasegmentalną obudowę wypowiedzi albo sytuacyjnie spełniają funkcję równoważników wypowiedzeń (mhm)

• w płaszczyźnie fleksyjnej:

• rozszerzenie procesów wyrównawczych

• synkretyzm form fleksyjnych w zakresie końcówek połączony z dążeniem do wyrównania tematów

• zwielokrotnienie wariancji form współfunkcyjnych

• szerzenie się końcówek ruchomych czasu przeszłego

• tendencja do mieszania rodzajów gramatycznych

• w płaszczyźnie składniowej:

• występowanie potoków składniowych - znaczna frekwencja struktur zakłócających regularny tok składniowy: anakoluty, wykolejenia

• wyższa, niż w innych tekstach frekwencja konstrukcji składniowych z nacechowanym szykiem wyrazów

• skłonność do przewagi elementów rematycznych

• obecność pauz wewnątrztekstowych

• w płaszczyźnie słowotwórczej:

• tendencja do uniwerbizacji

• niekonwencjonalność procesów słowotwórczych, wyrażająca się dość znaczną frekwencją tekstową okazjonalizmów, indywidualizmów, neologizmów sytuacyjnych, zwykle nacechowanych ekspresywnie

• wyspecjalizowane formanty słowotwórcze

• w zakresie słownictwa i frazeologii:

• wyraźne nacechowanie ekspresywne leksyki

• wzmożona dążność do tworzenia okazjonalnych metafor, porównań i związków wyrazowych poprzez naruszanie i modyfikowanie łączliwości leksykalnej, semantycznej, składniowej

• znacząca obecność neoosemantyzmów sytuacyjno -kontekstowych oraz stereotypów leksykalno-frazeologicznych, rytualizmów

• słownik podstawowy - w wersji minimalnej 1500-2000 słów, w wersji standardowej - 4000-5000 słów

• leksykalna antropocentryczność

• synonimiczność (głowa, łeb, łepetyna; mówić - paplać, terkotać, pleść, trajkotać, bajdurzyć, pleść)

• na poziomie tekstowym:

• niski stopień spójności tekstu

• schematyzacja elementów spójnościowych

• spójnościowe rozluźnienie dłuższych wypowiedzi

• występowanie tzw. przeskoków tematycznych

• powiązanie tekstu z sytuacją

VIII. Zróżnicowanie stylu potocznego: rejestr neutralny - emocjonalny

• Zasób neutralny - słownictwo wspólnoodmianowe (standardowe) - nie należące do leksyki nacechowanej ekspresywnie, słownictwa specjalnego (naukowego, zawodowego, środowiskowego) i erudycyjnego

3 testy na wykrywanie słownictwa wspólnoodmianowego - A. Markowski

• Test pozytywny o formule: Proszę pomyśleć o X (z mutacjami dla różnych części mowy) - nacechowanie ekspresywne

• Test negatywny o formule: Jest to tak zwany X i Jest to, jak to się mówi, X (Można , jak to się mówi x-ować) - słownictwo specjalne

• Test negatywny o formule: Jest to, że się tak wyrażę X (Można, że się tak wyraża x-ować, i Jest to, przepraszam za wyrażenie, X (Można, przepraszam za wyrażenie, x-ować) - słownictwo erudycyjne

Ręcznik - spełnia wszystkie warunki

Akceptowalne: Proszę pomyśleć o ręczniku

Nieakceptowalne: Jest to tak zwany ręcznik

Nieakceptowalne: Jest to, że się tak wyrażę, ręcznik

Rębność - nie spełnia warunku 2

Akceptowalne: Proszę pomyśleć o rębności

Akceptowalne: Jest to tak zwany ręcznik

Nieakceptowalne: Jest to, że się tak wyrażę, rębność

Zbiór ok. 6000 jednostek leksykalnych - pola tematyczne oparte na dychotomii

Ja wobec siebie Ja wobec tego, co poza mną

Ja jako istota fizyczna Ja wobec Boga

Ja jako istota psychiczna Ja wobec ludzi

Ja wobec rzeczy

Ja wobec natury

• Rejestr emocjonalny - stosowany głównie w sytuacji nieoficjalnej (w słowniku kwalifikator rubaszny, wulgarny, pospolity, żartobliwy)

• Odrębność rejestru emocjonalnego względem rejestru neutralnego - znaczniejszy udział frazeologizmów, większa obrazowość, metaforyczność, bogactwo dubletów (na przykład głowa 120 synonimów - Lubaś).

IX. Składniki potocznego obrazu świata (założenia ontologiczne, poznawcze, postawy i oceny).

Językowy obraz świata = wyobrażenie (Putnam), projekcja (Jackendoff) - struktura pojęciowa zakrzepła w systemie danego języka (w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych: znaczeniach wyrazów i ich łączliwości), pewna interpretacja rzeczywistości zawarta w języku, którą można ująć w zespół sądów o świecie.

Podstawa rekonstrukcji językowego obrazu świata

• etymologia obu wyrazów

• ich znaczenia w polszczyźnie - w tym znaczenia przenośne

• układ znaczeń obu leksemów

• ich własności słowotwórcze - czyli tworzone od nich derywaty

• frazeologia - w tym szczególnie utrwalone metafory

• przysłowia, w których występują wyrazy dusza i ciało

• Antropocentryzm ( w tym bodycentryzm) w opozycji do ideocentryzmu

• Nazwy części ciała - pryzmat, przez który widzi się świat: zwierzęta i rośliny (ramię ośmiornicy, ząbek czosnku, główka kapusty), artefakty (ucho kubka, szyjka butelki, ramię dźwigu), fragmenty krajobrazu (ramię rzeki, ujście rzeki, u stóp góry, odnoga rzeki), żywiołom (oko cyklopu)

• Ciało ludzkie - podstawa miary - łokcie

• Ciało ludzkie - odniesienie dla relacji przestrzennych (pod nosem, pod ręką)

• Ciało ludzkie - odniesienie dla relacji czasowych (za nami wakacje, przed nami święta - aksjologizacja przestrzeni (przód i góra - wartościowane pozytywnie, tył i dół - negatywnie - odzwierciedlenie postawy i sposobu poruszania się człowieka - postawa pionowa - ruch do przodu)

• Modele konceptualizacji ciała

- Ciało jest własnością człowieka (mieć piękne ciało, kupczyć ciałem, bogaty w ciało, moje ciało)

- Ciało to bryłą (modelować, kształtować, rzeźbić ciało)

- Ciało jest mechanizmem (narządy funkcjonują prawidłowo, serce nawaliło, wysiadła wątroba)

- Ciało to pojemnik na duszę (w zdrowym ciele zdrowy duch)

- Ciało to człowiek (dziwuje się ciało, ani żywej duszy/ nie ma żywej duszy, Wieś liczy 60 dusz

martwe dusze, bratnia, siostrzana dusza `człowiek bliski komuś) lub składnik człowieka ( duszą i ciałem, człowiek bez duszy)

Człowiek ograniczony do cielesności - konotacja negatywna ( ciałobójca, kupczyć ciałem, ciało 'prostytutka')

- Ciało - identyfikowane z tkanką miękką - mięsną, tłuszczową, łączną, skórną, otaczającą szkielet. Ciało to dla nas przede wszystkim tułów (ciało i kości, ciało i krew, ciało z ciała, krew z krwi, nabrać ciała ,przybierać na ciele, spadać z ciała, na ciele, bogaty w ciało, bujne ciało;

- Ciało - przeciwstawiane głowie (ciało słabe, ale głowa pracuje ) lub innym członkom: miał wrzody tylko na ciele, dłonie i stopy wolne były od krwawych ran.

• Empiryzm (konkretność) konkretność widzeniu świata kontrastujący z symbolicznością, abstrakcyjnością innych stylów.

• Racjonalność (zdroworozsądkowość)

• Preferencja dla wspólnotowego, nie indywidualnego widzenia świata

• Utylitarny, praktyczno-życiowy punkt widzenia, ocenianie rzeczywistości pod kątem potrzeb konkretnego człowieka i wedle jego zdolności percepcyjnych

• Katolicyzm

• Negatywne konotacje nazw pierwotnie oznaczających tych, którzy od wiary odeszli lub świeżo ją przyjęli: neofita, faryzeusz, sekciarz, heretyk

• Wtórne znaczenia nazw złych duchów jako nazw złych ludzi: antychryst, Belzebub, szatan

• Sfrazeologizowane charakterystyki ludzi: do tańca i do różańca, świętszy od papieża, objechać kogoś jak święty Michał diabła

• Wykrzykniki: Św. Jacku z pierogami!, Matko Boska!, Najświętsza Panienko!

• Określenia temporalne: na matki Boskiej Pieniężnej, na święte nigdy

• Frazy meteorologiczne: Od św. Anki chłodne wieczory i ranki, św. Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie

• Ludowe nazwy botaniczne: ziele św. Jana, dzwonki Panny Maryi, krewka Matki Boskiej
  
  

1

---