ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WSTĘPNE
1. Pojęcia podstawowe
Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje:
prawo karne materialne;
prawo karne procesowe;
prawo karne wykonawcze.
Prawo karne materialne:
określa czyny zabronione pod groźbą kary, stanowiące przestępstwa oraz skutki prawne w postaci kar i środków karnych, stosowanych w związku z naruszeniem prawa karnego, a także normuje zasady odpowiedzialności za ich popełnienie.
Prawo karne wykonawcze:
reguluje wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym oraz innych postępowaniach
Proces karny:
stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, a w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność - do uniewinnienia oskarżonego;
jest zjawiskiem dynamicznym;
tworzą go zachowania jego uczestników, którzy podejmują przewidziane prawem czynności, w celu wykazania określonej tezy.
Proces karny - znaczenie:
ogólne - działalność przewidziana w obowiązujących przepisach prawa, których celem jest wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków;
konkretne - przewidziana przepisami prawa działalność określonych uczestników odbywającą się w oznaczonym czasie i miejscu, która dot. konkretnego przestępstwa, tj. oznaczonego czynu określonej osoby.
Prawo karne procesowe:
ogół norm prawnych regulujących postępowanie karne
Procedura karna:
określona przez prawo karne procesowe droga postępowania prawnego.
Istota procesu karnego - cechy charakterystyczne:
proces jest działalnością niezawisłego sądu, współdziałających z nim organów ścigania karnego oraz wszystkich innych uczestników postępowania karnego;
proces stanowi działalność uregulowaną przepisami prawa procesowego;
proces karny jest podejmowany i prowadzony w określonym celu.
Istotą procesu karnego jest to, iż stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych oraz innych jego uczestników, której celem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby, której zapewnia się prawo do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie końcowe odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości.
Uczestnicy postępowania karnego:
każda osoba fizyczna, prawna, a także instytucja nie posiadająca osobowości prawnej, która uczestniczy w postępowaniu w roli określonej przez prawo;
organy procesowe, strony, przedstawiciele społeczni, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi oraz osobowe źródła dowodowe.
Stosunki procesowe:
prawo karne procesowe określa porządek wykonania poszczególnych czynności procesowych, układających się w porządku chronologicznym;
stadia procesowe to zespoły następujących po sobie pod względem czasowym czynności procesowych;
wyodrębnia się następujące stadia procesowe:
postępowanie przygotowawcze;
postępowanie główne;
postępowanie odwoławcze;
postępowanie wykonawcze.
Oddanie pod sąd: postępowanie obejmujące sporządzenie i wniesienie aktu oskarżenia do sądu oraz jego wstępną sądową kontrolę;
sensu largo - akt procesowy określonej władzy lub osoby, który powoduje postawienie konkretnej osoby przed sądem orzekającym na rozprawie głównej;
sensu stricto - to kontrola zasadności aktu oskarżenia, dokonywana przed rozprawą główną przez sąd dopuszczający oskarżenie.
Niezmienność przedmiotu procesu:
oznacza, że przedmiot procesu nie powinien podlegać zmianom w czasie jego trwania.
Niepodzielność przedmiotu procesu:
polega na tym, że niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmencie tego samego przedmiotu procesu
Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych;
istotą wymiaru sprawiedliwości jest rozstrzyganie spraw przez niezawisłe sądy;
działalność sądów polegająca na stosowaniu prawa karnego materialnego w trybie przewidzianym przez prawo karne procesowe;
art. 175 ust. 1 Konstytucji RP: „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe” - zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości
2. Cele procesu karnego
Cele procesu karnego;
wykrycie i podciągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa,
uchronienie osoby niewinnej od podciągnięcia do odpowiedzialności;
aby przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz umocnieniu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego;
uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego;
rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie.
3. Funkcje procesu karnego
Funkcje procesu karnego:
instrumentalna:
prawo karne procesowe na podstawie doświadczenia tak kształtuje postępowanie karne, aby w sposób najbardziej właściwy mogło osiągnąć wyznaczone przed nim cele (dyrektywa trafnej reakcji karnej - każdy, kto jest winny powinien ponieść karę);
porządkująca:
prawo karne procesowe reguluje przebieg postępowania karnego, określa porządek czynności, ich sekwencję oraz spełnia rolę koordynatora czynności procesowych;
reguluje nie tylko tryb postępowania organów ścigania i orzekania, ale przede wszystkim uprawnienia i obowiązki poszczególnych uczestników postępowania karnego;
gwarancyjna:
jest realizowana w procesie przede wszystkim poprzez uregulowania zapewniające jednostce możliwość podjęcia obrony;
materialnoprawa:
prawo karne procesowe wywiera niejednokrotnie wpływ na zakres uregulowania prawa karnego materialnego oraz realność stosowania tego prawa, po części na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
Funkcje procesowe:
kierunki działalności procesowej podmiotów procesu;
ściganie karne, zmierzające do wykrycia, ujęcia i doprowadzenia do ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa (w postępowaniu sądowym występuje ono w postaci funkcji oskarżenia);
obrona karna, skierowana na ochronę praw oraz interesów oskarżonego (podejrzanego) i zmierzająca do uzyskania dla niego najkorzystniejszego rozstrzygnięcia;
orzekanie, polegające na rozpoznaniu sprawy w postępowaniu głównym i rozstrzygnięciu jej przez skazanie lub uniewinnienie oskarżonego albo przez umorzenie postępowania oraz na (ewentualnym) poddaniu tego rozstrzygnięcia kontroli (dokonywanej najczęściej przez wyższą instancję) na skutek wniesienia przez stronę środka zaskarżenia; w postępowaniu przygotowawczym ściśle rozumiana funkcja orzekania występuje w ograniczonej i specyficznej postaci (np. w razie umorzenia postępowania), dlatego funkcję orzekania nazywa się też bardziej ogólnie funkcją wyjaśniania i rozstrzygania sprawy.
4. Gwarancje procesowe
Gwarancje procesowe:
to przewidziane w prawie środki mające na celu ochronę określonych praw i interesów w postępowaniu karnym.
Rozróżnia się:
gwarancje wymiaru sprawiedliwości - ujmowane szeroko jako środki procesowe ustanowione w celu ochrony prawidłowej realizacji prawa karnego materialnego,
gwarancje praw i interesów poszczególnych uczestników postępowania, wśród nich szczególnie ważne gwarancje udzielone oskarżonemu.
Gwarancje wymiaru sprawiedliwości powinny zapewniać skuteczność ścigania karnego i trafność orzekania o reakcji karnej, natomiast gwarancje oskarżonego mają chronić niewinnego przed odpowiedzialnością karną, winnego zaś przed skazaniem za przestępstwo cięższe niż to, które popełnił, i przed zbyt surową karą.
W postępowaniu karnym ochronie powinny podlegać w zasadzie tylko takie interesy oskarżonego, które nie są sprzeczne z ogólnym celem procesu, jakim jest prawidłowa realizacja prawa karnego materialnego.
Kolizje dóbr występujących w toku postępowania powodują, że od tej zasady czynione są odstępstwa, mianowicie wówczas, gdy chronić należy dobro wyższego rzędu, nawet ze szkodą dla wymiaru sprawiedliwości.
Gwarancje praw jednostki:
gwarancje procesowe stron, obrońców, pełnomocników, przedstawicieli ustawowych
gwarancje procesowe osób występujących w charakterze źródeł dowodowych
gwarancje innych osób, których prawa lub interesy powinny być chronione w związku z dokonywaniem czynności procesowych, np. gwarancje osób niebędących uczestnikami postępowania poddanych przeszukaniu.
Gwarancje oskarżonego:
1) Konstytucja:
prawna ochrona wolności człowieka (art. 31),
równość wszystkich wobec prawa (art.32),
nietykalność osobista (art. 41),
ograniczenia zatrzymania i aresztowania (art. 42 ust. 2),
zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 3),
prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45),
nienaruszalność mieszkania (art. 50),
prawo do sądu (art. 77),
prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji (art. 78).
2) Kodeks postępowania karnego:
w związku z prawem do wolności i nietykalności osobistej gwarancyjny charakter mają wszystkie przepisy ograniczające stosowanie środków przymusu, przede wszystkim zatrzymania i tymczasowego aresztowania (np. art. 244 i 248 - regulujące podstawy i czas trwania zatrzymania; art. 249, 250, 253, 258, 263 - określające podmioty uprawnione do stosowania środków zapobiegawczych, tryb stosowania i uchylania oraz podstawy i terminy aresztowania tymczasowego; także art. 252 stanowiący o zażaleniach na postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego);
gwarancje nietykalności osobistej i nienaruszalności mieszkania zawierają m.in. art. 219 i n., ustalające warunki przeszukania;
podstawowe znaczenie w zespole gwarancji oskarżonego mają unormowania bezpośrednio określające jego prawo do obrony materialnej i formalnej (art.6), w tym prawo do otrzymania informacji o jego uprawnieniach i obowiązkach (art. 300), o zarzutach (art. 308 § 2, art. 313, art. 325g), możliwość udziału oskarżonego i jego obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 316, 317, 318) oraz w rozprawie (art. 350, 353, 355, 356, 361), prawo składania wyjaśnień i możliwość uchylenia się od ich składania (art. 175, 367, 386 i n.), prawo swobodnego wyboru obrońcy (art. 83) i możliwość porozumiewania się z nim oskarżonego tymczasowo aresztowanego (art. 73);
prawo odwołania się od wydanych w I instancji wyroków oraz (niektórych) postanowień i zarządzeń, a także działu XI normującego nadzwyczajne środki zaskarżenia, w tym kasację.
3) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Polit.(ratyfikowany przez Polskę 3 marca 1977 r.):
art. 7 - nikt nie będzie poddawany torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu lub karaniu. W szczególności nikt nie będzie poddawany, bez swej zgody swobodnie wyrażonej, doświadczeniom lekarskim lub naukowym;
art. 9 - stosowanie środków przymusu polegających na pozbawieniu wolności w postaci zatrzymania lub aresztowania:
każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być samowolnie aresztowany lub zatrzymany. Nikt nie może być pozbawiony wolności inaczej jak tylko na zasadach i w trybie ustalonym przez ustawę (ust. 1);
osobę aresztowaną należy poinformować w chwili aresztowania o przyczynach aresztowania i w krótkim czasie powiadomić o wysuwanych przeciwko niej zarzutach (ust. 2);
osoba aresztowana lub zatrzymana pod zarzutem dokonania przestępstwa powinna być w krótkim czasie postawiona przed sędzią lub przed inną osobą ustawowo uprawnioną do sprawowania władzy sądowej i powinna być osądzona w rozsądnym terminie lub zwolniona. Nie powinno stanowić ogólnej zasady, że osoby oczekujące na rozprawę powinny być zatrzymane w areszcie, lecz zwolnienie ich może być uzależnione od gwarancji zapewniających ich stawienie się na rozprawę, w każdej innej fazie postępowania sądowego oraz - w razie potrzeby - w celu wykonania wyroku (ust. 3);
każdy pozbawiony wolności przez aresztowanie lub zatrzymanie ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego orzeczenia przez sąd o legalności zatrzymania i zarządzenia zwolnienia, jeżeli to zatrzymanie okaże się bezprawne (ust.4);
każdy, kto został bezprawnie aresztowany lub zatrzymany, ma prawo do odszkodowania, którego może dochodzić na drodze sądowej (ust.5);
art. 10 - akcentuje konieczność, aby każda osoba pozbawiona wolności była traktowana w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka;
art. 14 :
wszyscy ludzie są równi przed sądami i trybunałami, stwierdza się, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych (ust. 1);
każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo być uważana za niewinną aż do udowodnienia jej winy zgodnie z ustawą (ust. 2);
każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo, na zasadach pełnej równości, co najmniej do następujących gwarancji (ujmowanych jako szczególne i podstawowe środki gwarancyjne, ponieważ liczne inne postanowienia Paktu mają w sposób oczywisty także charakter gwarancji procesowych):
otrzymania niezwłocznie szczegółowej informacji w języku dla niej zrozumiałym o rodzaju i przyczynie oskarżenia,
dysponowania odpowiednim czasem i możliwościami w celu przygotowania obrony i porozumienia się z obrońcą przez siebie wybranym,
rozprawy bez nieuzasadnionej zwłoki,
obecności na rozprawie, bronienia się osobiście lub przez obrońcę przez siebie wybranego,
przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia i zapewnienia obecności i przesłuchania świadków obrony na tych samych warunkach co świadków oskarżenia,
korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie,
nieprzymuszania do zeznawania przeciwko sobie lub do przyznania się do winy,
każda osoba skazana za przestępstwo ma prawo odwołania się do sądu wyższej instancji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia o winie i karze zgodnie z ustawą (ust.5);
nikt nie może być ponownie ścigany lub karany za przestępstwo, za które już raz został prawomocnie skazany lub uniewinniony zgodnie z ustawą i proc. karną danego kraju (ust. 7).
5. Wykładnia przepisów
Wykładnia prawa:
nazywana też interpretacją prawa, polega na ustaleniu właściwego znaczenia norm zawartych w przepisach prawa. Wykładnią prawa nazywany jest również sam wynik procesu ustalania znaczenia norm.
Ze względu na podmiot dokonujący interpretacji rozróżnia się wykładnię:
autentyczną - dokonywaną przez ten sam organ, który daną normę ustanowił, oraz legalną - dokonywaną przez specjalnie uprawniony organ państwa;
sądową - dokonywaną przez sądy w procesie stosowania prawa;
naukową (doktrynalną) - dokonywaną przez prawoznawstwo (jurysprudencję).
Ze względu na metodę interpretacji wyróżniamy wykładnię:
językową (gramatyczną, semantyczną) - polega na ustalaniu znaczenia tekstu prawnego poprzez odwołanie się interpretatora do przesłanek, które tworzą kontekst językowy. Językowe dyrektywy wykładni wskazują w jaki sposób można przełożyć interpretowane przepisy prawne na równoznaczne z nimi na gruncie reguł danego języka, normy postępowania, przy uwzględnieniu wszystkich elementów kontekstu językowego, w którym zostały sformułowane. Dyrektywy językowe są punktem wyjścia do interpretacji tekstu prawnego. Jeżeli przy wykorzystaniu językowych dyrektyw wykładni można z jednego lub kilku przepisów wyprowadzić normę bądź normy postępowania, które nie są ze sobą sprzeczne, to odwoływanie się do innych pozajęzykowych dyrektyw wykładni prowadziłoby do naruszenia dyrektywy państwa prawnego, zasady „clara non sunt interpretanda”. Natomiast jeżeli przy zastosowaniu językowych dyrektyw wykładni otrzymujemy normy postępowania które są ze sobą sprzeczne, lub wynik interpretacji nie jest dostatecznie jasny wówczas należy odwołać się do pozajęzykowych dyrektyw wykładni
wykładnia logiczna - opiera się na zasadach logiki formalnej. W jej ramach stosuje się też symptomatyczne dla wykładni norm prawnych rozumowania:
argumentum a contrario (np. z przepisów karnoprocesowych wynika, że tylko sąd może stosować tymczasowe aresztowanie, a zatem nie ma tego uprawnienia prokurator czy policja);
argumentum a maiori ad minus - jeżeli prawo zezwala na czynienie czegoś więcej, to tym bardziej zezwala na czynienie czegoś mniej;
argumentum a minori ad maius - jeżeli nie wolno czynić niewielkiego zła, to tym bardziej nie można czynić zła większego;
argumentacja z celu na środki - jeżeli prawodawca nakłada obowiązek lub daje uprawnienia do realizacji celu, to wnioskujemy, że zezwala na takie działania, które w danych warunkach na gruncie istniejącej wiedzy są nieodzowne dla realizacji tego celu. Na przykład podczas zatrzymania przestępcy policjant ma prawo użyć broni, kajdanek itp. i to może zakończyć się przypadkowym uszkodzeniem ciała przestępcy, ponieważ w trakcie zatrzymania może wywiązać się bójka.
wykładnia systemowa - polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej ze względu na jej miejsce w systemie prawa i w związku z nim. Wykładnia ta sięga do zasad systemu prawa, dokonywana jest na tle gałęzi prawa, a nawet całego systemu prawa, do którego dany akt prawa należy, oraz z uwzględnieniem problematyki ewentualnych sprzeczności w systemie prawa;
wykładnia historyczna - polega przede wszystkim na wyciąganiu wniosków z genezy i ewolucji normy prawnej, oparta jest na posiadanych materiałach historycznych, pozwalających rozumieć właściwy sens normy w świetle okoliczności, jakie istniały w momencie jej powstania;
wykładnia celowościowa (teologiczna) - zmierza do ustalenia znaczenia normy drogą wyjaśnienia celu ustawy, głównie ze względu na stosunki polityczne, społeczne i ekonomiczne.
Ze względu na wynik wykładni wyróżnić możemy następujące rodzaje wykładni:
wykładnia literalna - dosłowna, występuje wówczas gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni wybierzemy te, które zostały ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka.
wykładnia rozszerzająca - wykładnia ta wychodzi poza zakres znaczenia ustalonego w wyniku przeprowadzenia wykładni literalnej.
wykładnia zwężająca - przyjmuje węższe rozumienie przepisu niż wynikałoby to z wykładni literalnej.
Analogia, czyli metoda wypełniania luk w ustawie, występuje jako analogia legis, analogia „z ustawy” - gdy lukę wypełnia się za pomocą istniejącego przepisu podobnego, i analogia iuris, analogia „z prawa” - gdy lukę wypełnia się na podstawie całokształtu norm obowiązujących, ogólnych zasad prawa.
Przyjmując dopuszczalność stosowania analogii w prawie karnym procesowym, należy ją ograniczyć i zastrzec, że:
nie może dotyczyć przepisów o charakterze wyjątkowym;
nie może prowadzić do ograniczenia praw lub interesów uczestników postępowania, zwłaszcza oskarżonego.
6. Obowiązywanie prawa karnego procesowego
Moc obowiązująca prawa karnego procesowego, nazywana także obowiązywaniem temporalnym, rozpatrywana jest z punktu widzenia miejsca oraz czasu jego stosowania.
Postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się wg przepisów obowiązującego k.p.k. (art. 1). Polskie prawo karne procesowe w sprawach należących do właściwości sądów stosuje się na całym terytorium RP (reguła terytorialności), przy czym art. 5 kk zrównuje z terytorium RP status statku wodnego lub powietrznego.
Jeżeli sąd polski prowadzi postępowanie w sprawie o przestępstwa popełnione za granicą lub popełnione w kraju przez cudzoziemca, to również stosuje polskie prawo karne procesowe.
Polskie prawo karne procesowe stosują poza granicami państwa polskiego placówki konsularne, wykonując czynności dla polskich organów procesowych, a w pewnych sytuacjach możliwe jest posługiwanie się polskim prawem przez sądy, prokuratury lub inne właściwe organy państwa obcego.
Postępowanie karne prowadzone jest na podstawie przepisów obowiązujących w czasie trwania procesu, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie.
Jeżeli w okresie między popełnieniem przestępstwa a prowadzeniem postępowania karnego w sprawie nastąpiła zmiana prawa procesowego, przyjmuje się zazwyczaj zasadę, że stosowane są przepisy nowe. Od tej zasady czynione są odstępstwa, np. gdy nowa ustawa wprowadza wyjątkowy tryb postępowania, pogarszając sytuację oskarżonego.
Gdy chodzi o procesy znajdujące się w toku w chwili wejścia w życie nowych przepisów, ustawa z reguły wskazuje sposób rozwiązania zagadnienia w specjalnych przepisach przejściowych. Takie wskazania zawarte są w art. 6-10 przepisów wprowadzających Kodeks postępowania karnego:
przepisy Kodeksu postępowania karnego (nowego) stosuje się również do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie (art. 6), ale:
jeżeli na podstawie kpk (nowego) nastąpiła zmiana właściwości sądu, orzeka sąd dotychczas właściwy, gdy akt oskarżenia wniesiono przed dniem wejścia w życie Kodeksu (art.7),
sprawy, w których przed dniem wejścia w życie kpk rozpoczęto rozprawę główną, toczą się do końca postępowania w danej instancji wg przepisów dotychczasowych; w razie jednak zawieszenia postępowania, konieczności odroczenia rozprawy lub ponownego rozpoznania sprawy albo po zapadnięciu prawomocnego orzeczenia postępowanie toczy się wg przepisów nowego kpk (art.8),
czynności procesowe dokonane przed wejściem w życie kpk są skuteczne, jeżeli ich dokonanie z zachowaniem przepisów dotychczasowych (art. 9)
w razie wątpliwości, czy stosować prawo dotychczasowe, czy nowy kpk stosuje się przepisy nowe (art. 10).
3