POJĘCIA WSTĘPNE PRAWA CYWILNEGO

l. POJĘCIE. CECHY I SYSTEMATYKA PRAWA CYWILNEGO

1.1. Pojęcie prawa cywilnego

Prawo cywilne - jest to zespól norm prawnych regulujących stosunki między osobami fizycznymi oraz osobami prawnymi (art. l k.c. - zasada jedności prawa cywilnego). Oznacza to, że przepisy k.c. odnoszą się do wszelkich podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.

Przepisy prawa cywilnego regulują obrót powszechny oraz obrót gospodarczy (z udziałem podmiotów gospodarczych).

Ważną funkcję w prawie cywilnym spełnia zasada nieretroakcji i zachowania praw nabytych (art. 3 k.c.). Oznacza, że przepisy prawa nic mają mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Wejście w życie nowej ustawy nie niweczy praw już uzyskanych.

1.2. Cechy prawa cywilnego to:

a) Formalna równorzędność podmiotów stosunków cywilnoprawnych (stosunki w układzie poziomym) — oznacza, że nie ma tu miejsca na podporządkowanie którejkolwiek ze stron, żadna ze stron nie ma uprawnień władczych wobec drugiej jak to m.in. przedstawia się w stosunku administracyjno-prawnym (stosunek w pionie).

b) Stosunki regulowane przez przepisy prawa cywilnego mają charakter majątkowy i niemajątkowy. Zdecydowana większość stosunków cywilnoprawnych jest o charakterze majątkowym reprezentujących określone wartości ekonomiczne np. stosunki własności, dzierżawy, najmu, pożyczki. Natomiast stosunki niemajątkowe nie odzwierciedlają bezpośrednio wartości ekonomicznej np. dobra osobiste (życie, zdrowie, wolność, swoboda sumienia, tajemnica korespondencji, firma, znak towarowy), stosunki osobiste między małżonkami (np. obowiązek wzajemnej pomocy, wierności), stosunki rodzinne (np. piecza nad małoletnim).

Pojęcia wstępne prawa cywilnego

c) Przepisy prawne mają charakter względnie i bezwzględnie obowiązujący.

Przede wszystkim przepisy prawne mają charakter dyspozytywny, polegają one na tym. iż stosuje się je wtedy, gdy strony nie uregulowały określonego stosunku w sposób odmienny, albo określiły w sposób niekompletny np. określiły czas wykonania zobowiązania nie wskazując miejsca jego wykonania (art. 454 §1,2 k.c.) albo niczego w tym zakresie nie postanowiły np. spadkodawca nie sporządził testamentu, to stosuje się wtedy przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego (art. 926 § 2 k.c.).

Przepisy imperatywne wyrażają się tym, że strony w stosunku cywilnoprawnym muszą zachowywać się zgodnie z wolą ustawodawcy. Nie mogą zmieniać, ograniczać, wyłączać postanowień zawartych w dyspozycji określonej normy prawnej np. przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń, obowiązku alimentacyjnego

O charakterze przepisów prawnych decydować może jego brzmienie. Bezwzględność przepisów prawnych określają zwroty np. terminy przedawnień nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną (art. 119 k.c.), jednakże w umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych w przepisach szczególnych (art. 558 §1,2 k.c.), umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 158 zd. 1 k.c.), użytkowanie jest niezbywalne (art. 254 k.c.), nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkody, które może wyrządzić wierzycielowi umyślnie (art. 473 § 2 k.c.). O względnym charakterze przepisów prawnych decydują określenia np. chyba, że umówiono się inaczej (art. 370 k.c.), w braku odmiennej umowy (art. 380 § 2 k.c.), jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania (art. 455 k.c.). Jeżeli brzmienie przepisu prawnego nie wskazuje wyraźnie z jakim charakterem mamy do czynienia, to w tym zakresie decydujące znaczenie ma wykładnia- Przepisy z zakresu prawa zobowiązań mają z reguły charakter względnie obowiązujący, natomiast większość norm prawa rzeczowego i rodzinnego są bezwzględnie obowiązujące.

1.3. Systematyka prawa cywilnego

Prawo cywilne jest gałęzią bardzo obszerną. Obejmuje stosunki społeczne różnego rodzaju. Niezbędny jest podział tego prawa na działy. Powszechnie w doktrynie prawa cywilnego wyróżnia się następujące działy;

1) Prawo cywilne. Część ogólna.

2) Prawo rzeczowe.

3) Prawo zobowiązań.

4) Prawo spadkowe.

5) Prawo rodzinne i opiekuńcze.

6) Prawo dóbr niematerialnych.

7) Prawo prywatne gospodarcze

Ad. 1. Część ogólna prawa cywilnego jest to zbiór przepisów prawnych regulujących zagadnienia podstawowe, które mają znaczenie dla pozostałych działów prawa np. ochrona dóbr osobistych, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych, przedawnienie roszczeń, przedstawicielstwo, pojęcie rzeczy, czynności prawne, mienie. Wyodrębnienie części ogólnej jest nie tylko rozwiązaniem technicznym ale przede wszystkim umożliwia stosowanie norm cywilnoprawnych ujętych w różnych aktach normatywnych według jednolitych zasad.

Ad. 2. Prawo rzeczowe jest to zbiór przepisów prawnych regulujących korzystanie z określonych dóbr zwanych rzeczami. Prawa podmiotowe mają charakter bezwzględny: własność, użytkowanie wieczyste, ograniczone

prawa rzeczowe.

Ad. 3. Prawo zobowiązań jest to kompleks przepisów prawnych regulujących: a) wymianę dóbr i usług oraz b) ochronę dóbr majątkowych i niemajątkowych (problematyka czynów niedozwolonych).

Prawa podmiotowe wynikające z zobowiązań mają charakter względny. Prawo zobowiązań jest działem najbardziej rozległym i podlega dalszej dynamice poprzez powstanie nowych form prawnych, np. funkcjonowanie w naszym systemie prawnym umowy leasingu. W nauce prawa cywilnego wyróżnia się część ogólną i szczególną prawa zobowiązań.

Część ogólna zawiera m.in. przepisy dotyczące istoty zobowiązania np. pojęcie zobowiązania, wielości podmiotów, pojęcie i rodzaje świadczeń, uprawnienia wierzycieli i odpowiedzialność dłużników, zagadnienia prawne związane ze szkodą, a także odnoszące się do poszczególnych źródeł zobowiązania np. ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych, bezpodstawne wzbogacenie, czyny niedozwolone.

Część szczególna jest to zbiór przepisów prawnych regulujących przede wszystkim poszczególne umowy (np. sprzedaż, dzierżawa, zlecenie), a ponadto rozwiązania prawne dotyczące papierów wartościowych (np. istota, rodzaje i obrót papierami wartościowymi).

Ad. 4. Prawo spadkowe jest to zbiór przepisów prawnych regulujących przejście praw majątkowych ze spadkodawcy na spadkobiercę np. dziedziczenie ustawowe, sporządzenie testamentu, przyjęcie i odrzucenie spadku, stwierdzenie nabycia spadku, przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.

Ad. 5. Prawo rodzinne i opiekuńcze jest to zespół norm prawnych regulujących stosunki wynikające z:

a) małżeństwa np. prawa i obowiązki majątkowe i niemajątkowe małżonków, ustanie i unieważnienie małżeństwa,

b) pokrewieństwa np. władza rodzicielska, pochodzenie dziecka,

c) powinowactwa np. obowiązek alimentacyjny,

d) przysposobienie np. istota i rodzaje przysposobienia, skutki adopcji,

e) opieki i kurateli np. istota opieki i jej rodzaje, istota i rodzaje kurateli, Ad. 6. Prawo dóbr niemateriainych (prawo autorskie, wynalazcze) jest to zespół norm prawnych regulujących prawo do niematerialnych wytworów działalności intelektualnej człowieka np. utwór naukowy, literacki lub artystyczny, wynalazek, projekt racjonalizatorski, wzór użytkowy, wzory zdobnicze, znaki towarowe.

Ad. 7. Prawo prywatne gospodarcze (prawo handlowe) jest to zespół przepisów prawnych regulujących przede wszystkim obrót gospodarczy.

2. ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO

2.1. Podstawowe akty normatywne

Podstawowym aktem normatywnym z prawa cywilnego jest kodeks cywilny, który wszedł w życie z pewnymi wyjątkami z dniem l stycznia 1965 roku. Ustawa ta była wielokrotnie nowelizowana. Istotne zmiany wprowadziła nowela z 28 lipca 1990 roku (Dz.U. nr 55/90, póz. 321), które dotyczą m.in. przedawnienia roszczeń, prawa własności, świadczeń pieniężnych, świadczenia niegodziwego, wprowadzania do kodeksu instytucji papierów wartościowych i przekazu. Kodeks składa się z czterech ksiąg (część ogólna, własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania i spadki), które dalej dzielą się na tytuły, działy, rozdziały.

Podstawową jednostką redakcyjną kodeksu cywilnego jest artykuł, który może dzielić się na paragrafy oraz niekiedy punkty np. art. 411. Aktem towarzyszącym kodeksowi cywilnemu jest Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. nr 16/64, póz. 94 z późn. zm.), która określa m.in. datę wejścia w życie k.c., klauzule derogacyjne uchylające przepisy dotychczasowe objęte regulacją kodeksową, następnie określają stosunek przepisów k.c. do ustaw szczególnych np. do ustawodawstwa prawa pracy. Dalej wprowadza się zmiany w niektórych aktach normatywnych oraz zawiera przepisy przejściowe.

Aktem prawnym, który ma podstawowe znaczenie w prawie rodzinnym i opiekuńczym jest kodeks rodzinny i opiekuńczy, który był trzykrotnie nowelizowany.

Należy wskazać jeszcze inne ważniejsze akty normatywne np. kodeks handlowy, który obowiązuje przede wszystkim w zakresie przepisów prawnych dotyczących spółek jawnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, spółek akcyjnych i komandytowych a także przepisy dotyczące firmy, prokury i rejestru handlowego.

Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 roku o działalności gospodarczej, która jest swego rodzaju konstytucją dla podmiotów gospodarczych. Szczególne znaczenie dla ochrony praw podmiotowych mają przepisy procesowe, które zawarte są przede wszystkim w ustawie z 17 listopada 1964 roku, kodeks postępowania cywilnego.

Jest wiele jeszcze innych ustaw, które mają ważne znaczenie w prawie cywilnym. Będą przedstawione dalej w tym opracowaniu. Oprócz ustaw, źródłem prawa cywilnego są akty normatywne niższej rangi np. rozporządzenia Rady Ministrów, rozporządzenia Ministra, które wydawane są na podstawie własnych kompetencji oraz w oparciu o delegację ustawową (art. 384 k.c.) np. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30.05.1995 roku w sprawie szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów sprzedaży rzeczy ruchomych z udziałem konsumentów.

2.2. Pojęcie oraz charakter zasad współżycia społecznego w prawie cywilnym

Ustawodawca nie może określić wszystkich okoliczności, z którymi łączą się następstwa prawne. W takich przypadkach odwołuje się do tzw. klauzul generalnych, do których należą m.in. zasady współżycia społecznego. Są to normy społeczne (moralne, obyczajowe), których przestrzeganie jest obowiązkiem podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.

Zasady współżycia społecznego pełnią różne funkcje:

1) precyzują treść określonych praw podmiotowych np. prawa własności (art. 140 k.c.), użytkowania wieczystego (art. 233 k.c.), służebności gruntowej (art. 287 k.c.),

2) wywołują skutki cywilnoprawne np. odpowiedzialność rozszerzoną Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (art. 419 k.c.), odpowiedzialność kontraktowa zakładu ubezpieczeń, nieważność czynności prawnych.

3) kształtują treść oznaczonych stosunków cywilnoprawnych np. wykonanie zobowiązania (art. 354 k.c.).

2.3. Funkcje orzecznictwa

Sądy powszechne (sądy rejonowe, wojewódzkie, apelacyjne) oraz Sąd Najwyższy nie tworzą norm prawnych. Zadaniem sądów powszechnych jest przede wszystkim stosowanie prawa w konkretnych sytuacjach.

Natomiast Sąd Najwyższy podejmuje uchwały:

1) w celu wyjaśnienia przepisów prawnych, które budzą wątpliwości lub rozbieżności w stosowaniu prawa,

2) zawierające rozstrzygnięcia problemów prawnych, które budzą wątpliwości w konkretnej sprawie.

3. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

3.1. Pojęcie i cechy stosunku cywilnoprawnego

Stosunek cywilnoprawny jest to stosunek społeczny uregulowany normami cywilnoprawnymi np. stosunek własności, użyczenia, najmu. W stosunku cywilnoprawnym wyróżnia się następujące elementy:

1. Podmiotami są osoby fizyczne i osoby prawne np. stosunek pożyczki między Bankiem Spółdzielczym w Działdowie (osoba prawna) a J. Kowalskim (osoba fizyczna). Podmioty w stosunku cywilnoprawnym występują w następujących układach:

a) osoba fizyczna - osoba fizyczna

b) osoba fizyczna - osoba prawna

c) osoba prawna - osoba prawna

2. Przedmiotem jest zawsze zachowanie się podmiotów oraz z reguły tzw. obiekty, na które zachowanie jest skierowane (art. 44-53 k.c.) np. w stosunku najmu (art. 659 § 1 k.c.), jest to zachowanie wynajmującego polegające na oddaniu do używania rzeczy, a zachowanie najemcy wyraża się w zapłaceniu czynszu.

3. Treścią są uprawnienia i obowiązki podmiotów np. w stosunku dzierżawy (art. 693 § 1 k.c.) są to uprawnienia i obowiązki dzierżawcy i wydzierżawiającego, które będą wyrażać się w następujący sposób:

a) - uprawnienie dzierżawcy to żądanie od wydzierżawiającego oddania rzeczy do używania i pobierania pożytków (np. nieruchomość gruntu),

- obowiązek dzierżawcy jest to powinność zapłaty czynszu,

b) - uprawnienie wydzierżawiającego to żądanie od dzierżawcy zapłaty czynszu,

- obowiązek to powinność oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków.

W zobowiązaniach wynikających z umów dwustronnie obowiązujących uprawnienia jednej strony odpowiadają obowiązkom drugiej strony (np. sprzedaż - art. 535 k.c.}

3.2. Pojęcie l rodzaje zdarzeń cywilnoprawnych

Powstanie, zmiana lub ustanie stosunku cywilnoprawnego zależy od zajścia faktów z którymi normy prawa cywilnego łączą wymienione wcześniej skutki. Okoliczności te nazywają się zdarzeniami cywilnoprawnymi. Ich charakter prawny jest zróżnicowany.

W literaturze prawniczej z reguły przyjmuję się następujący podział:

1) Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu, które są niezależne od woli podmiotów. Jest to m.in. powódź, trzęsienie ziemi, upływ czasu (np. powoduje skutki prawne wynikające z przedawnienia roszczeń, terminów zawitych), urodzenie i śmierć człowieka. Niekiedy zdarzenia są następstwem określonego zachowania, niemniej skutek zależy od określonego faktu np. śmierć może być wynikiem pobicia, to z tym faktem łączą się skutki prawne dotyczące otwarcia i nabycia spadku.

2) Działania są to zachowania podmiotów, z którymi normy prawa cywilnego wiążą wywołanie skutku prawnego. Są one niejednorodne i w związku z tym wyróżniamy:

a) Czynności prawne - są to zachowania podmiotów zawierające co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutku cywilnoprawnego, niezależnie od tego czy zamierzone następstwo prawne nastąpiło, np. złożenie oferty, wypowiedzenie umowy, sporządzenie testamentu, zawarcie umowy (np. sprzedaż, najem).

b) Czyny są to zachowania, które zmierzają do wywołania konkretnego faktu, z którym normy prawa cywilnego łączą określony skutek prawny.

Są czyny zgodne z prawem np. znalezienie rzeczy, wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania powoduje, że wierzytelność staje się wymagalna, zawiadomienie sprzedawcy przez kupującego w ramach rękojmi za wady fizyczne rzeczy, a także czyny bezprawne np. zwłoka dłużnika w wykonaniu świadczenia w ramach istniejącego zobowiązania, wyrządzenie szkody w wyniku czynu niedozwolonego, który może polegać m. in. na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia.

c) Konstytutywne orzeczenie organów państwowych np. wyrok rozwodowy, decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości, wyrok dotyczący zniesienia współwłasności, wyrok ustalający ojcostwo.

4. PRAWO PODMIOTOWE

4.1. Pojęcie prawa podmiotowego

Prawo podmiotowe jest to sfera uprawnień podmiotu przyznana i zabezpieczona przez normy prawne wynikające ze stosunku cywilnoprawnego np. prawo własności, prawo dzierżawy. Uprawnieniom tym odpowiadają obowiązki innych podmiotów np. w prawie najmu, uprawnieniom najemcy odpowiadają obowiązki wynajmującego, w prawie własności uprawnieniom właściciela odpowiada obowiązek nieingerencji wszystkich innych podmiotów, którym to prawo nie przysługuje.

Szczególną odmianą uprawnień są roszczenia, polegające na tym, że od indywidualnie oznaczonej osoby (osób) żąda podmiot określonego zachowania np. roszczenie sprzedawcy wobec kupującego o odebranie rzeczy i zapłacenie ceny (art. 535 k.c.), roszczenie właściciela rzeczy o wydanie mu tej rzeczy od osoby, która nią włada bez tytułu prawnego (art. 221 § 1 k.c.).

4.2. Rodzaje praw podmiotowych

1) Prawa majątkowe i niemajątkowe wyodrębnia sieje ze względu na charakter ekonomiczny lub jego brak w stosunkach społecznych, z których wynikają.

Do praw majątkowych należą m.in.: prawo własności, użytkowanie wieczyste, pożyczka, kontraktacja, niektóre prawa z zakresu prawa rodzinnego np. prawo do alimentacji.

Do praw niemajątkowych należą przede wszystkim dobra osobiste osób fizycznych jak np. zdrowie, życie, wolność, nazwisko (art. 23 k.c.), dobra osobiste twórcy, władza rodzicielska w zakresie sprawowania pieczy nad małoletnim. W zakresie osób prawnych będzie to m.in. nazwa, znak towarowy.

2) Prawa bezwzględne i względne wyróżniamy ze względu na stopień ich ochrony. Prawa bezwzględne są skuteczne przeciwko każdej osobie. Do nich zaliczamy m.in. dobra osobiste człowieka (art. 23 k.c.), prawo własności i inne prawa rzeczowe (art. 126 i nast- k.c.).

Prawa względne są skuteczne przeciwko konkretnej osobie (osobom). Do nich zaliczamy przede wszystkim prawa obligacyjne np. w prawie najmu najemca żąda określonego zachowania się od wynajmującego (art. 659 § 1 k.c.), władza rodzicielska, gdzie rodzice żądają określonego zachowania od ich małoletnich dzieci (art. 92 i nast. k.r.o.).

3) Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne związane są z możliwością lub brakiem możliwości przeniesienia ich w drodze czynności prawnych lub dziedziczenia na inny podmiot. Prawa majątkowe są z reguły przenoszalne chyba, że co innego wynika z przepisów ustawy np. obowiązek alimentacyjny (art. 128 k.c.), użytkowanie (art. 254 k.c.), dożywocie (art. 912 k.c.), prawo pierwokupu (art. 602 § 1 k.c.)- Do praw nieprzenaszalnych zaliczamy przede wszystkim dobra osobiste oraz niektóre prawa rodzinne.

4.3. Sposoby nabycia praw podmiotowych

Wyróżnia się następujące sposoby nabycia praw podmiotowych:

1) Nabycie pierwotne i pochodne.

Powstanie prawa w sposób pierwotny polega na tym, że podmiot nabywa określone prawo podmiotowe niezależnie od istnienia lub nieistnienia innego prawa podmiotowego np. znalezienie rzeczy (art. 187 k.c.), zasiedzenie (art. 172 i art. 174 k.c.), objęcie rzeczy niczyjej w posiadanie - zawłaszczenie rzeczy (art. 181 k.c.) - wszystkie te sposoby powodują nabycie prawa własności.

Powstanie prawa w sposób pochodny jest zależne od istnienia u zbywcy tego samego prawa lub innego. Ma tu zastosowanie rzymska paremia, że nikt nie może przenieść na innego więcej praw, niżeli sam je posiada. Zasada ta doznaje wielu wyjątków, o których mowa będzie w szczegółowych działach prawa. Nabycie pochodne polega na tym, iż mamy do czynienia z następstwem prawnym. Poprzednik prawny przenosi swoje prawo na następcę prawnego (sukcesora).

Sukcesja może wystąpić pod tytułem szczególnym i ogólnym. Sukcesja szczególna polega na tym, że sukcesor nabywa jedno lub kilka konkretnych praw np. nabycie prawa najmu (art. 659 § 1 k.c.), użytkowania wieczystego (art. 232 k.c.).

Sukcesja ogólna polega na tym, że na podstawie jednego stanu faktycznego, nabywca wstępuje w ogół praw poprzednika.

Następstwo pod tytułem ogólnym występuje sporadycznie, tylko wtedy gdy ustawa wyraźnie tak stanowi np. sukcesja uniwersalna ma miejsce przy dziedziczeniu.

2) Nabycie translatywne i konstytutywne

Powstanie prawa w sposób translatywny polega na przejściu istniejącego już prawa z jednego podmiotu na inny np. przejście prawa własności w wyniku zawarcia umowy sprzedaży, przelew wierzytelności.

Powstanie prawa w sposób konstytutywny przejawia się w tym, że podmiot nabywa prawo z momentem jego powstania np. nabycie służebności gruntowej w drodze ustanowienia, nabycie przez sprzedawcę wierzytelności o zapłatę ceny (art. 530 k.c.).

Nabycie pochodne i pierwotne oraz translatywne i konstytutywne wzajemnie się nie wykluczają. I tak nabycie własności rzeczy w drodze zasiedzenia jest nabyciem prawa w sposób pierwotny i translatywny. Nabyciem pierwotnym i konstytutywnym jest np. nabycie własności rzeczy niczyjej przez objęcie jej w posiadanie (art. 181 k.c.)

Sukcesja może być nabyciem translatywnym np. nabycie własności rzeczy w drodze umowy sprzedaży (art. 530 k.c.), jak również konstytutywnym np. ustanowienie służebności gruntowej (art. 285 § 1 k.c.) oraz osobistej (art. 296 k.c.), nabycie wierzytelności w wyniku zawarcia umowy sprzedaży, pożyczki.

4.4. Zmiana prawa podmiotowego

Zmiana prawa podmiotowego ma miejsce wtedy, gdy zmieniają się tylko niektóre jego elementy, natomiast prawo to pozostaje nadal np. w prawie najmu ulega podwyższeniu wysokość czynszu, w prawie pożyczki zmienia się termin spełnienia świadczenia.

4.5. Utrata prawa podmiotowego

Utrata prawa podmiotowego może nastąpić przez jego wygaśnięcie (np. służebność osobista gaśnie wskutek śmierci uprawnionego), przejście na inne podmioty (np. przeniesienie własności art. 155 k.c.), jak również w wyniku zjednoczenia w tym samym ręku prawa podmiotowego i odpowiadającego mu obowiązku np. A jest winien B 1000 zł, następnie A w wyniku dziedziczenia przejął po B cały majątek, w tym także wymienioną wierzytelność, która gaśnie.

5. PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

Podmiotami w stosunkach cywilnoprawnych są jednostki ludzkie (osoby fizyczne) oraz jednostki organizacyjne posiadające podmiotowość prawną (osoby prawne).

5.1. Osoby fizyczne a zdolność prawna i jej nabycie

Człowiek nabywa zdolność prawną od chwili urodzenia (art. 8 § 1 k.c.). Przejawia się to w tym, że może być podmiotem praw i obowiązków.

W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło na świat żywe (art. 9 k.c.). To domniemanie prawne ma charakter wzruszalny, można je obalić dowodem przeciwnym np. przez wykazanie, że dziecko urodziło się martwe.

W prawie mówi się także o zdolności prawnej, która dotyczy dziecka poczętego a jeszcze nie urodzonego tzw. nasciturusa (art. 8 § 2 k.c.). Ma ona charakter bezwarunkowy do takich praw niemajątkowych jak zdrowie, życie. Natomiast w pozostałym zakresie nasciturus posiada warunkową zdolność prawną. Polega to na tym, iż płód nie posiada zdolności prawnej, a tylko zabezpieczone są jego przyszłe prawa.

Warunkiem niezbędnym do nabycia zdolności prawnej jest zawsze urodzenie żywego człowieka np. w/g art. 75 k.r.o- mężczyzna może uznać dziecko poczęte a jeszcze nie urodzone, niemniej władza rodzicielska powstaje dopiero z momentem urodzenia; dziecko poczęte może być spadkobiercą w chwili otwarcia spadku, jeśli urodzi się żywe (art. 927 § 2 k.c.).

B. Utrata zdolności prawnej

Człowiek posiada zdolność prawną przez cale życie. Traci ją w przypadku śmierci oraz uznania za zmarłego. W obu okolicznościach sporządza się akt zgonu.

Sposobami stwierdzenia śmierci jest:

a) przede wszystkim wystawienie karty zgonu przez lekarza a nadto,

b) w przypadku noworodka, który żył krócej niż 24 godz. jest to zaświadczenie wystawione przez lekarza,

c) jeśli okoliczności zgonu były przedmiotem postępowania przeprowadzonego przez organ państwowy na podstawie pisemnego zgłoszenia tego organu np. prowadzone jest postępowanie przez prokuratora,

d) jeśli w wyżej wymienionych trybach sporządzanie aktu zgonu nie nastąpiło lub nastąpić nie mogło (np. z powodu braku zwłok), brak zgłoszenia o zgonie, a śmierć od strony dowodowej jest „niewątpliwa", to ma miejsce sądowe stwierdzenie zgonu.

„Niewątpliwość" śmierci lub jej chwili nie należy utożsamiać z absolutną pewnością. Sąd Rejonowy po przeprowadzeniu postępowania wydaje postanowienie, które ma charakter deklaratoryjny tzn. potwierdza stan, który powstał w wyniku zaistniałej śmierci. Postanowienie to może być w każdej z chwili uchylone lub zmienione.

W przypadku zaginięcia osoby ma miejsce uznanie za zmarłego.

Zaginionym w prawie jest ten, wobec którego jest stan niepewności, nie wiemy czy on żyje, czy zmarł. Do uznania są konieczne dwie przesłanki, które muszą wystąpić kumulatywnie:

a) zaginiecie człowieka,

b) upływ czasu.

Wyróżniamy dwa rodzaje zaginięcia:

a) zaginięcie proste - wyraża się w tym, że temu faktowi nie towarzyszą nadzwyczajne okoliczności zwiększające prawdopodobieństwo śmierci np. wyjazd dziecka na wakacje, zaginięcie dziecka sprzed domu, pójście do lasu na grzyby,

b) zaginięcie kwalifikowane - polega na tym, że temu zdarzeniu towarzyszą wyjątkowe sytuacje zwiększające prawdopodobieństwo śmierci np. powódź, ekspedycja wysokogórska, podróż morska lub powietrzna, wojna, działania wojenne.

Przy zaginięciu prostym, osoba może być uznana za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze. Zasada ta doznaje dwóch modyfikacji ze względu na wiek osoby zaginionej;

1) uznanie za zmarłego nie może nastąpić wcześniej niż upływ roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy (art. 29 § 2 k.c.),

2) gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończyłby lat siedemdziesiąt wystarczy upływ lat pięciu (art. 29 § 1 k.c. zd. 2).

Przy zaginięciu kwalifikowanym okres oczekiwania, który jest niezbędny do uznania jest krótszy (od 6 m-cy do 3 lat) i obliczany jest w różny sposób.

Sąd wydaje postanowienie, o charakterze konstytutywnym, z którego wynika domniemanie, iż zaginiony zmarł (art. 31 k.c.). Postanowienie to w każdej chwili może być uchylone, jeśli zaistnieją stosowne okoliczności.

C. Okoliczności mające wpływ na zakres zdolności prawnej osoby fizycznej

Jeśli określone sytuacje dotyczą człowieka, oznacza, że to nie może on być podmiotem konkretnego stosunku cywilnoprawnego.

Do tych okoliczności zaliczamy:

a) Zdolność do czynności prawnych

b) Wiek osoby fizycznej.

Doniosłe znaczenie dla statusu prawnego człowieka ma uzyskanie przez niego pełnoletności.

Pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat 18. Wyjątkowo, jeśli kobieta, która ukończyła lat 16 i za zgodą sądu opiekuńczego zawarła związek małżeński staje się osobą pełnoletnią i jej już nigdy nie traci.

Małoletnim jest ten, kto nie jest pełnoletnim. Wiek jako samodzielna okoliczność wpływająca na zakres zdolności prawnej człowieka ma miejsce przy przesłankach dotyczących zawarcia związku małżeńskiego. I tak mężczyzna musi ukończyć 21 lat, a kobieta 18 lat.

Wiek ma wpływ decydujący na posiadanie odpowiedniej kategorii zdolności prawnych osoby fizycznej,

c) Ubezwłasnowolnienie.

W naszym systemie prawnym wyróżniamy ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe.

Przesłankami ubezwłasnowolnienia całkowitego są;

- ukończenie 13 roku życia,

- choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, a w szczególności pijaństwo lub narkomania, jeśli osoba ta nie była w stanie pokierować swym postępowaniem (art. 13 § l k.c.). Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest to, że:

- osoba nie posiada zdolności do czynności prawnych (art. 12 k.c.),

- ustanawia się dla niej opiekę, chyba że pozostaje pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 k.c.),

- osoba ta nie może zawrzeć małżeństwa (art. 11 § l k.r.o.).

Przestankami ubezwłasnowolnienia częściowego są:

- pełnoletność,

- choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, jeśli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do poprowadzenia jej praw (art. 16 § l k.c,) np. hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku z powodu zaburzeń psychicznych spowodowanych pijaństwem. Skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest:

- osoba ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 k.c.),

- ustanawia się dla niej kuratelę (art. 16 § 2 k.c.), por. też art. 181 k.r.o.

Ubezwłasnowolnienie orzeka w trybie nieprocesowym sąd wojewódzki (art. 544 i nast. k.p.c.).

W przypadku gdy ustaną przyczyny lub ulegną zmianie, w każdej chwili można uchylić orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu lub zmienić jego rodzaj.

d) Skazujący wyrok karny.

Niekiedy orzeczenie kar dodatkowych w postępowaniu karnym w postaci utraty praw publicznych, rodzicielskich i opiekuńczych powoduje następstwa w sferze prawa cywilnego np. niemożność powołania osoby dotkniętej ww. karami na opiekuna (art. 148 § 1 k.r.o.).

e) Obywatelstwo.

W naszym prawie ma to znaczenie przy nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Potrzebna tu jest zgoda Ministra Spraw Wewnętrznych (art. 1 ust. l Ustawy z dn. 24.03.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców - t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 54, póz. 245).

f) Zdolność do dziedziczenia.

Dotyczy ona zdolności do nabycia spadku lub zapisu. W sytuacjach wskazanych w przepisach ustawy (art. 922 i nast. k.c.)

osoby fizyczne są pozbawione tej zdolności.

g) Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy może być przeszkodą do zawarcia związku małżeńskiego (art. 12 § 1 k.r.o.).

D. Pojęcie i kategorie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych

Zdolność do czynności prawnych oznacza możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych. Wyróżnia się trzy kategorie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych:

a) brak zdolności do czynności prawnych,

b) ograniczona zdolność do czynności prawnych,

c) pełna zdolność do czynności prawnych.

Czynnikami, które wpływają na rodzaje zdolności do czynności prawnych osób fizycznych są wiek oraz ubezwłasnowolnienie.

Ad. a) brak zdolności do czynności prawnych dotyczy osób:

- małoletnich, którzy nie ukończyli lat 13,

- ubezwłasnowolnionych całkowicie.

Ad. b) ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają;

- małoletni, od ukończenia lat 13 do uzyskania pełnoletności,

- ubezwłasnowolnieni częściowo,

- osoby, dla których sąd ustanowił doradcę tymczasowego (art. 549 § 1 k.p.c.).

Ad. c) pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie (art. 11 k.c.), jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione lub nie ustanowiono dla nich doradcy tymczasowego.

Skutki prawne, jakie łączą się z poszczególnymi kategoriami są następujące:

1) Osoba nie posiadająca zdolności do czynności prawnych nie może dokonywać czynności prawnych, bowiem czynność ta jest nieważna (art. 14 § 1 k.c.).

Może ona tylko dokonywać umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego np. zakup książki, biletu MPK. Czynność ta staje się ważna z momentem wykonania, chyba, że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie tej osoby (art. 14 § 2 k.c.).

2) Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszystkich czynności prawnych w granicach swojej zdolności prawnej np. mężczyzna 20-letni nie może zawrzeć związku małżeńskiego, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów wyrazi zgodę na zawarcie małżeństwa (art. 10 § 1 k.c.).

3) Osobę posiadającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych

należy przedstawiać w trzech aspektach:

a) Może sama dokonywać czynności prawnych o charakterze zobowiązującym lub rozporządzającym, z tym że do jej ważności niezbędna jest zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.) np. rodzice, opiekun, kurator. W przypadku zawarcia umowy bez zgody przedstawiciela ustawowego mamy do czynienia z tzw. czynnością prawną niezupełną. Skutek prawny jest w zawieszeniu. Umowa staje się ważna i to od momentu jej zawarcia, gdy zostanie wyrażona zgoda przez przedstawiciela ustawowego (art. 18 § l k.c.) lub gdy osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych uzyska pełną zdolność do czynności prawnych (art. 18 § 2 k.c.) i potwierdzi tę czynność, (np. 17 letni mężczyzna sprzedał magnetofon i po ukończeniu 18 roku życia potwierdził ważność tej umowy). Na brak takiej zgody nie może powołać się kontrahent osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Może wyznaczyć w tym względzie odpowiedni termin do potwierdzenia. Brak odpowiedzi lub nie udzielenie odpowiedzi w wyznaczonym czasie powoduje, że kontrahent staje się wolny (art. 18 § 3 k.c.). Zgoda na dokonanie czynności prawnej jednostronnej może być udzielona najpóźniej z momentem jej dokonania (art. 19 k.c. j. np. udzielenie pełnomocnictwa. Brak takiej zgody powoduje nieważność czynności prawnej.

b) Uważana jest przez przepisy prawa jak gdyby posiadała pełną zdolność do czynności prawnych Może działać samodzielnie w następujących przypadkach:

- dokonywać czynności prawnych, które nie są dla niej ani zobowiązaniem, ani rozporządzeniem np. przyjęcie darowizny bez polecenia,

- może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), np. zakup kosmetyków,

- może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej (art. 21 k.c.), np. uniemożliwić zakup alkoholu przez 16-let-niego młodzieńca w przypadku jego pijaństwa,

- może dokonywać czynności prawnych dotyczących rzeczy oddanych mu przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (art. 22 k.c.), np. kieszonkowe, zabawki, drobny sprzęt sportowy,

- może dokonywać czynności prawnych związanych ze stosunkiem pracy (art. 22 § 3 k.p.),

- może dokonywać czynności prawnych jako pełnomocnik, jeśli nie jest to sprzeczne z przepisami prawa szczególnego (art, 95 § 1 k.c.), np. uznanie dziecka może być dokonywane tylko osobiście (art. 73 k.r.o.).

c) Nie może dokonywać określonych czynności prawnych, np. sporządzić

testament (art. 944 k.c.).

E. Inne właściwości osoby fizycznej

1) Dobra osobiste i ich ochrona.

Dobra osobiste człowieka są to jego wartości indywidualne w sferze życia psychicznego.

Kodeks cywilny w art. 23 wymienia przykładowo dobra osobiste człowieka. Zalicza do nich zdrowie, cześć, swobodę sumienia, nazwisko, pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Inne dobra osobiste człowieka to m.in. intymność życia, opinia pracownicza, kult po zmarłej osobie.

Dobra osobiste są prawami podmiotowymi niemajątkowymi, bezwzględnymi i niezbywalnymi. Nie podlegają także dziedziczeniu.

Dobra osobiste są chronione ogólnie przez przepisy prawa konstytucyjnego. W sposób szczegółowy ochrona tych dóbr jest regulowana przede wszystkim przez prawo cywilne (art. 23 k.c.), a także przepisy prawa karnego, administracyjnego.

Według art, 24 § 1 k.c. ochrona cywilnoprawna ma miejsce gdy wystąpią kumulatywnie następujące przesłanki:

a) zagrożenie (np. zapowiedz ujawnienia życia intymnego) lub naruszenie dóbr osobistych (np. ujawnienie życia intymnego),

b) bezprawność działania sprawcy.

Zachowaniem, które nie posiada charakteru bezprawności jest:

- działania dozwolone przez normy prawne o charakterze generalnym np. obrona konieczna (art. 22 § 1 k.k., art. 423 k.c.), stan wyższej konieczności (art. 23 § 1 k.k., art. 424 k.c.),

- wykonaniem prawa podmiotowego np. uprawnienie wynajmującego do usunięcia usterek w mieszkaniu zajętym przez najemcę (art. 663 k.c.),

- działanie za zgodą osoby uprawnionej, które jest zgodne z przepisami prawa albo zasadami współżycia społecznego np. legalne przerywanie ciąży.

Art. 24 § 1 k.c. przewiduje następujące środki ochrony:

a) Roszczenie o zaniechanie działań zagrażających lub naruszających dobra osobiste np. usunięcie fotografii z określonego miejsca publicznego.

b) Roszczenie o dokonanie czynności niezbędnych do usunięcia skutków już dokonanego czynu. Może to polegać na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie np. ogłoszenie w prasie sprostowania, przeproszenie na apelu kompanii.

Poszkodowany może mieć również roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny zgodnie z przepisami określonymi w kodeksie cywilnym (zob. art. 445 § 1 i 2, art. 448).

Jeśli naruszeniu dóbr osobistych towarzyszy powstanie szkody majątkowej, to w)g art. 24 § 2 k.c. uprawniony podmiot może żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych (art. 415 i nast. k.c.). Nadto w przypadkach wskazanych przez przepisy prawa (art. 445 § l k.c. w zw. z art. 444 k.c., art. 445 § 2 art- 448 k.c. można żądać zadośćuczynienia,

Policja stosując prawo niekiedy wkracza w aferę dóbr osobistych człowieka zarówno w działaniach prewencyjnych, procesowych oraz operacyjnych.

Są to działania legalne, jeśli czynności te są dozwolone lub nakazane przez przepisy prawa np. przeszukanie, legitymowanie, stosowanie podsłuchu, zatrzymanie (patrz m.in. art. 14 i 19 ust. z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji.

2) Miejsce zamieszkania ma istotne znaczenie dla osoby fizycznej w sferze stosunków prawnych, np. miejsce spełnienia świadczenia przez dłużnika (art. 454 k.c.), małżeństwo jest zawarte w Urzędzie Stanu Cywilnego miejsca zamieszkania jednego z przyszłych małżonków, właściwym miejscowo sądem w sprawach cywilnych jest

sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania pozwany (art. 27 k.p.c.). Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.). Człowiek może mieć tylko jedno miejsce zamieszkania (art. 28 k.c.).

Miejsce zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską lub osoby znajdującej się pod opieką (tzw. miejsce zamieszkania pochodne) określają przepisy art. 27 i art. 28 k.c.

3) Stan cywilny jest to zespół indywidualizujących cech człowieka, które mają doniosłość prawną. Są to zarówno te, które określają pozycję osoby w rodzinie jako związek małżeński, pokrewieństwo, powinowactwo a także, które mają charakter osobisty np. płeć, wiek, nazwisko, imię. Ze względu na znaczenie tych zagadnień w sferze prawa prowadzi się szczególną dokumentację w postaci tzw. akt stanu cywilnego.

5.2. Osoby prawne

Osobami prawnymi są jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną (art. 33 k.c.). Są to Skarb Państwa i inne podmioty np. przedsiębiorstwa państwowe, stowarzyszenia zarejestrowane, spółki prawa handlowego (spotka akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością), partie polityczne, spółdzielnie, fundacje, związki kościelne, samorząd lokalny. Momentem uzyskania podmiotowości prawnej jest zazwyczaj chwila rejestracji przez organ rejestrowy (art. 37 § l k.c.). Osoba prawna działa przez swoje organy (art. 38 k.c.). Jeśli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku właściwych organów, sąd ustanawia dla niej kuratora (art. 42 § 1 k.c.). Skarb Państwa jest szczególnym podmiotem. Występuje w tych stosunkach cywilnoprawnych, które dotyczą mienia państwowego zarządzanego przez jednostki państwowe nie posiadające osobowości prawnej np. Wyższa Szkoła Policji, Urząd Wojewódzki w Poznaniu, Komenda Wojewódzka Policji w Katowicach. Jednostki organizacyjne Policji nie posiadają osobowości prawnej. W stosunkach cywilnoprawnych, które dotyczą mienia państwowego oddanego w zarząd jednostkom organizacyjnym Policji, podmiotem praw i obowiązków jest Skarb Państwa. W jednostkach policji Skarb Państwa jest reprezentowany przez jej organy np. Komendant Główny Policji, Komendant Wojewódzki Policji, Komendant Wyższej Szkoły Policji.

Zdolność prawna osoby prawnej nie obejmuje praw i obowiązków związanych z biologicznymi cechami człowieka np. nie może być podmiotem w stosunkach prawno - rodzinnych,

Zdolność do czynności prawnych wyraża się w tym, że osoba prawna może dokonywać wszelkich czynności prawnych o ile nie jest to sprzeczne z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego. Dobra osobiste

osób prawnych są nierozerwalnie związane z tymi podmiotami. Należy do nich zaliczyć m.in. nazwę (firmę), dobrą sławę, tajemnicę korespondencji, tajemnicę dotyczącą produkcji i handlu, znak firmowy. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych (art. 43 k.c.}.

PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

6.1. Pojęcie i rodzaje rzeczy

Najczęściej zachowanie podmiotów skierowane jest na rzecz. Rzeczami w prawie cywilnym są materialne części przyrody (art. 45 k.c.) w stanie pierwotnym lub przetworzonym, wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny, że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być uważane za dobra samoistne. Nie wszystkie przedmioty materialne są rzeczami, bowiem nie mogą wystąpić w obrocie cywilno-prawnym np. człowiek, zwierzęta żyjące na wolności, powietrze, woda (chyba, że jest w zamkniętych pojemnikach).

Podstawowy podział rzeczy w prawie cywilnym jest następujący:

a) rzeczy nieruchome (nieruchomości) i rzeczy ruchome (ruchomości),

b) rzeczy oznaczone co do tożsamości (oznaczone indywidualnie) i rzeczy oznaczone co do gatunku (oznaczone co do rodzaju)

c) rzeczy po dzielne i niepodzielne

Ad. a) Podział ten odgrywa doniosłą funkcję w prawie cywilnym. I tak m.in. niektóre prawa rzeczowe dotyczą tylko nieruchomości np. użytkowanie wieczyste (art. 232 § 1 k.c.) a inne tylko rzeczy ruchomych np. zastaw (art. 306 § l k.c.), inne są przesłanki nabycia prawa własności rzeczy ruchomej (art. 155 §1,2 k.c.), a inne nieruchomości (art. 157, art. 158 k.c.), w stosunkach zobowiązaniowych prawo dożywocia odnosi się do nieruchomości (art. 908 § l, 2), przedmiotem pożyczki są tylko rzeczy ruchome (art. 720 k.c.).

Według art. 46 § l k.c. nieruchomościami są:

• części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (nieruchomość gruntowa),

• budynki trwałe z gruntem związane, jeśli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny przedmiot własności (nieruchomość budynku -np. art. 235 § l k.c.),

• części budynków o ile na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny przedmiot własności (nieruchomość lokalu - ust. z dnia 24.06.1994 r. o własności lokali, Dz.U. nr 85, póz. 388 - art. 2 ust. l).

Według art. 46 1 k.c. nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Wszystkie rzeczy, które nie spełniają warunków nieruchomości są ruchomościami np. aparat fotograficzny, biurko.

Ad. b) Decydującym czynnikiem, iż dana rzecz w określonym stosunku prawnym jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości czy też co do gatunku jest wola podmiotów np. w umowie sprzedaży, gdzie stronami są producent i hurtownik, samochód „Fiat 126p"jcst rzeczą oznaczono rodzajowo, natomiast w sprzedaży detalicznej jest to rzecz oznaczona indywidualnie. Są jednak rzeczy, które można opisać tylko za pomocą wskaźników rodzajowych takich jak jednostki wagi, długości, objętości, np. zboże, węgiel. Będą one zawsze rzeczami oznaczonymi co do gatunku. Przepisy prawne uzależniają skutki cywilnoprawne od ww. podziału rzeczy (por. art. 155 §1,2 i art. 561 § 1, 2 k.c.).

Ad. c) Rzeczy podzielne (zob. art. 379 § 1, 2 k.c.) to takie, które nie zmieniają swojego charakteru prawnego w przypadku ich podziału fizycznego np. chleb, tkanina. Natomiast rzeczy niepodzielne w wyniku takiego podziału zmieniają swój charakter prawny, np. samochód, telewizor.

6.2. Części składowe rzeczy, pożytki i przynależności A. Pojęcie i rodzaje części składowych rzeczy.

Część składowa nie może być oddzielnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych fart. 47 § 1 k.c.), np. użytkowania wieczystego, własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu. Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego np. kierownica w samochodzie. Występuje też postać zawężona (art. 47 § 3, art. 49 k.c.), rozszerzona (art. 48, art. 50 k.c.) części składowej rzeczy.

B. Pojęcie i rodzaje pożytków

Pożytki są to wszelkie korzyści, które uzyskuje podmiot z prawa własności albo z innych praw podmiotowych w ramach prawidłowej gospodarki nie powodując utraty źródła tego przychodu np. nie są pożytkami korzyści uzyskane ze sprzedaży płodów rolnych, drewno wycięte w ramach wyrębu, gdy następuje zmiana przeznaczenia gruntu leśnego na grunt orny.

Pożytki z rzeczy uzyskuje się w ramach prawa własności. Są to pożytki naturalne (art. 53 § 1 k.c.), np. płody rolne, piasek, żwir, torf oraz cywilne (art. 53 § 2 k.c.), np. czynsz dzierżawny. Pożytki z prawa naturalne i cywilne (art. 54 k.c.) uzyskuje się w ramach innego prawa podmiotowego niż własność np. płody rolne uzyskiwane przez dzierżawcę, czynsz z tytułu podnajmu. Kodeks cywilny wskazuje kto jest osobą uprawnioną do pobierania pożytków naturalnych (art. 55 § 1 k.c.) oraz cywilnych (art. 55 § 2 k.c.).

C. Pojęcie przynależności

Przynależność (art. 51 k.c.) jest to samoistna rzecz ruchoma, która pozostaje w związku z inną rzeczą główną (rzecz ruchoma albo nieruchoma), np. futerał do aparatu, kluczyki do samochodu, inwentarz żywy gospodarstwa rolnego. Między przynależnością a rzeczą główną muszą wystąpić następujące przesłanki:

1) Przynależność służy do korzystania z rzeczy głównej.

2) Przynależność oraz rzecz główna pozostaje w związku faktycznym i stałym odpowiadającym celowi przynależności. Przynależność nie traci swego charakteru w wyniku przemijającej przeszkody w tym względzie np. oddanie futerału do naprawy.

3) Właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba (zespół osób zob. współwłasność).

4) Rzecz główna może mieć kilka przynależności np. futerał, statyw do aparatu fotograficznego.

Nie ma przynależności między rzeczami równorzędnymi np. para rękawic.

Dokonanie czynności prawnej obejmującej rzecz główną odnosi się także

do rzeczy przynależnej chyba, że co innego wynika z treści czynności prawnej albo przepisów szczególnych (art. 52 k.c.) np. sprzedaż samochodu powoduje nie tylko przeniesienie prawa własności samochodu ale także przenosi własność przynależności (kluczyków do samochodu, koła zapasowego, trójkąta itp.).

6.3. Majątek i mienie

Zgodnie z art. 44 k.c. mieniem jest ogół praw majątkowych np. własność, dzierżawa. Mienie dotyczy tylko aktywów. Termin ten może być używany jako prawa majątkowe określonej osoby np. mienie J. Kowalskiego, jak również bez relatywizacji oznaczonego podmiotu, np. mienie społeczne (państwowe, komunalne, organizacji społecznych posiadających osobowość prawną) oraz prywatne (mienie osób fizycznych, członków spółdzielni).

Majątek - termin ten w prawie cywilnym występuje w dwóch znaczeniach;

1) Jest to ogół praw majątkowych (aktywów) przysługujących oznaczonemu podmiotowi, np, prawa majątkowe, które przysługują J. Kowalskiemu.

2) Jest to ogól praw (aktywów) i obowiązków (pasywów) o charakterze majątkowym określonej osoby np. aktywa i pasywa J. Kowalskiego.

6.4. Inne przedmioty stosunków cywilnoprawnych

a) dobra niematerialne np. dobra osobiste (art. 23 k.c.), utwory literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe, projekty racjonalizatorskie,

b) energia (elektryczna, cieplna, jądrowa) art. 435, 436, 555 k.c.,

c) pieniądz art. 358 § 1 k.c.,

d) papiery wartościowe art. 916 k.c.,

e) przedsiębiorstwo art. 55 k.c.,

f) gospodarstwo rolne art. 55 k.c.

g) prawa podmiotowe - dotyczy to tylko praw majątkowych zbywalnych (por. np. art. 555, art. 888 § 1, art. 509 § 1, art. 498 § 1 k.c.).

7. CZYNNOŚCI PRAWNE

7.1. Pojęcie i przesłanki skuteczności czynności prawnej

Czynności prawne są najpowszechniejszym zdarzeniem cywilnoprawnym.

Jest to zachowanie się osoby fizycznej albo prawnej zawierające co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych w postaci powstania, zmiany oraz ustania stosunku cywilnoprawnego np- umowa, złożenie oferty, sporządzenie testamentu, wypowiedzenie umowy, udzielenie pełnomocnictwa,

Czynność prawne aby była skuteczna musi spełniać następujące warunki:

a) zawierać co najmniej jedno oświadczenie woli (art. 60 k.c.),

b) spełniać wszystkie elementy, które norma prawna przewiduje dla niej np. wydanie rzeczy (art. 710 k.c.), wpis do ksiąg wieczystych, forma aktu notarialnego (art. 158 k.c.),

c) skutek prawny jest z reguły objęty wolą podmiotu.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale także te, które wynikają z przepisów ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów (art. 56 k.c.).

7.2. Klasyfikacja czynności prawnych

a) Czynności prawne jednostronne i dwustronne.

Podstawą podziału jest to, czy do dokonania czynności potrzebne jest oświadczenie jednej czy dwóch stron. Do dokonania czynności prawnej jednostronnej potrzebne jest oświadczenie jednej strony np. sporządzenie testamentu, złożenie oferty, wypowiedzenie umowy, przyjęcie i odrzucenie spadku, udzielenie pełnomocnictwa.

Do dokonania czynności prawnej dwustronnej (umowy) niezbędne jest zgodne oświadczenie woli dwóch stron np. sprzedaż (art. 535 k.c.), najem (art. 659 § l k.c.).

b) Czynności prawne konsensualne i realne.

Kryterium tego podziału jest związane z tym czy do dokonania czynności prawnej niezbędne jest oświadczenie woli, czy oprócz tego jeszcze wydanie rzeczy.

Do dokonania czynności prawnej konsensualnej wystarczy złożenie oświadczenia woli (przy czynnościach jednostronnych) albo zgodnych oświadczeń woli dwóch stron (przy umowach), np. umowa najmu (art. 659 § 1 k.c.), umowa zlecenia (art. 734 § 1 k.c.). Natomiast czynność prawna realna dochodzi dopiero wtedy do skutku, gdy oświadczeniu woli albo zgodnym oświadczeniom woli towarzyszy wydanie rzeczy np. zadatek (art. 394 § 1 k.c.), umowa użyczenia (art. 710 k.c.), umowa przechowania (art. 835 k.c.).

c) Czynności odpłatne i nieodpłatne.

Podstawą podziału jest to czy korzyść majątkową uzyskują obydwie strony czy tylko jedna ze stron czynności prawnej.

Czynnością prawną odpłatną jest m.in. sprzedaż (art. 535 k.c.), najem (art. 659 § 1 k.c.), natomiast nieodpłatną np. użyczenie (art. 710 k.c.), darowizna (art. 888 § 1 k.c.). Są jednak czynności prawne, które w zależności od woli stron mogą mieć charakter odpłatny albo nieodpłatny np. pożyczka (art. 720 k.c.), zlecenie (art. 735 § 1 k.c.).

d) Czynności zobowiązujące i rozporządzające.

Czynność prawna zobowiązująca polega na zobowiązaniu się do określonego zachowania wobec innego podmiotu. Każda umowa jest czynnością prawną o charakterze zobowiązującym.

Czynność prawna rozporządzająca to taka czynność, której celem i bezpośrednim skutkiem jest zniesienie, przeniesienie albo obciążenie prawa majątkowego np. zbycie w drodze umowy prawa własności (art. 155 k.c.), wierzytelności (art. 510 k.c-), ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (art. 245 k.c.), zrzeczenie się własności nieruchomości (art. 179 k.c.), zwolnienie z długu (art. 508 k.c.).

Każda czynność prawna rozporządzająca jest zarazem czynnością o charakterze zobowiązującym np. sprzedaż, darowizna, zamiana, dostawa, kontraktacja, pożyczka.

Niekiedy tzw. podwójny stosunek następuje w tej samej chwili np. umowa sprzedaży rzeczy ruchomej oznaczonej co do tożsamości.

7.3. Oświadczenie woli A. Pojęcie oświadczenia woli i jego cechy

Oświadczenie woli w prawie cywilnym jest to przejaw woli który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku cywilnoprawnego (art. 60 k.c.). Nie będzie więc oświadczeniem woli np. propozycja pójścia do teatru.

Oświadczenie woli spełnia następujące cechy:

1) musi być na tyle zrozumiałe, aby przynajmniej w drodze wykładni można ustalić jego sens (art. 65 § l, 2 k.c.), np. inny jest cel umowy sprzedaży samochodu jako środka komunikacji, a inny gdy kupujący nabywa samochód dla celów związanych ze sportem wyczynowym,

2) musi być swobodne, nic może być więc złożone pod przymusem fizycznym np. wykręcenie lewej ręki aby zmusić osobę do podpisania umowy,

3) musi być złożone na serio np. nie jest zachowaniem na serio oświadczenie woli nauczyciela, który w celach dydaktycznych podaje następujący przykład - sprzedam samochód „Polonez" za 10 tyś, zł.

B. Pojęcie i rodzaje wad oświadczenia woli

Wada oświadczenia woli polega na nieprawidłowości, która może dotyczyć aktu woli (procesu podejmowania decyzji wewnętrznej), albo jego uzewnętrznienia (niezgodności między decyzją wewnętrzną a jej przejawem),

Wyróżniamy następujące rodzaje wad oświadczenia woli:

1) brak świadomości albo swobody (art. 82 k.c.),

2) pozorność (art. 83 k.c.),

3) błąd (art. 84, art. 86 k.c.),

4) groźba (art. 87 k.c.).

Ad. 1) Jest to anormalny stan psychiczny osoby, wynikający w części z choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych zaburzeń, chociażby miały one charakter przemijający, Brak świadomości może wynikać np. wskutek nadużycia alkoholu, wysokiej gorączki, narkozy, stanu pooperacyjnego, uwiądu starczego.

Brak swobody może być spowodowany np. głodem narkotykowym, alkoholowym.

Czynność prawna dotknięta taką usterką jest bezwzględnie nieważna.

Ad. 2) Jest to nieprawidłowość polegająca na tym, że oświadczenie woli w ogóle nie ma wywołać żadnych następstw prawnych (np. podmiot pozornie zbywa samochód, aby uniknąć egzekucji tej rzeczy), albo ma wywołać skutek prawny ale nie ten, który wynika z czynności pozornej (np. strony zawierają umowę sprzedaży, choć pozornie dokonują zawarcia umowy darowizny chcąc uniknąć zapłaty podatku - art. 83 § l k.c.}.

Czynnościami pozornymi są tylko umowy lub oświadczenia woli składane innej osobie. M.in. nie może być dotknięte pozornością oświadczenie woli dotyczące przyjęcia albo odrzucenia spadku (art. 1018 § 3 k.c.), testament (art. 941 k.c.).

Czynność prawna ukryta jest ważna o ile czynność pozorna spełnia warunki czynności ukrytej.

Czynność prawna pozorna jest bezwzględnie nieważna. Art. 83 § 2 k.c. chroni interesy osób trzecich w ton sposób, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na ważność odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeśli wskutek tej czynności prawnej osoba trzecia nabywa prawa lub zostaje zwolniona z obowiązku, chyba że działa w zlej wierze, np. X dokonał pozornie przelewu wierzytelności na rzecz osoby Y, natomiast Z nie wiedząc o pozorności wcześniejszej umowy nabywa od Y te wierzytelności.

Ad. 3) Wyróżniamy dwa rodzaje błędu:

a) mylne wyobrażenie o stanie faktycznym, które było podstawą złożenia określonego oświadczenia woli przez podmiot (tzw. błąd sensu stricto), np. kupno tombaku zamiast złota,

b) mylne wyobrażenie dotyczące treści oświadczenia woli (tzw. pomyłka), np. oferta sprzedaży samochodu BMW zamiast 25000 zł wpisano 2500 zł.

Czynność prawna dokonana pod wpływem błędu jest nieważna względnie. Można uchylić się od jego skutków (art. 84 § 1 k.c.), gdy:

a) błąd dotyczy treści czynności prawnej:

- błąd co do przedmiotu np. zakup repliki zamiast oryginału obrazu,

- błąd co do podmiotu np. zawarcie umowy w sprawie instalacji urządzeń hydraulicznych z osobą, która nie posiada takich uprawnień,

- błąd co do rodzaju, np. osoba była przekonana, że zawarła umowę zlecenia, a w rzeczywistości dokonano umowy o dzieło.

b) błąd musi być istotny:

- element subiektywny oznacza, że jest on przyczyną sprawczą złożenia

oświadczenia woli przez określony podmiot,

- element obiektywny oznacza, że nikt znający stan faktyczny i oceniający sprawę rozsądnie nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Jeśli czynność prawna ma charakter odpłatny oraz skierowana jest do innego podmiotu muszą być spełnione jeszcze dodatkowe przestanki, np. sprzedaż, kontraktacja,

- adresat błąd wywołał, chociażby bez swej winy, np. mylne oznaczenie towaru w sklepie,

- adresat o błędzie wiedział lub z łatwością błąd mógł zauważyć np. jeśli kupujący chce nabyć narty zjazdowe, a ekspedient podaje mu narty biegowe.

Skutkiem błędu jest nieważność względna. Podstęp (błąd kwalifikowany) jest wywołany w sposób umyślny przez inną osobę, aby skłonić określony podmiot do złożenia oświadczenia woli, np. nakłanianie przez zbywcę do zakupu złota po wyjątkowo niskiej cenie, a w rzeczywistości okazało się, że przedmiotem sprzedaży jest tombak. Od oświadczenia woli, które jest dotknięte podstępem można się zawsze uchylić.

Ad. 4) Groźba (przymus psychiczny) jest to zapowiedź wyrządzenia osobie dolegliwości w razie gdy określony podmiot nie dokona żądanej czynności prawnej. Groźba musi być przede wszystkim:

a) bezprawna,

b) poważna.

Przez bezprawność należy rozumieć nie tylko zapowiedź dokonania

czynu zakazanego przez prawo (np. groźba zabójstwa, podpalenia), ale także środka dozwolonego przez prawo, którego jednak nie można wykorzystać w celu wymuszenia do złożenia oświadczenia woli (np. doniesienie do organów ścigania o dokonaniu przestępstwa, poinformowanie żony o zdradzie męża, zapowiedź wypowiedzenia umowy o pracę).

Nadto groźba musi być poważna tzn. powodująca realne niebezpieczeństwo dla osobistych lub majątkowych dóbr nie tylko składającego oświadczenie woli, ale także innych osób mu bliskich np. nie ma charakteru realności żart kolegi, który dotyczy ujawnienia żonie pozamałżeńskiego życia erotycznego męża, jeśli ten związek małżeński ustał w wyniku rozwodu.

Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby powoduje nieważność względną.

7.4. Sposoby zawarcia umowy

Kodeks cywilny reguluje następujące sposoby zawarcia umowy:

1) złożenie oferty i jej przyjęcie,

2) przetarg,

3) rokowania.

Ad. l) Oferta jest oświadczeniem woli zawierającym stosowną propozycję zawarcia umowy i określającą co najmniej istotne elementy (składniki podmiotowo istotne) jej treści (art. 66 i; l k.c.).

Podmiot składający ofertę nazywa się oferentem. Oferent jest związany terminem swoją propozycją (art. 66 § l, 2 i art. 67 k.c.)- Umowa jest zawarta, jeśli adresat (oblat zaakceptuje tę ofertę w całości).

Przyjęcie oferty z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień uważa się za nową ofertę (art. 68 k.c.).

Wyjątkowo dochodzi do zawarcia umowy przez spełnienie świadczenia (art. 69 k.c.) oraz milczenie (art. 386 k.c.).

Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do określonych osób, uważa się w razie wątpliwości nie za ofertę, ale zaproszenie do rozpoczęcia rokowań (art. 71 k.c.) np. informacje handlowe w prasie, radiu, telewizji, na folderach itp.

Wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za złożenie oferty (art. 543 k.c.) np. a) wystawienie rzeczy z określeniem ceny na wystawie sklepowej, chyba ze jest zastrzeżenie, że rzecz jest dekoracją lub nie jest przeznaczona na sprzedaż, b) wystawienie na ulicy automatu wskazującego przedmiot i cenę sprzedaży.

Ad. 2) Przetarg jest coraz bardziej powszechnym sposobem zawarcia umowy.

Przepisy prawne określają przede wszystkim ogólne zasady przetargu oraz rodzaje przetargu.

Ogłoszenie przetargu winno określać co najmniej czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu.

Wyróżnia się dwa rodzaje przetargu:

1) Przetarg pisemny polega na wyborze najkorzystniejszej oferty. Może on przyjąć postać nieograniczoną lub ograniczoną (skierowany jest wtedy do ograniczonej grupy adresatów). Ogłoszenie do przetargu należy podać do publicznej wiadomości w prasie albo w inny sposób zwyczajowo przyjęty, natomiast w przetargu ograniczonym można podać tę propozycję w formie pisemnej skierowanej tylko do jego adresatów, Z reguły warunkiem uczestnictwa w przetargu jest wpłata określonego wadium. Przetarg odbywa się zazwyczaj w dwóch fazach. W pierwszej części organizator przetargu dokonuje otwarcia ofert w celu sprawdzenia ich poprawności formalnej. W drugiej części dokonuje się analizy ofert i wyboru najkorzystniejszej propozycji zawarcia umowy. Wybór oferty nie powoduje od razu zawarcia umowy, ale nakłada obowiązek jej zawarcia gdy tego żąda organizator przetargu. O wyborze oferty należy zawiadomić wszystkich oferentów. Jeśli wybrany oferent uchyla się od obowiązku zawarcia umowy to wtedy traci roszczenie o zwrot wartości wadium. Natomiast gdy dochodzi do zawarcia umowy to wadium może być zwrócone albo stanowi zaliczenie na poczet przyszłego świadczenia pieniężnego wynikającego z umowy. Wpłacone wadium innych oferentów podlega zwrotowi.

2) Przetarg ustny (licytacja, aukcja) jest przetargiem publicznym, który ma na celu osiągnięcie najwyższej ceny, W ogłoszeniu o przetargu podaje się przede wszystkim przedmiot przetargu i jego cenę wywoławcza. W przetargu tego rodzaju mogą brać udział z reguły wszystkie podmioty. Przebieg przetargu polega na zgłaszaniu przez jego uczestników wyższej ceny, która wiąże oferenta do momentu, gdy inny uczestnik ją podwyższy. Uczestnik, który zaproponował cenę najwyższą (tzw. udzielenie przybicia) wygrywa przetarg. Zawarcie umowy następuje z chwilą wybrania oferty.

Przepisy prawa stwarzają możliwość unieważnienia umowy zawartej w drodze przetargu.

Ad. 3) Rokowania (pertraktacje) nie oznaczają składania oświadczeń woli- Mają one charakter przygotowawczy. Przedmiotem rokowań musi być uzgodnienie wszystkich elementów przyszłej umowy i dopiero wtedy dochodzi do jej zawarcia.

7.5. Elementy treści czynności prawnej

Wśród składników treści czynności prawnej wyróżniamy:

a) elementy przedmiotowo istotne,

b) elementy nieistotne,

c) elementy podmiotowo istotne.

Ad. a) Najważniejszą doniosłość prawną mają składniki przedmiotowo istotne. Nie tylko indywidualizują daną czynność prawną, ale przede wszystkim muszą w niej wystąpić aby była ona skuteczna, np. w umowie sprzedaży jest to określony przedmiot i cena, w umowie o dzieło wykonanie określonego dzieła za wynagrodzeniem.

Ad. b) Niekoniecznie muszą wystąpić w zachowaniu podmiotów dokonujących czynności prawnej aby skutek prawny nastąpił. Wtedy stosuje się właściwe przepisy dotyczące tej czynności prawnej, np- w umowie sprzedaży miejsce czas wykonania zobowiązania, odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady.

Ad. c) Jest to dodatkowe zastrzeżenie podmiotów wskazujące, że określone składniki muszą wystąpić w treści czynności prawnej aby była ona skuteczna np. warunek (art. 89 k.c.), termin (art. 116 k.c.), mogą to być także podniesione do tej rangi elementy nieistotne jak miejsce wykonania zobowiązania.

7.6. Forma czynności prawnej

Dokonanie czynności prawnej może nastąpić przede wszystkim w formie dowolnej, która polega na każdym zachowaniu osoby aby tylko ujawniona została jej wola w sposób dostateczny (art. 60 k.c.), np. ustnie, pisemnie, poprzez p rży kła ś ni ecie dłońmi przy sprzedaży koni na jarmarku. Niekiedy ustawodawca wymaga od podmiotu określonego zachowania (forma szczególna).

W doktrynie prawa cywilnego omawia się z reguły formę szczególną dokonania czynności prawnych w dwóch aspektach:

1) Ze względu na jej postać zewnętrzną

a) Forma pisemna zwykła

b) Forma pisemna kwalifikowana

- Forma pisemna z urzędowo poświadczonym podpisem polega na dokonaniu czynności prawnej w postaci formy pisemnej zwykłej i poświadczeniu podpisu przez notariusza albo inny właściwy organ (np. organ gminy).

- Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty (tzw. data pewna) polega na dokonaniu czynności prawnej w formie pisemnej zwykłej oraz poświadczenia tej daty przez notariusza lub umieszczeniem na dokumencie przez organ państwowy właściwej wzmianki (art. 81 k.c.) np. skasowanie znaczków skarbowych,

- Forma aktu notarialnego polega na tym, że podmiot (podmioty) składają oświadczenie woli przed notariuszem, który je spisuje, następnie odczytuje stronom, a na koniec podmioty oraz notariusz podpisują ten dokument - Prawo o notariacie.

2) Ze względu na skutki prawne niezachowania postaci zewnętrznej:

a) Forma pod rygorem nieważności,

b) Forma dla wywołania oznaczonych skutków prawnych,

c) Forma dla celów dowodowych.

Ad. a) Niezachowanie formy pisemnej kwalifikowanej powoduje nieważność bezwzględną czynności prawnej (np. art. 158, art. 179 § 1 k.c.), chyba że przepisy szczegółowe stanowią inaczej (np. art. 890 k.c.). Natomiast niezachowanie formy pisemnej zwykłej jest pod rygorem nieważności, jeśli to wynika z przepisu ustawy np. (art. 99 § 2, art. 308 § 3, art. 876 § 2 k.c.) albo gdy strony tak postanowiły (art. 76 k.c.).

Ad. b) Niezachowanie formy pisemnej zwykłej wymaganej przeze ustawę nie powoduje jej nieważności, ale czynność prawna wywoła inne skutki od tych, które były zamierzone przez strony (art. 73 § 2 zd. 2) np. art. 660, art. 678 § 2 k.c.

Ad. c) Jeśli ustawodawca wymaga dla dokonania określonej czynności prawnej formy pisemnej zwykłej, nie określając, że niezachowanie tej postaci jest pod rygorem nieważności albo dla wywołania określonych skutków prawnych, to jest to forma dla celów dowodowych (art. 74 § 1 k.c.), np. art. 75 § 1l k.c., art. 77, art. 606, art. 616, art. 860 § 2 k.c.

Niezachowanie tej formy nic powoduje nieważności czynności prawnej. Konsekwencje dotyczą bezpośrednio sfery procesowej ograniczając korzystanie w razie sporu z dowodu przesłuchania stron i świadków na fakt dokonania tej czynności prawnej. Wspomniane środki dowodowe są dopuszczalne w wyjątkowych okolicznościach (art. 74 § 2 k.c.).

7.7. Przesłanki ważności prawnej.

Sankcje wadliwości czynności prawnej

Czynność prawna, aby była ważna musi być przede wszystkim:

a) jej treść nie może być sprzeczna z przepisami prawa oraz zasadami współżycia społecznego,

b) oświadczenie woli wolne od wad,

c) musi być dokonane w odpowiedniej formie,

d) podmiot dokonujący czynność prawną musi posiadać odpowiednią kategorię zdolności do czynności prawnych.

Naruszenie przesłanek ważności czynności prawnych powoduje jej wadliwość. Ustawodawca wyróżnia następujące sankcje wadliwości czynności prawnych:

1) Nieważność bezwzględna.

2) Nieważność względna.

3) Bezskuteczność zawieszona.

4) Bezskuteczność względna.

Ad. l) Nieważność bezwzględna charakteryzuje się:

a) czynność prawna jest bezskuteczna z mocy prawa,

b) na bezskuteczność może powołać się każdy podmiot, który ma interes prawny,

c) czynności prawnej nie da się konwalidować (przemienić jej na czynność ważną przez usunięcie usterek), np. niezachowanie formy aktu notarialnego przy zbyciu nieruchomości (sprzedaż, darowizna), powoduje jej nieważność, czynność ta nie może stać się ważna przez dokonanie tej formy w terminie późniejszym. Przypadki nieważności bezwzględnej.

Ad. 2) Nieważność względna charakteryzuje się tym, iż:

a) czynność prawna mimo swoich wadliwości uznawana jest za skuteczną, może być jednak unieważniona i to z mocą wsteczną,

b) może się na nią powołać tylko określony przez ustawę krąg osób np. w przypadku błędu, tylko osoba, która złożyła tego rodzaju wadliwe oświadczenie woli,

c) wzruszenie czynności prawnej następuje z reguły poprzez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie w formie pisemnej, np. groźba, błąd (art. 88 § l k.c.), wyjątkowo ustawa wymaga wydania orzeczenia przez sąd, np. unieważnienie uznania dziecka (art. 80-83 k.r.o.), unieważnienie małżeństwa (art. 17-22 k.r.o.).

Ad. 3) Bezskuteczność zawieszona (art. 18 § l k.c.) ma miejsce wtedy, gdy przepisy prawa wymagają do ważności czynności prawnej potwierdzenia przez osobę trzecią (np. por. art. 103 § l k.c., art. 77 k.r.o.).

Brak tej zgody oznacza, że czynność jest niezupełna (tzw. kulejąca), a skutek prawny jest w zawieszeniu.

Ad. 4) Bezskuteczność względna oznacza, że czynność prawna jest ważna, jednak wobec określonych podmiotów może nie wywołać zamierzonych skutków prawnych, np. por. art. 59 k.c., art. 527 i nast. k.c., art. 916, art. 1024, art. 1036 k.c.

8. PRZEDSTAWICIELSTWO

8.1. Pojęcie i przesłanki skuteczności przedstawicielstwa

Polega na tym, że jedna osoba (przedstawiciel dokonuje w imieniu drugiego podmiotu (reprezentowanego) czynności prawnych mieszczących się w granicach upoważnienia do działania w cudzym imieniu, wywołując skutki bezpośrednio wobec reprezentowanego (art. 95 § l, 2 k.c.).

Przesłankami skuteczności przedstawicielstwa są:

1) Przedstawiciel działa na podstawie upoważnienia w jego granicach.

2) Przedstawiciel musi posiadać zdolność do reprezentowania.

Przedstawiciel ustawowy musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych, (np. art. 94 § l k.r.o., art. 148 § l k.r.o.). Pełnomocnik może mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 100 k.c.).

3) Przedstawiciel musi działać w imieniu reprezentowanego.

4) Czynność prawna musi być możliwa do dokonania przez przedstawiciela. Są czynności prawne, które mogą być dokonane tylko osobiście np. sporządzenie lub odwołanie testamentu (art. 944 § 2 k.c.), uznanie dziecka (art, 73 k.r.o.).

8.2. Rodzaje przedstawicielstwa

Ze względu na rodzaj upoważnienia do działania w cudzym imieniu

wyróżniamy dwa rodzaje przedstawicielstwa (art. 96 k.c.):

1) Przedstawicielstwo ustawowe — upoważnienie do działania wynika z przepisu ustawy, np- rodzice (art. 98 k.r.o.), opiekun (art. 145 k.r.o.), kurator (art. 178 § l k.r.o.), zarządca rzeczy wspólnej (art. 203 k.c.).

2) Pełnomocnictwo - umocowanie do działania wynika z woli osoby reprezentowanej (mocodawcy). Jest to czynność prawna, jednostronna, dokonana w dowolnej formie, chyba że przepisy prawa wymagają formy szczególnej, (np. art. 99 § l, 2 k.c.).

Ze względu na zakres umocowania wyróżniamy trzy rodzaje pełnomocnictwa:

a) pełnomocnictwo ogólne, które dotyczy czynności zwykłego zarządu (art. 98 zd- l k.c.), np. płacenie czynszu i innych opłat, dokonywanie czynności prawnych związanych z bieżącymi remontami domu,

b) pełnomocnictwo rodzajowe obejmuje określoną kategorię czynności prawnych (art. 98 zd. 2 k.c.), np. zawieranie umów sprzedaży, które dotyczą inwentarza żywego i martwego gospodarstwa rolnego,

c) pełnomocnictwo szczególne daje umocowanie do dokonania tylko określonej czynności prawnej, np. sprzedaż oznaczonego samochodu.

9. PRZEDAWNIENIE R05ZCZEN. TERMINY ZAWITE

9.1. Istota przedawnienia roszczeń

Dotyczy z reguły wszystkich roszczeń majątkowych (art. 117 § l k.c.). Wyjątki to np. roszczenie o zniesienie współwłasności, roszczenie windykacyjne i negatoryjne dotyczące ochrony własności nieruchomości (art. 223 § l k.c.), roszczenia samoistnego posiadacza (art. 231 § l k.c.),

Po upływie terminu przedawnienia dłużnik może się uchylić od spełnienia świadczenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.), zrzeczenie przed upływem terminu jest nieważne. Oznacza to, że nie można zastosować środków prawnych, które zmusiłyby dłużnika do spełnienia świadczenia. Jeśli wierzyciel wytoczy powództwo to dłużnik winien wtedy zgłosić zarzut, że roszczenie to uległo przedawnieniu. Istotne znaczenie w zakresie przedawnienia roszczeń ma:

rozpoczęcie biegu przedawnienia - art. 120 k.c., zawieszenie biegu przedawnienia - art. 121 k.c., wstrzymanie biegu przedawnienia - art. 122 k.c. oraz przerwa w biegu przedawnienia — art. 123 k.c.

Termin przedawnienia wynosi lat 10, a dla roszczeń o świadczenie okresowe oraz związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata (art. 118 k.c.), chyba że przepisy szczegółowe stanowią inaczej, (np. art. 646, art. 719, art. 793 k.c.).

9.2. Charakter prawny terminów zawitych

Terminy zawite (prekluzyjne) w prawic cywilnym powodują ujemne konsekwencje w przypadku bezczynności uprawnionego.

Ze względu na różnorodny charakter można wyróżnić następujące typy;

a) terminy do dokonywania czynności pozasądowych np. uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu oraz groźby (art, 88 § 2 k.c.), możliwość powrotu do swego poprzedniego nazwiska małżonka rozwiedzionego (art. 59 k.r.o.), uprawnienia do dochodzenia roszczeń z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej (art. 568 § l k.c.),

b) terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym np. terminy do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa (art. 63, art-64 § l, 2, art. 65, art. 69 § 1 k.r.o.), terminy dotyczące ochrony posiadania (art. 344 § 2, art. 347 § 2 k.c.),

c) terminy wygaśnięcia praw podmiotowych np. wygaśnięcie służebności gruntowej (art. 293 § 1 k.c.).

Przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń oraz terminów zawitych mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

PRAWO RZECZOWE

I. POJĘCIE, RODZAJE I CECHY PRAW RZECZOWYCH

l. Prawa rzeczowe w ujęcie podmiotowym

Zmiany ustrojowe zachodzące obecnie w naszym kraju powodują, że problematyka prawnorzeczowa staje się niezmiernie istotna. Katalog praw rzeczowych jest ściśle określony przez ustawodawcę.

Są to prawa podmiotowe, które dotyczą z reguły rzeczy oraz są prawami bezwzględnymi.

Wyróżnia się następujące podmiotowe prawa rzeczowe (tzw. zasada zamkniętej listy praw rzeczowych):

1) Prawo własności (art. 140—231 k.c.),

2) Prawo użytkowania wieczystego (art. 232-243 k.c.),

3) Ograniczone prawa rzeczowe (art. 244 § l k.c.):

a) użytkowanie (art. 252-284 k.c.),

b) służebności (art. 285-305 k.c.),

c) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego (art. 223-231 pr. spół.),

d) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego (art. 223-231, 238-239 pr. spół.),

e) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (art. 232-237 pr. spół.),

f) zastaw (art. 306-335 k.c.),

g) hipoteka (ust. z dnia 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece Dz.U. nr 19, póz- 147, zm. z 1991 r. Dz.U. nr 22, póz. 115, póz. 496, z 1994 r. nr 85, póz. 388-art. 65 i nast).

Użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe są prawa do rzeczy cudzej, dające uprawnienia podmiotom do rzeczy, które nie są ich własnością.

1.2. Zasada jedności i pierwszeństwa praw rzeczowych

Do praw podmiotowych rzeczowych odnoszą się zasady jedności i pierwszeństwa. W przypadku własności nieruchomości (art. l ust. o ks. wiecz.) oraz spółdzielczych ograniczonych praw rzeczowych (art. 241 cyt. ust.) zasada jawności polega na tym, że na tych prawach prowadzi się księgi wieczyste.

Natomiast w odniesieniu do rzeczy ruchomych przejawia się to w posiadaniu. W tym zakresie istnieją dwa domniemania wzruszalne:

1) kto rzeczą faktycznie włada lub z rzeczy korzysta jest jej posiadaczem (art. 339 k.c.),

2) posiadanie rzeczy jest zgodne ze stanem prawnym (art. 341 zd l k.c.).

Domniemania są wzruszalne. Zasada pierwszeństwa występuje w dwóch aspektach:

1) Realizacja praw rzeczowych następuje przed dochodzeniem roszczeń obligacyjnych i osobistych np. zabezpieczenie kredytu w postaci hipoteki. wyprzedza zabezpieczenie wynikające z poręczenia.

2) Jeśli określone prawo (np. prawo własności) jest obciążone kilkoma prawami rzeczowymi ograniczonymi, to istnieje określona kolejność realizacji tych praw, np. prawa wpisane do księgi wieczystej wyprzedza prawo, które nie jest wpisane w tym rejestrze.

1.3. Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym

Prawo rzeczowe w ujęciu przedmiotowym oznacza zespół przepisów prawnych regulujących podmiotowe prawa rzeczowe, np. prawo własności, użytkowania itp. Nadto są to przepisy prawne dotyczące posiadania, dzierżenia oraz szczególnego rejestru jakim są księgi wieczyste.

Przepisy prawa rzeczowego mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

2. PRAWO WŁASNOŚCI

2.1. Pojęcie i treść prawa własności

Własność w ujęciu cywilistycznym jest najszerszym prawem do rzeczy (art. 140 k.c.).

Występuje własność społeczna oraz prywatna.

Jest to prawo podmiotowe:

a) majątkowe,

b) bezwzględne,

c) zbywalne.

Na treść prawa własności składają się następujące elementy:

1) posiadanie samoistne - oznacza uprawnienie do faktycznego władztwa nad rzeczą we własnym imieniu,

2) korzystanie — oznacza uprawnienie do:

a) używania rzeczy, np. zamieszkiwanie przez właściciela w jego lokalu, wykonywanie robót polowych, jazda samochodem,

b) przetworzenia rzeczy, jej zużycia lub zniszczenia, np. właściciel desek wykonuje z nich szafkę,

c) pobierania pożytków i innych przychodów z rzeczy, np. płody rolne, czynsz za wydzierżawioną nieruchomość.

3) rozporządzanie — oznacza uprawnienie w zakresie:

a) wyzbycia się prawa własności przez

- przeniesienie własności na inny podmiot w drodze umowy (np. sprzedaż, darowizna, zamiana),

- zrzeczenie się własności (art. 179 §1,2 k.c., dotyczy nieruchomości, która jest własnością prywatną),

- sporządzenie testamentu (art. 941 k.c.).

b) obciążenie prawa oznacza

- ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, np. ustanowienie użytkowania (art. 252 k.c.), służebności (art. 285 § l i art. 296 k.c.),

- w szerszym znaczeniu polega na dokonywaniu czynności prawnych o skutkach zobowiązaniowych, np. wynajęcie rzeczy (art. 659 § l k.c.), użyczenie rzeczy (art. 710 k.c.).

2.2. Wykonywanie prawa własności

Wykonywanie prawa własności polega na realizacji jego uprawnień. Granice prawa własności wynikają:

a) z przepisów ustawy - należy to rozumieć jako całokształt obowiązującego ustawodawstwa, będą to zarówno przepisy prawa cywilnego, np. art. 142, art. 144 - 154 k.c., przepisy ust. z dnia 24.06.1994 roku o własności lokali (Dz.U. nr 85, póz- 388), przepisy prawa administracyjnego, np. decyzje o wywłaszczeniu nieruchomości (t.j. Ustawy z dnia 29.04.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości, Dz.U. z 1991 r. nr 30, póz. 127 z póżn. zm. - art. 46 i nast.), przepisy prawa karnego np. 138 § 1, 2 k.k.,

b) z zasad współżycia społecznego, np. nie może żądać właściciel, aby

osoba władająca jego nieruchomością lokalu wydała mu tę rzecz w czasie poważnej choroby członka rodziny posiadacza rzeczy,

c) ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa:

np. gdy przedmiotem własności jest samochód osobowy, to ze względu na jego przeznaczenie inaczej wygląda wykonywanie tego prawa dla celów prywatnych niż gospodarczych (np- usługi przewozowe).

2.3. Nabycie prawa własności - uwagi ogólne

Z nabyciem prawa własności zazwyczaj łączy się utrata tego prawa przez inny podmiot. Wyjątkiem jest np. porzucenie rzeczy ruchomej i objęcie jej w posiadanie samoistne (art. 180 i 181 k.c.).

Nabycie prawa własności może nastąpić w sposób translatywny, np. przeniesienie istniejącego już prawa własności samochodu osobowego ze zbywcy na nabywcę oraz konstytutywny, np. nabycie prawa własności szafki, którą wykonano samodzielnie.

Większą doniosłość prawną ma nabycie prawa własności w sposób pochodny i pierwotny.

Nabycie pierwotne polega na tym, że nabywca nabywa prawo własności niezależnie od uprawnień innego podmiotu. Określone przez przepisy prawa fakty powodują nabycie tego prawa.

Przykładem nabycia własności w sposób pierwotny są: nacjonalizacja, wywłaszczenie, prywatyzacja, przysądzenie własności (art. 998 k.p.c.), zasiedzenie (art. 172 § l, 2 i art. 174 k.c.), znalezienie rzeczy (art. 183 i nast. k.c.), zawłaszczenie rzeczy niczyjej (art. 181 k.c.), przepadek rzeczy (art. 38, art. 48 k.k.).

2.4. Zasiedzenie

Zasiedzenie polega na nabyciu prawa własności wskutek długotrwałego posiadania.

Własność rzeczy ruchomej następuje gdy spełnione są przesłanki (art. 174 k.c.):

a) podmiot jest posiadaczem samoistnym,

b) upływ 3 lat,

c) dobra wiara nabywcy - przez cały okres 3 lat od objęcia w posiadanie.

W przypadku nieruchomości nabywa się własność gdy:

a) podmiot jest posiadaczem samoistnym,

b) upływa lat 20 i dobra wiara nabywcy - w momencie objęcia w posiadanie,

c) upływ lat 30 i zła wiara nabywcy, np. zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości w formie pisemnej zwykłej.

2.5. Znalezienie

Przepisy prawne regulujące znalezienie (art. 183-189 k. c.) dotyczą rzeczy zagubionych, a także porzuconych bez zamiaru wyzbycia się prawa własności np. uciekający porzuca cenny zegarek przed goniącym go niebezpiecznym przestępcą. Przepisy o znalezieniu stosuje się również do zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły.

Znalezienie jest sposobem nabycia własności rzeczy zwykłej przez znalazcę (art. 187 zd. 2 k.c.), np. wieczne pióro.

W przypadku rzeczy szczególnej po upływie terminów ustawowych (patrz art. 187 zd. l k.c.) oraz skarbu art. 189 k.c.} staje się własnością Skarbu Państwa. Znalazca musi spełnić swoje obowiązki (art. 184 § l k.c.). Jeśli spełni powinności może żądać znaleźnego do wysokości 1/10 wartości znalezionej rzeczy zwykłej albo szczególnej.

Przepisów o znalezieniu nie stosuje się gdy:

1) znaleziono rzecz zwykłą albo szczególną w budynku publicznym, w wagonie kolejowym, w autobusie (art. 188 k.c.),

2) gdy znalazcą jest osoba, która wykonuje szczególny zawód, np. policjant, celnik.

2.6. Nabycie pochodne prawa własności

A. Pojęcie sukcesji i jej rodzaje

Nabycie pochodne prawa własności, zależy od tego, czy zbywca ma prawo do rozporządzania i z takiego uprawnienia korzysta. Następuje tu następstwo prawne.

Sukcesja może wystąpić:

1) Pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna), kiedy nabywca wchodzi w ogół praw poprzednika, np. dziedziczenie (art. 922 § l k.c.), nabycie majątku przez umowę majątkową (art. 47 k.r.o.),

2) Pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna), kiedy nabywca wchodzi w jedno lub kilka praw poprzednika, np, nabycie w drodze umowy sprzedaży warsztatu samochodowego, pralki. Na nabywcę przechodzi prawo własności w takich granicach, w jakich przysługiwało ono poprzednikowi.

B. Przesłanki nabycia własności rzeczy ruchomej od osoby uprawnionej

Do przeniesienia prawa własności rzeczy uprawniony jest właściciel lub jego przedstawiciel (art. 95 k.c.).

W przypadku rzeczy ruchomych muszą być spełnione w tym zakresie

następujące przesłanki:

1) rzeczy oznaczone co do tożsamości (art. 155 § l k.c.), np. sprzedaż samochodu „Polonez" nr rej. ONX 6604,

- zawarcie ważnej umowy,

2) rzeczy oznaczone co do gatunku, (np. zakup węgla) oraz tzw. rzeczy przyszłe (nie ma ich zbywca w momencie zawarcia umowy - art. 155 §2 k.c.),

- zawarcie ważnej umowy,

- przeniesienie posiadania (wydanie rzeczy).

C. Przesłanki nabycia własności nieruchomości od osoby

uprawnionej

Jeśli przedmiotem jest nieruchomość do przeniesienia prawa własności muszą być spełnione następujące podstawowe przesłanki:

1) Zawarcie umowy w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c.), wyjątek por. np. art. 159 k.c.

2) Wpis do księgi wieczystej (art. 1 ust. o ks. wiecz.) ma charakter deklaratywny.

3) Własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (art. 157 § 1 k.c.), np. jeśli ukończysz studia rolnicze, dokonam wobec ciebie darowizny nieruchomości rolnej. Jeśli taki warunek lub termin miał miejsce, to do przeniesienia prawa własności nieruchomości konieczne jest zawarcie nowej bezwarunkowej umowy (art. 157 § 2 k.c.).

D. Nabycie własności rzeczy od osoby nieuprawnionej

Nabycie własności rzeczy od osoby nieuprawnionej (np. złodziej, paser,

przechowawca, najemca).

l) W przypadku rzeczy ruchomych ustawodawca uzależnia przeniesienie prawa własności od kumulatywnego spełnienia następujących przesłanek (art. 169 § 1 k.c.):

a) zawarcie ważnej umowy,

b) objęcie rzeczy w posiadanie samoistne,

c) dobra wiara nabywcy.

Jeśli podmiot nieuprawniony wszedł we władanie rzeczy zgubionej, skradzionej lub w inny sposób utraconej (np. porzuconej przed napastnikiem) i zbywa tę rzecz to nabywca uzyskuje prawo własności dopiero wtedy, gdy oprócz warunków wymienionych wyżej upłynie okres trzech lat od zdarzenia powodującego utratę rzeczy (art. 169 § 2 k.c. zd. 1).

Dobra wiara nabywcy musi istnieć nie tylko w momencie dokonywania takiej czynności prawnej, np. zakup samochodu od złodzieja, pasera ale przez cały okres trzech lat od chwili utraty rzeczy przez właściciela.

Nie dotyczy to jednak pieniędzy, dokumentów na okaziciela (np. papiery wartościowe - obligacje, akcje, czeki, weksle) ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji lub w toku postępowania egzekucyjnego (art. 169 § 2 k.c. zd. 2.).

2) W przypadku nabycia nieruchomości od osoby nieuprawnionej muszą być spełnione następujące przesłanki:

a) zawarcie ważnej umowy w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c.),

b) zbywca jest wpisany w księdze wieczystej jako właściciel (art. 5 ust. o ks. wiecz. — rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych), Zasada ta nie chroni, gdy czynność rozporządzająca jest nieodpłatna albo nabywca działał w złej wierze (art. 6 ust. 1 ust. o ks. wiecz.)

c) wpis do księgi wieczystej,

d) nie można czynić do przeniesienia własności warunku ani zastrzec terminu.

3. WSPÓŁWŁASNOŚĆ

3. l. Pojęcie i cechy współwłasności

Współwłasność polega na tym, że prawo własności względem rzeczy

(zbioru rzeczy} niepodzielnie przysługuje więcej niż jednej osobie (art. 196 - 221 k.c., art. 31 i nast. k.r.o.).

Cechy współwłasności:

a) jedność przedmiotów,

b) jedność podmiotów,

c) niepodzielność prawa.

Niepodzielność prawa oznacza, że współwłaściciel ma uprawnienia do całej rzeczy będącej współwłasnością, a nie tylko wyodrębnionej Fizycznie jej części, np. jeśli jest dwóch współwłaścicieli samochodu osobowego, to nie jest tak, że jeden z nich jest właścicielem karoserii a drugi pozostałej części.

W systemie prawa wyróżniamy dwa rodzaje współwłasności:

a) współwłasność łączna (współwłasność bezudziałowa) jest pochodną osobistego stosunku łączącego podmioty, np. małżeńska wspólność ustawowa (art. 31 i nast. k.r.o.), współwłasność w spółce cywilnej fart. 860 i nast. k.c.),

b) współwłasność w częściach ułamkowych (art. 195 i nast. k.c.) oparta jest na tym, że mimo niepodzielności tego prawa, każdy ze współwłaścicieli ma określony udział w prawie własności rzeczy w postaci np. 50%, 40%, 10%.

Współwłasność powstaje w wyniku:

a) dokonania czynności prawnej (np. sprzedaż, darowizna),

b) spadku (art. 1035 k.c.),

c) z mocy prawa (np. zasiedzenie),

d) orzeczenia sądu (gdy sąd przyzna własność rzeczy kilku podmiotom).

3.2. Wykonywanie współwłasności

Wykonywanie uprawnień oraz obowiązków wynikających ze współwłasności:

a) Każdy z współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli (art. 198 k.c.}.

b) W przypadku rzeczy wspólnej do dokonania czynności zwykłego zarządu jest potrzebna zgoda większości współwłaścicieli (art. 201 zd. l k.c.). Większość współwłaścicieli mierzy się wielkością udziałów (art. 204 k.c.).

Czynnością zwykłego zarządu jest dokonywanie bieżących spraw (zarówno czynności faktycznych jak i prawnych} związanych z eksploatacją rzeczy i utrzymaniem jej w stanic nie pogorszonym, np. uiszczenie opłat podatkowych, bieżące naprawy, zawieranie umów w sprawie zbycia płodów rolnych. Do dokonania czynności przekraczających zwykły zarząd, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli (art. 199 zd. l k.c.).

Czynnością przekraczającą zwykły zarząd mają charakter wyjątkowy, nie są związane z bieżącymi sprawami dotyczącymi rzeczy wspólnej, np. zbycie lub obciążenie rzeczy, generalny remont, zmiana przeznaczenia rzeczy.

4. OCHRONA WŁASNOŚCI

Ochrona własności jest to system środków prawnych przyznanych właścicielowi w przypadku naruszenia jego prawa (ochrona petytoryjna). Są to-

1. Roszczenia windykacyjne.

2. Roszczenia negatoryjne.

Ad. l) Roszczenie windykacyjne (wydobywcze) jest to żądanie właściciela o zwrot rzeczy od osoby, która rzeczą faktycznie włada, chyba że posiadaczowi, (dzierżycielowi) przysługuje takie uprawnienie (art. 222 § 1 k.c.).

Ad. 2) Roszczenie negatoryjne ma miejsce wtedy, gdy prawo własności jest naruszone w inny sposób niż pozbawienie władztwa nad rzeczą przez właściciela (art. 222 § 2 k.c.), np, przechodzenie przez grunt właściciela, zakładanie instalacji gazowych, kanalizacyjnych, pobieranie wody.

Właściciel może żądać wtedy:

a) przywrócenia stanu zgodnego z prawem,

b) zaniechania dalszych naruszeń.

Występują jeszcze roszczenia uzupełniające do roszczeń windykacyjnych.

Występują one między właścicielem a posiadaczem rzeczy (art. 224-230 k.c.). Po strome właściciela mogą być np. roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, z tytułu rozliczeń za pożytki. Po strome posiadacza mogą być np. roszczenia o zwrot nakładów koniecznych,

Realizacja tych uprawnień zależna jest od tego czy posiadacz działał w dobrej czy w złej woli.

5. UŻYTKOWANIE WIECZYSTE

5.1. Pojęcie użytkowania wieczystego

Grunty stanowiące własność Skarbu Państwa albo gmin (lub ich związków) mogą być oddane w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym albo prawnym (art. 232 i nast. k.c.).

Przedmiotem są tylko nieruchomości gruntowe objęte przede wszystkim planem zagospodarowania przestrzennego (art. 232 § l, 2 k.c.) przeznaczone na cele zabudowy.

Podmiotem użytkowania wieczystego są osoby fizyczne albo prawne (art. 232 § l k.c.), nadto obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne, organizacje międzynarodowe (art. 4 ust- 7 ~ Ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości - tj. Dz.U. z 1991 r. nr 30, póz. 127 z późn. zm.).

5.2. Powstanie użytkowania wieczystego

Przesłanki powstania użytkowania wieczystego to:

a) ogłoszenie i przeprowadzenie przetargu (art. 24 ust. 1, 2, 3 ust. o gosp.

gr.), chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej,

b) zawarcie umowy w formie aktu notarialnego (art. 19 ust. l cyt. ust., art. 158 k.c. w zw. z art. 234 k.c.),

c) wpis do księgi wieczystej ma charakter konstytutywny.

5.3. Treść i wykonywanie użytkowania wieczystego

Użytkownik wieczysty ma następujące uprawnienia do cudzej nieruchomości gruntowej (art. 235 k.c.), polegające na:

a) posiadaniu zależnym,

b) korzystaniu,

c) rozporządzaniu.

Jednak zakres tych uprawnień jest inny niż u właściciela- Granice wykonania tego prawa są określone przez ustawy (np. k.c., ust. o ks. wiecz., ust. o gosp.) i zasady współżycia społecznego oraz umowę o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste (por. zwłaszcza art. 339 § l, 2 k.c.).

Użytkowanie wieczyste jest prawem terminowym ustanowionym na okres od 40 do 99 lat (art. 236 § l k.c.}. Użytkownik wieczysty może żądać przedłużenia na dalszy okres od lat 40 do 99. Odmowa przedłużenia jest możliwa tylko z powodu ważnego interesu społecznego, np. budowa drogi publicznej, oczyszczalni miejskiej. Prawo to ma charakter odpłatny (art- 238 k-c.).

Los prawny użytkowania wieczystego gruntu i prawa własności nieruchomości budynku znajdującego się na tym gruncie są takie same. Oznacza to m.in., że przeniesienie prawa własności budynku powoduje także zbycie prawa użytkowania wieczystego gruntu (art. 235 § 2 k.c.). Użytkownikowi wieczystemu przysługuje ochrona petytoryjna.

6. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH

Ograniczone prawa rzeczowe dają zespół uprawnień podmiotom (osobom fizycznym albo prawnym) względem rzeczy cudzych. W wyniku ustanowienia tych praw ulegają uszczupleniu uprawnienia właściciela. Charakter i zakres zawężenia prawa własności zależy przede wszystkim od rodzaju ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego daną rzecz.

Z reguły prawa te mają charakter samoistny. Natomiast hipoteka i zastaw są akcesoryjne, bowiem służą do zabezpieczenia określonych wierzy tcl n ości-

Do ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych stosuje się odpowiednio zasady o przeniesieniu własności, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 245-247 k.c.).

Do ochrony praw rzeczowych dających uprawnienia do posiadania stosuje się właściwe przepisy dotyczące ochrony własności (art. 251 k.c.).

7. KSIĘGI WIECZYSTE

7.1, Pojęcie księgi wieczystej i jej budowa

Księgi wieczyste są to specjalne rejestry dotyczące nieruchomości (art. 1 ust. o ks. wiecz.) oraz mogą być prowadzone na ograniczonych prawach rzeczowych jak: własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (art. 241 cyt. ust.).

Prowadzi się je przede wszystkim w celu ustalenia stanu prawnego ww. praw rzeczowych. Ma to służyć bezpieczeństwu obrotu tych praw. Księga wieczysta składa się z czterech działów (zob. art. 25 ust. l i 2 cyt. ust.), które dotyczą przede wszystkim wpisów odnoszących się do praw rzeczowych. Mogą być jednak ujawnione w księdze wieczystej prawa osobiste i roszczenia np. prawo najmu, roszczenie współwłaścicieli wyłączające uprawnienia do zniesienia współwłasności.

7.2. Wpis do księgi wieczystej

Wpis do księgi wieczystej może mieć charakter konstytutywny tylko wtedy, gdy przepis prawa tak stanowi np. ustanowienie hipoteki na nieruchomości (art. 67 ust. l cyt. ust.) natomiast w pozostałych przypadkach ma charakter deklaratywny.

Księgi wieczyste są jawne (art. 2 Cyt. ust.). Oznacza to, że każdy może przeglądać je (jawność formalna) i nie może zasłaniać się nieznajomością wpisów w nich ujętych.

Z wpisów do księgi wieczystej wynikają określone domniemania, na które może powołać się każdy kto ma interes prawny:

1) Domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie ze stanem prawnym (art. 3 ust. l cyt. ust.).

2) Domniemywa się, że prawo wykreślone z księgi wieczystej nie istnieje (art. 3 ust. 2 cyt. ust.).

Doniosłe znaczenie ma zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, która chroni nabywcę prawa własności nieruchomości od osoby nieuprawnionej, jeśli działała w dobrej wierze (art. 5 cyt. ust.).

8. POSIADANIE I DZIERŻENIE

8.1. Pojęcie i rodzaje posiadania

Posiadanie nie jest prawem podmiotowym.

Wielokrotnie akty normatywne używają tego terminu, np. art. 434 art. art. 436 § 1, art. 169 § 1, 2, k.c. i art. 209 k.k.

Posiadanie polega na faktycznym władaniu rzeczą we własnym imieniu, które odpowiada treści określonego prawa podmiotowego. Może by także taki stan, że osoba nie mająca prawa podmiotowego będzie posiadaczem, np. złodziej, paser, nieformalny nabywca nieruchomości.

Wyróżnia się dwa rodzaje posiadania (art. 336 k.c.).

a) Posiadanie samoistne - potęga na tym, że osoba włada rzeczą, jął właściciel (posiadacz samoistny nie traci swojego posiadania, że odda je rzecz innej osobie w posiadanie zależne - art. 337 k.c.),

b) Posiadanie zależne — oznacza, że podmiot włada cudzą rzeczą, jak użytkownik, najemca, dzierżawca, zastawnik itp.

8.2. Domniemania prawne związane z posiadaniem

1) Domniemywa się, że posiadanie jest zgodne z prawem. Dotyczy to także poprzedniego posiadacza (art. 341 k.c.).

2) Domniemywa się, że ten kto włada rzeczą jest posiadaczem samoistnym (art. 339 k.c.).

3) Domniemywa się ciągłość posiadania. Niemożliwość władania rzecze

wywołana przez przemijającą przeszkodę nie przerywa posiadania (art

340 k.c.), np. kradzież rzeczy i jej zwrot od złodzieja, oddanie rzeczy dc

naprawy.

Domniemania te są wzruszalne. Ciężar spoczywa na podmiocie, który ma w tym interes prawny (art. 6 k.c.).

8.3. Ochrona posiadania

W przypadku naruszenia posiadania, np. utrata rzeczy, systematyczne przepędzanie bydła przez grunt — posiadaczowi przysługuje ochrona cywilnoprawna,

Są dwa rodzaje środków:

3) Ochrona sądowa - polega na tym, że posiadacz może skierować swoje roszczenia na drogę sądową (art. 344 § 1 k.c.).

• żądanie o przywrócenie stanu poprzedniego, np. najemca Żąda zwrotu zabranej mu rzeczy,

• zaniechanie dalszych naruszeń, np. żądanie przez dzierżawcę gruntu aby sąsiad nie przepędzał bydła,

• wstrzymanie budowy (art. 347 § l k.c.).

b) Ochrona pozasądowa - polega na własnym działaniu posiadacza poprzez stosowanie obrony koniecznej (art. 341 § l k.c.) i samopomocy koniecznej (art. 341 § 2 k.c.).

W przypadku gdy osoba usiłuje naruszyć posiadanie, posiadacz w czasie tego działania bezprawnego może ochraniać swoje posiadanie mając na uwadze stosowanie właściwych środków (obrona konieczna), np. osoba próbuje wyrwać torbę.

Samopomoc legalna ma miejsce, gdy naruszenie posiadania już nastąpiło:

a) gdy przedmiotem naruszenia jest nieruchomość, posiadacz musi podjąć swoje działania w celu ochrony niezwłocznie (bezpośrednio po naruszeniu) oraz nie może stosować przemocy względem osób,

b) natomiast, gdy naruszenie dotyczy rzeczy ruchomej, można chronić posiadanie przez natychmiastowe własne działanie tylko wtedy, gdy posiadaczowi grozi utrata lub zniszczenie rzeczy, a pomoc właściwych organów może okazać się bezskuteczna, np. pościg za złodziejem torebki i odebranie jej.

8.4. Dzierżenie

Dzierżenie oznacza władanie rzeczą w imieniu innego podmiotu (art. 338 k.c.). Dzierżycielem jest m.in. pełnomocnik, znalazca, przechowawca, doręczyciel.

Dzierżyciel może stosować środki ochrony pozasądowej (obrona konieczna, samopomoc legalna - art. 343 § 3 k.c.)

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ OGÓLNA

l. POJĘCIE I CECHY PRAWA ZOBOWIĄZAŃ

Prawo zobowiązań —jest najbardziej rozległym działem prawa cywilnego, Jest to zbiór przepisów prawnych regulujących wymianę dóbi (np. rzeczy, pieniędzy, papierów wartościowych) i usług (np. wykonanie dzieła, udzielanie korepetycji, prezentacja sprzętu) oraz problematyka czynów niedozwolonych.

W doktrynie prawa cywilnego prawo obligacyjne dzieli się na dwie części:

1) Część ogólna -jest to zespół przepisów prawnych regulujących instytucje prawne, które mają zastosowanie do wszystkich stosunków zobowiązaniowych lub do ich większości (art. 353 - 534 k.c.), np. istota zobowiązania i jego elementy, zobowiązania solidarne, pojęcie szkody i jej naprawienie, bezpodstawne wzbogacenie, czyny niedozwolone, pojęcie i rodzaje umów, dodatkowe zastrzeżenie umowne, (np. zadatek, kara umowna), wykonanie i wygaśnięcie zobowiązań.

2) Część szczególna (art. 535-921" k.c.) jest to zbiór przepisów prawnych regulujących poszczególne umowy, które powodują powstanie określonych stosunków zobowiązaniowych, (np. umowa sprzedaży, umowa najmu, umowa użyczenia, umowa o dzieło, umowa zlecenia), a także problematykę prawną papierów wartościowych (np. istota papierów wartościowych oraz ich rodzaje, przeniesienie papierów wartościowych).

Przepisy prawa zobowiązań mają przede wszystkim charakter względnie obowiązujący. Strony mogą w zasadzie dowolnie kształtować treść zobowiązania (art. 353¹ k.c.).

Prawa podmiotowe o charakterze zobowiązaniowym mają charakter względny, np. prawo najmu, prawo użyczenia, prawo ubezpieczenia.

2. ISTOTA ZOBOWIĄZANIA I JEGO ELEMENTY

2.1. Podmioty zobowiązania

Zobowiązanie jest stosunkiem cywilnoprawnym, w którym wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik ma obowiązek to świadczenie wykonać (art. 353 § l k.c.).

Strony w zobowiązaniu są zazwyczaj zindywidualizowane w momencie jego powstania np. wynajmujący i najemca są określeni w stosunku najmu w momencie zawarcia umowy najmu. Najpóźniej jednak strony muszą być określone w chwili wykonania zobowiązania np. przyrzeczenie publiczne (art. 920 k.c.).

Podmiotami (stronami) w zobowiązaniu są wierzyciel oraz dłużnik. Jeśli po stronie wierzyciela albo dłużnika występuje więcej niż jeden podmiot mówimy wtedy o wielości podmiotów. Realizacja uprawnień i obowiązków w zobowiązaniu przy wielości podmiotów, przedstawia się następująco:

a) Zasadą jest to, że zarówno dług jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, odpowiednio do ilości dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeśli z okoliczności nie wynika nic innego (art. 379 § l k.c.ł, np. jeśli w stosunku dostawy jest dwóch dostawców, którzy są zobowiązani do dostarczania odbiorcy 20 tyś. sztuk koszul męskich, to każdy z nich ma obowiązek spełnić świadczenie po 10 tyś. sztuk, chyba ze co innego wynika m.in. z umowy. Zasada powyższa odnosi się tylko do świadczeń podzielnych (art. 379 § 2 k.c.), np. świadczenia pieniężne, rzeczy oznaczone co do gatunku (mąka, węgiel, nawozy sztuczne),

b) Zobowiązania solidarne mają miejsce tylko wtedy, gdy wynikają:

- z czynności prawnej (woli stron), np. w umowie pożyczki postanowiono, że pożyczkobiorcy są solidarnie odpowiedzialni,

Wyróżniamy dwa rodzaje zobowiązań solidarnych:

1) Solidarność dłużników (bierna), wyraża się w tym, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia w całości lub części od wszystkich dłużników, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a wykonanie zobowiązania przez któregokolwiek z dłużników zwalnia od tego obowiązku pozostałych (art. 366 § l k.c.).

Solidarność bierna chroni interesów wierzyciela, bowiem od jego decyzji zależy od kogo, w jakim zakresie! w jaki sposób chce zaspokoić swoje roszczenia, np. gdy jest trzech dłużników i tylko jeden z nich jest wypłacalny, to wierzyciel może żądać spełnienia w całości świadczenia tylko od niego. Każdy z dłużników odpowiada więc za całość długu, aż do całkowitego zaspokojenia wierzyciela. Prawo zobowiązań - część ogólna

2) Solidarność wierzycieli (czynna) polega na tym, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojeni' któregokolwiek z wierzycieli zobowiązanie wygasa. Solidarność czynna pozwala dłużnikowi dokonywać wyboru wierzyciela, które mu spełni świadczenie, np. realizuje świadczenia dłużnik wobec wierzy cielą, który najbliżej mieszka. Wytoczenie powództwa przez jednego z wierzycieli wobec dłużnika oznacza, że świadczenie winno być wykonane di rąk tego wierzyciela (art. 367 § 2 k.c.).

Przy zobowiązaniach solidarnych mają miejsce roszczenia regresowi (zwrotne). Są to wzajemne stosunki między współzobowiązanymi i współ uprawnionymi. Jeśli przy solidarności biernej świadczenie spełnił tyłki jeden z dłużników, to staje się on wierzycielem w nowym zobowiązani wobec pozostałych dłużników. Natomiast w solidarności czynnej gdy np jeden z wierzycieli przyjął świadczenie w całości, to staje się on w nowym stosunku prawnym dłużnikiem wobec pozostałych wierzycieli.

c) Jeśli świadczenie jest niepodzielne, np. rzecz oznaczona co do tożsamości (agregat prądotwórczy), to dłużnicy zobowiązani są do spełnienia świadczenia na zasadach solidarności po stronie długu.

Natomiast gdy jest kilku wierzycieli uprawnionych do przyjęcia świadczenia niepodzielnego, to każdy z nich może żądać jego spełnienia (art 381 § l k,c.). Jeśli jest sprzeciw w tym zakresie jednego z wierzycieli dłużnik w/g swego wyboru może świadczenie spełnić wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 381 § 2 k.c.).

W praktyce coraz częściej występuje tzw. solidarność nieprawidłowa polegająca na tym, że określona osoba ma wierzytelność tego samego rodzaju (np. wierzytelność pieniężna) względem co najmniej dwóch podmiotów z różnych tytułów prawnych, a z przepisów ustawy ani z treści umowy nie wynika odpowiedzialność solidarna dłużników. Wtedy to każdy z dłużników odpowiada za całość świadczenia, a zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników powoduje wygaśnięcie zobowiązania np. wyrządzenie szkody w taki sposób, że jedna osoba odpowiada jako kasjer (odpowiedzialność kontraktowa) a druga jako złodziej (odpowiedzialność deliktowa); osoba poszkodowana w wypadku drogowym ma roszczenie wobec sprawcy (odpowiedzialność deliktowa) i wobec zakładu ubezpieczeń (z tytułu zawarcia umowy odpowiedzialności cywilnej).

2.2. Przedmiot zobowiązania

A. Pojęcie i rodzaje świadczeń

Przedmiotem jest świadczenie dłużnika, które polega na zaspokojeniu interesów wierzyciela.

Podstawowe rodzaje świadczeń to:

1) Ze względu na sposób zachowania dzielimy na działania (np. wykonanie dzieła, przechowanie rzeczy) oraz na zaniechania (np. zawarcie umowy zlecenia z sąsiadem z bloku, który jest muzykiem, aby w godzinach 21:00—23:00 nie grał na instrumentach muzycznych - art. 353 § 2 k.c.).

2) Ze względu na właściwości przedmiotu dzielimy na podzielne (patrz np. art. 379 § 2 k.c.) oraz niepodzielne (patrz np. art. 380-381 k.c.).

3) Ze względu na rzecz, którego dotyczy świadczenie wyróżniamy świadczenia oznaczone indywidualnie, (np. samochód „Polonez" nr rej. ONB 6604, sprzedany na giełdzie) oraz rodzajowo (np. w ramach kontraktacji wyprodukowanie i dostarczenie przez producenta rolnego 5 ton buraków cukrowych).

4) Ze względu na czas spełnienia świadczenia wyróżniamy świadczenia jednorazowe (np. wydanie samochodu w ramach umowy sprzedaży), ciągłe (np. korzystanie z lokalu w ramach najmu) oraz okresowe, gdzie w ramach tego samego stosunku zobowiązaniowego dłużnik powtarza kolejne świadczenia w regularnych odstępach czasu (np. świadczenie alimentacyjne, czynsz za najem).

B. Wykonywanie świadczeń pieniężnych

Szczególnymi rodzajami są świadczenia pieniężne. Świadczenia pieniężne są najbardziej powszechne. Na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 358 § l k.c.), np. sprzedaż dewiz w kantorach i bankach.

W wykonaniu świadczeń pieniężnych mają miejsce dwie zasady:

1) Zasada nominalizmu polega na tym, że dłużnik ma spełnić dług poprzez zapłatę sumy nominalnej (art. 358¹§ l k.c.). Wartość nominalna pieniądza jest stała, np. jeśli pożyczka obejmuje wartość 10 tyś. zt,, to pożyczkobiorca jest obowiązany spłacić dług w tejże wysokości,

2) Zasada waloryzacji ma chronić wierzyciela przed zmianą wartości realnej pieniądza.

Przepisy k.c. przewidują dwa sposoby waloryzacji świadczeń pieniężnych:

1. Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczeń pieniężnych zostanie ustalona w/g innego miernika wartości niż pieniądz polski (tryb umowny) art. 358' § 2 k.c., np. można określić, że świadczenie jest równowartością 100$ USA, l tony zboża, określonej wagi złota,

b) W przypadku istotnej zmiany wartości realnej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd po rozpatrzeniu sprawy w oparciu o zasad, współżycia społecznego może zmienić wysokość świadczenia (np. pod nieść wysokość długu z 100 tyś. do 140 tyś. zł. odpowiednio do wysokości inflacji) lub sposób spełnienia świadczenia (np. przesunięcie terminu wykonania, rozłożenie płatności na raty), chociażby były ustalony w orzeczeniu lub w umowie (tryb sądowy) art. 358 § 3 k.c., np. w urnowie wprowadzono klauzulę dotyczącą waloryzacji w odniesieniu do cen;

żyta, natomiast cena tego towaru od momentu dokonania czynność prawnej nie uległa podwyższeniu.

Żądanie waloryzacji sądowej nic przysługuje podmiotowi gospodarcze mu, gdy zobowiązanie związane jest z jego działalnością, np. z zapłatą 21 samochody przez FSO od hurtowników (art. 358' § 4 k.c.).

C. Pojęcie, źródła i skutki odsetek

Odsetki (art. 359-360 k.c.) jest to wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku (np. zboże), obliczane wg określonej stopy procentowej oraz czasu korzystania z tych dóbr Nadto:

a) wynagrodzenie musi być płatne w stałych okresowo powracających terminach,

b) składać się z tych samych dóbr co dług główny,

c) wysokość odsetek wynika z ustawy albo czynności prawnej.

Odsetki muszą wynikać z:

a) z czynności prawnej np. umowy pożyczki,

b) z ustawy np. art, 481, art, 741, art. 742, art. 753 § 2, art. 842, art. 891 § 2 k.c.,

c) z orzeczenia sądu,

d) z decyzji.

Odsetki jako obowiązek uboczny wywołują m.in. następujące skutki:

1) zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej hipoteką (art. 69, art. 77 ust. o ks. wiecz.), zastawem (art. 314, art. 317 k.c. lub poręczeniem (art, 879 k.c.) jest również zabezpieczeniem odsetek,

2) w przypadku przelewu wierzytelności, przechodzą na nabywcę także roszczenia o zaległe odsetki (art. 509 k.c.),

3) pisemne potwierdzenie zapłaty sumy głównej uzasadnia domniemanie, że odsetki zostały uiszczone (art. 466 k.c.),

4) w razie zarachowania zapłaty, wierzyciel może zaspokoić przede wszystkim odsetki (art. 451 § 1 zd. 2 k,c.).

Pobieranie odsetek od zaległych odsetek (tzw. anatocyzm) za opóźnienie jest możliwe dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony wyraziły zgodę na ich doliczenie do dłużnej sumy (art. 482 § l k.c.).

2.3. Treść zobowiązania

Na treść zobowiązania składaj ą się uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika.

1) Uprawnienia (wierzytelności) mają charakter podstawowy (główny) i pomocniczy (uboczny),

a} uprawnienia główne polegają na żądaniu spełnienia świadczenia (np. wykonanie dzieła, zapłaty czynszu) albo na żądaniu odszkodowania, zamiast lub obok świadczenia, które wynikało z określonego stosunku obligacyjnego,

b) uprawnienia uboczne mają charakter uzupełniający, służą do zabezpieczenia i ułatwienia realizacji uprawnienia głównego np. zadatek (art. 394 § l, 2, 3 k.c.), umowne prawo odstąpienia (art. 395 § l, 2 k.c.), odstępne (art. 396 k.c.), kara umowna (art. 483 § 1, 2 art. 484 § 1, 2, art. 485 k.c.).

Realizacja tych uprawnień może być dokonywana dobrowolnie. Jeżeli ten sposób okaże się bezskuteczny to w trybie przymusu prawnego - wytaczając powództwo w postępowaniu cywilnym przed sądem. Szczególnym środkiem prawnym jest zastosowanie samopomocy (art. 432, art. 671

§2 k.c,).

2) Zespół obowiązków dłużnika (dług) jest związany z odpowiedzialnością majątkową dłużnika.

Wyróżniamy dwa rodzaje odpowiedzialności:

a) Odpowiedzialność osobista oznacza, ze dłużnik odpowiada za dług wobec wierzyciela całym swoim majątkiem obecnym i przyszłym.

Zasada ta doznaje dwóch modyfikacji:

- dłużnik odpowiada tylko do określonej kwoty, niezależnie od wysokości długu np. art. 526, art, 1031 § 2 zd, l k.c.,

- dłużnik odpowiada tylko wyodrębnioną masą majątkową np. art. 1030 zd. 1 k.c., art. 41 § 2, 3 k.r.o.,

b) odpowiedzialność rzeczowa jest zabezpieczona:

- hipoteką (art. 65 i nast. ust. o ks. wiecz.), którą ustanawia się na prawie własności do nieruchomości, użytkowaniu wieczystym, własnościowym, spółdzielczym prawie do lokalu mieszkaniowego, spółdzielczym prawie do lokalu użytkowego, prawie do domu jednorodzinnego oraz wierzytelności zabezpieczonej hipoteką,

- zastawem (art. 306 i nast. k.c.), który ustanawia się na rzeczach ruchomych raz na prawach zbywalnych (art. 327 k,c.) np. na wierzytelnościach.

3. ISTOTA ZOBOWIĄZAŃ NIEZUPEŁNYCH

Zobowiązania niezupełne (naturalne) polegają na tym, że wierzyciel nie może zmusić środkami prawnymi dłużnika do spełnienia przez niego świadczenia. Należy wskazać dwie cechy dla tego typu zobowiązania:

1) mniej lub bardziej stanowczo oznaczona przez przepisy prawa ich niezaskarżalność,

2) przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużnika, wskutek czego wierzyciel może zatrzymać uzyskane świadczenie i nie ma obowiązku jego zwrotu jako świadczenia nienależnego.

W kodeksie cywilnym wyróżnia się następujące ich przypadki:

a) Zobowiązania, które uległy przedawnieniu (art. 117 § 2, art. 411 pkt3 k.c.).

b) Zobowiązania wynikające z zasad współżycia społecznego, np. spełnienie świadczeń na utrzymanie osoby, wobec której nic istnieje ustawowy obowiązek alimentacyjny, wręczanie napiwków.

c) Zobowiązanie z gry lub zakładu, chyba że gra była zakazana lub nierzetelna (art. 413 § 1 k.c.) np. gra towarzyska na pieniądze w pokera. Nie dotyczy to roszczeń z tytułu gry lub zakładu, które prowadzone są na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego (art. 413 § 2 k.c.), np. totalizator sportowy.

4. NAPRAWIENIE SZKODY

4.1. Pojęcie szkody i jej rodzaje

Szkoda w ujęciu prawnym oznacza każdy uszczerbek w dobrach chronionych przez przepisy prawa, np. życie, zdrowie, wolność, mienie. Nie jest więc szkodą np. uszkodzenie samochodu przez jego posiadacza w wyniku uderzenia w drzewo, gdy osoba ta nie posiadała ubezpieczenia komunikacyjnego auto-casco.

Wyróżnia się dwa rodzaje szkody:

l) Szkoda o charakterze majątkowym, która może polegać:

a) przede wszystkim na rzeczywistej stracie, która dotyczy mienia poszkodowanego, może to polegać na zmniejszeniu aktywów lub na zwiększeniu pasywów (długów),

b) na utracie spodziewanych korzyści (niepowiększanie się spodziewanych aktywów), np. utrata możliwości zarobkowania przez przewoźnika w przypadku uszkodzenia jego samochodu.

2) Szkoda o charakterze niemajątkowym (krzywda) - jest to doznanie bólu psychicznego, cierpień moralnych przez człowieka.

Ze względu na przedmiot ochrony szkoda majątkowa jest:

1) na mieniu, np. na uszkodzeniu lub zniszczeniu samochodu, domu, ubrania,

2) na osobie, np. uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia.

4.2. Przesłanki, zasady i rodzaje odpowiedzialności za szkodę

Przesłanki odpowiedzialności cywilnoprawnej to:

1) Zdarzenie, z którym przepisy prawa łączą obowiązek wynagrodzenia szkody np. niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, dokonanie czynu niedozwolonego albo zdarzenie o charakterze losowym (por. umowę ubezpieczenia),

2) Związek przyczynowo-skutkowy.

3)Szkoda.

Ad. 2) Zgodnie z panującym w doktrynie poglądem związek ten dotyczy nie tylko zachowania człowieka ale także innych zdarzeń, z którymi łączy się obowiązek naprawienia szkody np. art. 433, art. 434, art. 435, art. 436 k.c. Odpowiada się tylko za normalne, typowe następstwa określonych faktów wyrządzających szkodę (tzw. teoria adekwatnego związku przyczynowego - art. 361 § l k.c.). Należy odwołać się w tym względzie do reguł o charakterze obiektywnym. Taki przypadek będzie istniał np. jeżeli policjant otrzymał informację o miejscu postoju skradzionego samochodu i nie podejmuje określonych czynności służbowych. Grupa funkcjonariuszy została wysłana na wskazane miejsce dopiero następnego dnia. Okazało się wtedy, że samochodu już tam nie ma. Natomiast nie będzie takiego związku np. gdy potrącona przez samochód osoba umiera w czasie hospitalizacji po wypadku na zawał serca z powodu miażdżycy.

Obok ww. warunków niezbędnym elementem jest istnienie podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej.

Wyróżnia się następujące zasady:

1) Wina -jest najbardziej powszechną podstawą odpowiedzialności. Ma miejsce zawsze, chyba że przepisy przewidują inną podstawę odpowiedzialności.

2) Ryzyko np. art. 433, art. 434, art. 435 § l, 2, art. 436 § l k.c.

3) Słuszności (zasady współżycia społecznego) np. art. 419, art. 431 § 2 k.c.

Ryzyko i zasady współżycia społecznego występują tylko wtedy gdy przepisy tak stanowią. Jest to odpowiedzialność w oparciu o skutek.

4.5. Rodzaje odpowiedzialności za szkodę

W prawie cywilnym występują następujące rodzaje odpowiedzialność]

za szkodę:

a) Odpowiedzialność kontraktowa, polega na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy (art. 471 i nast, k.c.).

b) Odpowiedzialność deliktowa, polega na dokonaniu czynu niedozwolonego (art. 415 i nast. k.c.).

c) Odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna, polega na przyjęciu obowiązku naprawienia szkody za inny podmiot (np. odpowiedzialność ubezpieczeniowa - art. 805 i nast. k.c.).

4.4. Sposoby naprawienia szkody

Naprawienie szkody majątkowej na mieniu może polegać (art. 36S § l k.c.):

a) restytucji naturalnej tzn. przywrócenie do stanu poprzedniego, np naprawa rzeczy uszkodzonej, wydanie rzeczy utraconej lub zniszczonej, jeśli jest uważana w obrocie za rzecz oznaczoną co do gatunku -odkupienie tego samego rodzaju roweru,

b) restytucja pieniężna — zaplata określonej kwoty pieniężnej z tym, żi cenę ustala się z daty ustalenia odszkodowania a nie z momencie wyrządzenia szkody (art. 363 § 2 k.c.).

Wybór sposobu należy do poszkodowanego (wierzyciela), chyba ż( restytucja naturalna byłaby niemożliwa np. zniszczenie oryginalnego obrazi-albo gdyby pociągało to dla zobowiązanego nadmierne trudności albo koszta np. naprawa zegarka jest bardziej kosztowna niż odkupienie nowego.

Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała lub róż' strój zdrowiał następuje w formie pieniężnej.

Naprawa szkody niemajątkowej następuje w formie zadośćuczynię nią, oznacza to zapłatę określonej kwoty pieniężnej na rzecz poszkodowanego w sytuacjach określonych przez przepisy prawa.

Kodeks cywilny wyróżnia następujące okoliczności, gdy:

1) krzywdzie osoby fizycznej (ból psychiczny, cierpienie moralne) towarzyszy szkoda majątkowa na osobie (art. 455 § l w zw. z art. 444 k.c.)

2) nastąpiło pozbawienie wolności (art. 445 § 2 k.c.), np. zamknięcie oso by w piwnicy, w klatce, uwiązanie osoby na łańcuchu,

3) skłonienie osoby za pomocą podstępu, gwałtu nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu (art. 445 § 2 k.c.), np. zmuszenie do odbycia stosunków cielesnych sekretarki z dyrektorem studentki z egzaminatorem,

4) gdy nastąpiło naruszenie dóbr osobistych osoby fizycznej (art. 448 k. c.)

4.5. Wysokość szkody

Szkodę majątkową na mieniu ustala się poprzez porównanie między

aktualnym stanem majątkowym a tym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (tzw. system różnicowy). Doniosłym zagadnieniem jest miernik wartości, wg którego ma być określona szkoda:

a) należy przede wszystkim brać pod uwagę tzw. wartość rynkową rzeczy w/g ceny jaka obowiązuje,

b) może mieć miejsce wartość szczególna polegająca na tym, że rzecz przedstawia dla poszkodowanego wyjątkowy charakter użytkowy, np. zniszczenie kilku znaczków z bardzo unikalnej kolekcji,

c) natomiast w naszym systemie prawnym nie uwzględnia się tzw. wartości emocjonalnych (z upodobania), np. uszkodzenie pamiątki rodzinnej, utrata psa.

Ustawodawca określa moment jaki jest brany pod uwagę przy ustalaniu wysokości szkody (art. 363 § l k.c.).

Nie zawsze wysokość szkody jest równa wysokości naprawienia szkody. Wyróżnia się kilka czynników, które mają wpływ na ograniczenie odszkodowania:

a) Czynniki obiektywne:

— przepisy ustawy np. art. 438, art. 788 § l, art. 801 § l, art. 849 § l k.c.,

— umowy, gdzie w drodze porozumień stron można wyłączyć albo ograniczyć odpowiedzialność za szkody (nieważne jest zastrzeżenie, gdy szkoda jest wyrządzona z winy umyślnej - art. 473 § 2 k.c.),

— gdy zdarzenie powodujące szkodę staje się jednocześnie podstawą korzyści dla poszkodowanego np. poszkodowany otrzymuje odszkodowanie w wyniku umowy ubezpieczenia.

b) Czynniki subiektywne:

— zachowanie poszkodowanego polegające na przyczynieniu się do powstania lub zwiększenia szkody fart. 362 k.c.),

— tzw. miarkowanie szkody polega na tym, że w stosunkach między osobami fizycznymi zakres odszkodowania może ulec zmniejszeniu ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub sprawcy (dotyczy to tylko odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego art. 440 k.c.).

5. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

5.1. Ogólna charakterystyka źródeł zobowiązań

Zobowiązania powstają ze zdarzeń prawnych, z którymi przepisy prawa łączą wywołanie skutku cywilnoprawnego. Wyróżnia się następujące źródła zobowiązań:

1) Czynności prawne

a)umowy,

b) jednostronne czynności prawne — wyjątkowo wywołują skutki o charakterze obligacyjnym np. przyrzeczenie publiczne, (art. 919—921 k.c. zapis testamentowy (art. 968 k.c.), wystawienie weksla lub czeki.

2) Czyny niedozwolone,

3) Bezpodstawne wzbogacenie.

4) Akty administracyjne w gospodarce rynkowej odgrywają śladową rolę np. decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości.

5) Inne zdarzenia np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 75' i nast. k.c.)

5.2. Umowy jako źródło zobowiązań

l) Najbardziej powszechnym źródłem zobowiązań są umowy. Są to czynności prawne dwustronne (rodzaje czynności prawnych, patrz - część ogólna prawa cywilnego),

a) Umowy jednostronnie i dwustronnie obowiązujące.

— Umowy jednostronnie obowiązujące, to takie, gdzie jedna ze stroi jest tylko obowiązana, a druga tylko uprawniona, np. darowi zna (art. 888 i nast. k.c.), użyczenie (art. 710 i nast. k.c.).

— Umowy dwustronnie obowiązujące, występują zazwyczaj w obrocie cywilnoprawnym. Polegają one na tym, że każda ze stron jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem np. sprzedaż (art. 53f i nast. k.c.), najem (art. 659 i nast. k.c.), umowa o dzieło (art 627 i nast. k.c.), zlecenie (art. 734 i nast. k.c.), ubezpieczeni (art. 805 i nast. k.c.), pożyczka (art. 720 i nast. k.c.).

b) Umowy wzajemne polegają na tym, że ma nastąpić w ujęciu subiektywnym wymiana ekwiwalentnych świadczeń między stronami, np. dochodzi do zawarcia umowy sprzedaży, bowiem sprzedawca za przeniesienie własności rzeczy otrzymuje odpowiedni;

• cenę, natomiast kupujący płacąc określoną cenę otrzyma na własność oznaczoną rzecz. Umowa wzajemna musi być dwustronnie zobowiązująca i odpłatna. Natomiast nie każda umowa, która jest dwustronnie obowiązującą i odpłatną spełnia warunki umowy wzajemnej np. ubezpieczenie, gdzie spełnienie świadczenia przez ubezpieczyciela zależy od zdarzenia niepewnego,

c) Umowy nazwane, nienazwane, mieszane.

- Umowy nazwane to takie, które są ujęte w kodeksie cywilnym (np. sprzedaż, zlecenie, pożyczka) oraz innych aktach normatywnych (np. umowa kredytu bankowego).

- Umowy nienazwane to takie, które występują w obrocie cywilnoprawnym, a nie aa uregulowane normatywnie jako określony typ (np. umowa leasingu, umowy wydawnicze, umowy know - how).

- Umowy mieszane zawierają w sobie elementy różnych umów nazwanych i nienazwanych, np. umowa w wyniku której jedna ze stron korzysta i pobiera pożytki z cudzej nieruchomości nie płacąc czynszu, ale tylko uiszcza inne opłaty, np. podatki, składki ubezpieczeniowe (patrz art. 708 k..). Występują tu zarówno elementy dzierżawy (art. 693 § l k.c.) oraz użyczenia (art. 710 k.c.).

5.3. Czyny niedozwolone A. Pojęcie czynu niedozwolonego

Czyny niedozwolone są obok umów najbardziej powszechnym źródłem zobowiązania.

Pojęcie czynu niedozwolonego (deliktu) w naszym systemie prawnym, jest dosyć szerokie. Jest to każde zdarzenie, które charakteryzuje się następującymi cechami:

a) Jest to zdarzenie, które wyrządza szkodę.

b) Jest to zachowanie nie tylko zawinione (podstawą odpowiedzialności jest także ryzyko i zasady współżycia społecznego).

c) Siłą sprawczą oprócz człowieka może być np. m.in. rzecz (art. 433, art. 434 k.c.), zwierzę (art. 431 § l, 2 k.c.).

d) Jest określony przez przepisy prawa podmiot, który ma obowiązek

naprawienia szkody.

Odpowiedzialność deliktowa powstaje wtedy, gdy między stronami nie istniał żaden stosunek obligacyjny (nie zawarto wcześniej umowy) albo szkoda wyrządzona została poza tym zachowaniem (najemca uszkadza tę rzecz podczas kolizji drogowej).

Ze względu na tzw. obiekt sprawczy wyróżnia się następujące rodzaje odpowiedzialności deliktowej:

B. Odpowiedzialność za własne czyny (art. 415, art. 416, art. 422 k.c.)

Podstawą odpowiedzialności jest wina sprawcy. Oprócz sprawcy odpowiedzialny jest także podżegacz, pomocnik a także kto świadczenie skorzystał z wyrządzonej szkody (paser).

Przepisy prawa wyłączają odpowiedzialność za własne czyny gdy wystąpią przesłanki subiektywne i obiektywne.

Przesłankami subiektywnymi związanymi z właściwościami sprawcy są:

- małoletniość do lat 13 (art. 426 k.c.),

- ułomność sprawcy oznaczająca wyłączenie świadomości albo swobody w momencie dokonania czynu niedozwolonego (art. 425 § l k.c.), np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, ślepota, głuchota (wyjątek art. 425 § 2 k.c.).

Do przesłanek obiektywnych związanych z okolicznościami towarzyszącymi wyrządzeniu szkody należą:

- obrona konieczna (art. 423 k.c.),

- stan wyższej konieczności (art. 424 k.c.),

- samopomoc dozwolona (art. 432 k.c.).

C. Odpowiedzialność za cudze czyny

1) Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru (art. 427 k.c.). Obowiązek nadzoru może wynikać:

a) z ustawy np. odpowiedzialność rodzica, opiekuna,

b) z umowy np. odpowiedzialność nauczyciela, pielęgniarki,

c) z faktycznej pieczy np. odpowiedzialność dziadków za szkodę wyrządzoną przez wnuka, gdy jest u nich na wakacjach. Podstawą odpowiedzialności jest wina w nadzorze, np. wyrządzenie szkody przez dziecko na przerwie gdy był nieobecny na dyżurze nauczycie], uszkodzenie ciała przez ucznia, który bez nadzoru nauczyciela przygotowywał się do zawodów sportowych.

2) Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności (art. 429 k.c.). Między osobą powierzającą wykonanie czynności a wykonawcą nie istnieje żaden stosunek podporządkowania wynikający m.in. z przepisów służbowych, prawa pracy, a wynika tylko powinność spełnienia świadczenia w ramach stosunku cywilno-prawnego. np. wyrządzenie szkody w mieszkaniu sąsiada przez osobę wykonującą prace hydrauliczne (umowa o dzieło - art. 627 i nast. k.c.). Nie dotyczy to jednak sytuacji gdy szkoda została wywołana przy okazji wykonywania tych czynności, np. kradzież z balkonu sąsiada przez hydraulika. Podstawą odpowiedzialności jest wina w wyborze właściwej osoby np. do prac hydraulicznych właściciel mieszkania zatrudnia osobę, która nie ma takich kwalifikacji.

3) Odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego (art. 430 k.c.). Między zwierzchnikiem a podwładnym istnieje stosunek zależności służbowej, pracowniczej. Zwierzchnikiem w rozumieniu art. 430 k.c. nie jest bezpośredni przełożony np. brygadzista robotnika, ale jest to np. zakład pracy, którego reprezentuje dyrektor przedsiębiorstwa państwowego; właściciel zakładu rzemieślniczego -Podstawą odpowiedzialności jest wina podwładnego przy wykonywaniu określonych czynności np. podczas wykonywania przez robotnika Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej prac ślusarskich na polecenie kierownika wyrządził on szkodę w mieszkaniu najemcy.

Odpowiedzialność zwierzchnika jest oparta o ryzyko.

D. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych

Decydującą przesłanką zaliczającą osobę do funkcjonariuszy państwowych jest miejsce zatrudnienia, a nie charakter pracy.

Zgodnie z art. 417 § 2 k.c. funkcjonariuszami są:

- pracownicy organów władzy np. pracownicy Sejmu i Senatu,

- pracownicy organów administracji państwowej (ogólnej oraz specjalnej), np. pracownicy Urzędu Rady Ministrów, Urzędów Wojewódzkich,

Urzędów Celnych.

W ramach tej grupy (administracja specjalna) są wszyscy zatrudnieni w jednostkach organizacyjnych podporządkowanych Ministrowi Spraw Wewnętrznych, np. zarówno Komendant Wojewódzki Policji a także palacz, sprzątaczka. Nie jest istotnym czynnikiem sposób zatrudnienia np. umowa o pracę pracownika cywilnego czy też mianowanie policjanta,

- pracownicy gospodarki państwowej np. pracownicy przedsiębiorstw państwowych.

Za funkcjonariuszy uważa się także osoby działające na zlecenie tych organów. Są to osoby działające na podstawie umowy zlecenia (art. 750 k.c.), np. lekarz, który jest konsultantem albo wykonującym czynności specjalistyczne, a także osoby działające na jego wezwanie np. udzielający pomocy policjantowi podczas interwencji służbowej,

- osoby powołane z wyboru, np. posłowie, senatorowie, ławnicy,

- sędziowie, prokuratorzy, żołnierze sił zbrojnych

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych dotyczy tylko osób, które nie są zatrudnione w państwowych osobach prawnych. Funkcjonariusze państwowi nie są zwolnieni od odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. W zależności od charakteru naruszenia prawa oprócz odpowiedzialności cywilnej w ramach roszczeń regresowych zakładu pracy a pracownikiem mogą także ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną oraz karną.

Odpowiedzialność tego rodzaju chroni interes poszkodowanego. Nie istnieje bowiem obawa, ze sprawca nie jest w stanie wynagrodzić szkody. Odpowiedzialność określona w art. 417-419 k.c. jest samodzielną podstawą odpowiedzialności.

Wyróżnia się trzy rodzaje odpowiedzialności:

1) odpowiedzialność podstawowa (art. 417 § l k.c.),

2) odpowiedzialność ograniczona (art. 418 § l k.c.),

3) odpowiedzialność rozszerzona (art. 419 k.c.).

Ad. l) Przesłankami odpowiedzialności podstawowej są:

a) Wyrządzenie szkody przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu czynności powierzonych, np. wyrządzenie szkody przez policjanta podczas przeszukania. Czynność powierzona (art. 417 § l k.c może wynikać nie tylko z poleceń dokonania określonych działań, al wynika przede wszystkim z charakteru pełnionej funkcji i zajmowanego stanowiska przez funkcjonariusza państwowego. Dla policjant powierzoną czynnością będzie nie tylko określone polecenie przełożę nogo, ale każde zachowanie policjanta, które mieści się w ramach uprawnień przyznanych Policji przez właściwe przepisy prawa na legitymowanie, przeszukanie, użycie pałki, broni.

Uważa się, że wykonywanie czynności powierzonych policjantowi ni jest ograniczone w czasie. Funkcjonariusz ma obowiązek podejmowania interwencji zawsze gdy jest taka potrzeba, np. wracając ze służb;

będąc na urlopie itp. Ważny jest cel działania policjanta. Skarb Pań? twa natomiast nie odpowiada za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy przy okazji wykonywania czynności powierzonych.

b) Wina funkcjonariusza państwowego może wynikać z działania (np naruszenie zasad użycia pałki służbowej przez policjanta) albo z zaniechania (np. niezabezpieczenie kradzionego samochodu przez funkcjonariusza Policji). Orzecznictwo SN dopuszcza przyjęcie tzw. win bezimiennej, która odnosi się do sytuacji, gdzie w ramach działam, zespołu funkcjonariuszy, nie jest możliwe zindywidualizowanie sprawcy szkody np. osoba doznaje szkody w czasie działań oddziałów prewencji przywracających porządek na ulicy.

Ad. 2) Odpowiedzialność ograniczona (art. 418 § l k.c.) oznacza, ż oprócz przesłanek przewidzianych dla generalnej zasady odpowiedzialności określonej w art. 417 § l k.c. muszą wystąpić kumulatywnie jeszcze inne warunki:

a) Szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza wskutek wydani, orzeczenia lub zarządzenia. Są to akty organów państwa skierowań do indywidualnego adresata, np. orzeczenia sądowe, postanowieni' prokuratora. Nie jest tego typu aktem np. zarządzenie jako akt normatywny.

b) Gdy przy wydaniu orzeczenia lub zarządzenia nastąpiło naruszę nie prawa ścigane w trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego, a wina sprawcy szkody została stwierdzona wyrokiem karnym lub orzeczeniem dyscyplinarnym albo uznana przez organ przełożony nad sprawcą- Odpowiedzialność zawężona ma miejsc' także wtedy, gdy brak jest winy w wyroku karnym albo dyscyplinarnym, jeśli wszczęciu albo prowadzeniu tych rodzajów postępowań przeszkodą prawną jest okoliczność wyłączająca ścigani' (art. 418 § 2 k.c.) np. śmierć sprawcy, przedawnienie ścigania, abolicja, immunitet posła i senatora.

Ad. 3) Odpowiedzialność rozszerzona (art. 419 k.c.).

Skarb Państwa może ponieść odpowiedzialność, gdy brak jest winy funkcjonariusza państwowego (art. 417 § l k.c.), np. użycie broni zgodnie z przepisami, a nadto spełnione są następujące przesłanki:

- wyrządzenie szkody przez funkcjonariusza nastąpiło przy wykonywaniu czynności powierzonej,

- powstanie szkody na osobie polegającej tylko na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia albo utraty żywiciela, np. rozstrój zdrowia w wyniku obowiązkowego szczepienia,

- zasadność przyznania odszkodowania oparta jest o zasady współżycia społecznego (tzw. zasada słuszności) zwłaszcza gdy z okoliczności wynika niezdolność poszkodowanego do pracy albo jego ciężkie położenie materialne,

- poszkodowany może żądać naprawienia szkody w części lub w całości.

E. Odpowiedzialność samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy samorządu terytorialnego

Przez funkcjonariusza samorządu lokalnego (art. 420' § 2 k. c.) należy rozumieć pracowników samorządu, członków zarządu gminy a także inne osoby, do których stosuje się przepisy o pracownikach samorządowych np. funkcjonariusze Straży Miejskiej. Za funkcjonariuszy samorządu terytorialnego uważa się również osoby działające na zlecenie organów gminy, związku międzygminnego lub sejmiku samorządowego.

Wyróżnia się trzy rodzaje odpowiedzialności:

1) Odpowiedzialność podstawowa (art. 420' §1 k. c.)-

2) Odpowiedzialność ograniczona (art, 418 w zw. z art. 420' § l k. c.ł.

3) Odpowiedzialność rozszerzona (art. 419 w zw. z art. 420' § l k. c.).

Ad. l) Przesłankami odpowiedzialności są:

a) Wyrządzenie szkody przez funkcjonariusza samorządu lokalnego przy wykonywaniu czynności powierzonej. Odpowiedzialność za tę szkodę ponosi ta jednostka samorządu terytorialnego, w imieniu której czynność była wykonywana.

b) Wina funkcjonariusza samorządu terytorialnego (zob. uwagi dot. winy funkcjonariusza państwowego - art. 417 § l k. c.).

Ad. 2) Odpowiedzialność ograniczona (zob. uwagi dot, odpowiedzialności zawężonej funkcjonariusza państwowego - art. 418 k. c.).

Ad. 3) Odpowiedzialność rozszerzona (zob. uwagi dot. odpowiedzialności rozszerzonej funkcjonariusza państwowego - art. 419 k. c.).

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza samorządu lokalnego przy wykonywaniu zadań powierzonych z zakresu administracji rządowej (ust. z dn. 17.05.1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji oraz o zmianie niektórych ustaw - Dz.U. nr 34 póz- 190 z późn. zm.) odpowiedzialność za szkodę ponoszą solidarnie Skarb Państwa ora właściwa jednostka samorządu lokalnego (art. 420² k. c.).

Do zadań zleconych samorządowi m.in. należy zaliczyć np, (art. 3 pkt 11 ust. o podziale):

a) wydawanie dokumentów stwierdzających tożsamość,

b) prowadzenie ewidencji ludności,

c) wydawanie decyzji administracyjnych w sprawach zameldowania lub wymeldowania.

Przepisów k.c. (art. 417—420) nie stosuje się, jeśli odpowiedzialność Skarbu Państwa albo samorządu terytorialnego za szkody wyrządzeń przez funkcjonariuszy jest uregulowana przez przepisy szczególne (art 421 k.c.), np, odpowiedzialność za niesłuszne skazanie lub aresztowani. (art. 487-491 k.p.k.), odpowiedzialność komornika (art. 769 § 2 k.p.c.;

naprawienie szkody wynika z ustawy z dnia 16.12.3972 roku o odszkodowaniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w MO (Dz.U. nr 53, póz. 345 z późn. zm.).

F. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta

Ten rodzaj odpowiedzialności występuje w trzech postaciach:

a) Jeśli zwierzę jest narzędziem człowieka np. jazda końmi, poszczuci. psem, to odpowiada człowiek jak za czyn własny (art. 415 k.c.).

b) Odpowiada za szkodę osoba, która zwierzę chowa lub nim się posługuje (nie tylko właściciel, najemca, biorący, znalazca, złodziej). Podstawą odpowiedzialności jest wina w nadzorze (art. 431 § l k.c.).

c) Jeśli brak jest winy w nadzorze, poszkodowany może żądać naprawie nią szkody w całości lub części od osoby sprawującej pieczę nad zwie rzędem, gdy wymagają tego zasady współżycia społecznego zwłaszcza gdy porówna się stan majątkowy poszkodowanego i osoby, która zwie rżę chowa lub nim się posługuje (art. 431 § 2 k.c.), np. osoba został. pogryziona przez psa, który był uwiązany. Przepisy k.c. dotyczą tylko odpowiedzialności za szkody wyrządzeń przez zwierzęta hodowlane np. domowe, w ZOO, w cyrku.

G. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez rzeczy

Odpowiedzialność oparta jest o ryzyko. Dotyczy to wyrządzenia szkoda l) W przypadku wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu z po mieszczenia (art. 433 k.c.) np. wyrzucenie krzesła przez okno, wylani' wrzątku — odpowiada jego posiadacz (właściciel, najemca, dzierżawca biorący, który używa rzecz w ramach użyczenia ale także osoba, która bez tytułu prawnego pomieszczenie zajmuje - dziki lokator). 2) Wyrządzonej przez zawalenie się budowli lub jego części odpowiada posiadacz samoistny (art, 434 k.c.). Budowlą jest nie tylko budynek ale także inne obiekty trwałe związane z gruntem chociażby na czas przejściowy, o ile są dziełem działalności człowieka, np. wieża, kopiec, płot, słup, studnia, most, rusztowanie, kiosk. Częścią budowli są jej części składowe np. schody, winda, sufit, podłoga, dach, okno, drzewa, komin.

H. Odpowiedzialność za szkody w związku z użyciem sił przyrody

Podstawą odpowiedzialności jest ryzyko. Dotyczy to wyrządzenia szkody w wyniku:

1) Prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorstw lub zakładów, która jest prowadzona przy wykorzystaniu sił przyrody np. elektryczności, gazu, pary, paliw płynnych, wody, wiatru (art. 435 § l k.c.).

Do podmiotów prowadzących tego typu działalność gospodarczą zaliczamy m.in. fabrykę obuwia, MPK, PKP, jeśli prowadzą to na własny rachunek. Podmiotem odpowiedzialnym będzie posiadacz samoistny (np. właściciel) oraz posiadacz zależny (np. dzierżawca). Szkoda musi być wyrządzona na terenie przedsiębiorstwa np. MZK to nie tylko siedziba, zajezdnia ale także tory, przystanki, itp.

Odpowiedzialność tego rodzaju dotyczy także podmiotów gospodarczych wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami (art. 435 § 2 k.c.) np. kopalnie, przedsiębiorstwa geologiczne, Wynagrodzenie szkody może nastąpić wobec tzw. osób trzecich a więc osób, które nie są w zależności pracowniczej z przedsiębiorstwem lub zakładem np. szkody doznaje kierowca innego zakładu, który przyjechał po towar.

2) Wyrządzonych w związku z ruchem pojazdów mechanicznych (art. 436 § l k.c.). Pojazdem takim jest każdy pojazd napędzany własnym mechanizmem (za pomocą paliwa, gazu) nie poruszający się po szynach np. samochód, motocykl.

Pojazd w ruchu jest od momentu uruchomienia silnika aż do osiągnięcia miejsca przeznaczenia, Nie dotyczy to sytuacji, gdy pojazd zostaje na określony czas wyłączony z ruchu np. parkowanie.

Odpowiada posiadacz samoistny np. właściciel, współwłaściciel, złodziej, a także posiadacz zależny np. najemca, biorący.

Nic dotyczy to szkód wyrządzonych przez pojazd mechaniczny w sytuacji (art. 436 § 2 k.c. - odpowiedzialność na zasadzie winy):

- przy zderzeniu się pojazdów mechanicznych, które są w ruchu,

- przy przewozie z grzeczności np. przewóz autostopowicza, znajomego do domu.

Nie jest przewozem z grzeczności nie tylko okoliczność, że pobiera się świadczenie pieniężne ale także sytuacja gdy ma miejsce przewóz lęka rżą, księdza do chorego itp.

W tych dwóch przypadkach podstawą odpowiedzialności jest wina.

Przy odpowiedzialności wynikającej z ryzyka wyróżnia się trzy okoliczności, które wyłączają odpowiedzialność:

- działania sił wyższych, a więc takich sił zewnętrznych niezależnych od człowieka, których nie dało się przewidzieć ani zapobiec np. zni szczenię samochodu wskutek obsunięcia się lawiny, zniszczenie budynku wskutek tzw. trąby powietrznej.

— Wyłączna wina poszkodowanego np. nagłe wtargnięcie dziecka poć samochód.

— Wyłączna wina osoby trzeciej, np. wyrzucenie krzesła z mieszkam;

przez osobę, która włamała się do tego pomieszczenia; zerwanie siec elektrycznej przez osobę, która nie jest w żadnym stosunku prawinym ani faktycznym z zakładem pracy np. członek wycieczki.

I. Roszczenia przysługujące w przypadku uszkodzenia ciała albo rozstroju zdrowia oraz śmierci

1) Jeśli wskutek czynu niedozwolonego nastąpiło uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, to poszkodowany może żądać:

a) Naprawienia poniesionych kosztów (art. 444 § l k.c.), np. kosztów leczenia, rehabilitacji, specjalnego odżywiania, pomocy pielęgniarskiej, nabycia protez, opłat za szkolenia związane ze zmianą kwalifikacji,

b) Renty (art. 444 § 2 k.c.), gdy spełniony jest co najmniej jeden z warunków:

— utracił całkowitą lub częściową zdolność do zarobkowania, np. kierowca w wyniku wypadku stał się niewidomym,

- jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły prognozy na przyszłość np. utrata kończyn górnych przez mechanika samochodowego,

c) Odszkodowanie jednorazowe zamiast renty (art. 447 k.c.),

d) Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 445 § 2 w zw. z art, 444, art. 445 § 2, art. 448 k. c.),

e) Uiszczenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazane cele społeczne, gdy sprawca naruszył dobra osobiste człowieka (art. 448 k.c.).

Poszkodowanym jest nie tylko osoba fizyczna (art. 8 § l k.c.), ale także dziecko poczęte, a jeszcze nienarodzone (art. 8 § 2, art. 446 l k.c.).

2) W przypadku śmierci człowieka doznanej w wyniku deliktu osoby poszkodowane mogą żądać:

a) Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu zmarłego przez osoby, które je pokryły (art. 446 § l k.c.).

b) Renty (art. 446 § 2 k.c.).

- Obowiązkowo dla osób, wobec których zmarły miał ustawowy obowiązek alimentacyjny np. dziecko gdy zmarł jego rodzic.

- Fakultatywnie dla osób, wobec których zmarły dobrowolnie dostarczał środków utrzymania np. zmarły wspierał finansowo dziadka, który nie mógł z własnej renty się utrzymać.

c) Fakultatywnie sąd może dla najbliższych członków rodziny zmarłego przyznać jednorazowe odszkodowanie, jeśli nastąpiło wskutek tej śmierci istotne pogorszenie sytuacji życiowej (art. 446 § l k.c.), np. rodzice czynili ogromne nakłady na syna, aby w starości mógł ich wspierać finansowo, to wtedy śmierć syna może być podstawą do żądania tego świadczenia.

5.4. Bezpodstawne wzbogacenie A. Pojęcie i skutki bezpodstawnego wzbogacenia

Bezpodstawne wzbogacenie jest to uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę bez podstawy prawnej (art. 405 k.c.).

Bezpodstawne wzbogacenie może powstać w wyniku:

a) Działania zubożonego np. spełnienie świadczenia na rzecz innej osoby niż wierzyciel, spełnienie świadczenia jeżeli umowa która podstawą zachowania dłużnika jest nieważna (brak świadomości albo swobody oświadczenia woli, brak formy aktu notarialnego przy sprzedaży nieruchomości),

b) Działania wzbogaconego np. użycie cudzych części do samochodu,

c) Działania osoby trzeciej np. mylne doręczenie przesyłki przez listonosza niewłaściwej osobie,

d) Zdarzenia niezależnego od woli człowieka np. silna wichura przenosi siano na cudzą łąkę.

W bezpodstawnym wzbogaceniu, które jest samodzielnym źródłem zobowiązania występują dwie strony:

1) zubożony (wierzyciel),

2) wzbogacony (dłużnik).

Zubożony może żądać zwrotu korzyści majątkowej, a wzbogacony ma obowiązek tę korzyść zwrócić (art. 405 k.c.).

Obowiązek zwrotu dotyczy także osoby trzeciej, jeśli uzyskała tę korzyść bezpłatnie od wzbogaconego (art. 407 k.c.), np. teść cudze części, które posiada poprzez własne działania montuje w samochodzie zięcia.

Obowiązek zwrotu obejmuje:

l) Korzyść bezpośrednio uzyskaną

- w naturze np. zwrot właścicielowi części do samochodu,

formie równowartości pieniężnej, jeśli spełnienie w naturze stałe się nie możliwe, a nadto

2) Wszystko co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia uzyskał w zamiar tej korzyści, w szczególności dotyczy:

- surogatów np. zwrot przez wzbogaconego nie tej samej cegły użyte. do budowy własnego domu ale cegły tej samej ilości i rodzaju,

- pożytków,

- odszkodowania.

Obowiązek zwrotu wyjątkowo wygasa, gdy spełnione są warunki zawarte w art. 409 k.c. np. producent mleka otrzymując nagrodę z mleczarni działając w dobrej wierze wydał wartość nagrody na wypoczynek wakacyjny dzieci.

B. Świadczenie nienależne i niegodziwe

a) Kodeks cywilny szczegółowo reguluje świadczenie nienależne

- 411 k.c.). Jest to forma bezpodstawnego wzbogacenia, które jest wynikiem zachowania zubożonego.

b) Jeśli świadczenie zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym (tzw. świadczenie niegodziwe) np. wręczenie kwoty pieniężnej za pobicie innej osoby wręczenie kwoty pieniężnej ordynatorowi aby znaleźć się na jego oddziale, to sąd może orzec przepadek tego świadczenia (także jego równowartości) na rzecz Skarbu Państwa (art. 412 k.c.).

6. WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ

Wykonanie zobowiązań wyznaczają trzy elementy: sposób, miejsce i czas.

6.1. Sposób wykonania zobowiązania określają (art. 354 § l k.c.):

- źródło zobowiązania np. umowa sprzedaży, najmu, czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie,

- cel społeczno-gospodarczy - ustawodawca odwołuje się tu do kryteriów pozaprawnych, które mają charakter zobiektywizowany,

- zasady współżycia społecznego - odwoływanie się do ogólnych reguł moralności i słuszności,

- ustalone zwyczaje - odwoływanie się do istniejących już praktyk, które mają charakter trwały i powszechny.

Przy wykonywaniu zobowiązania powinien współdziałać wierzycie] (art. 354 § 2 k.c.), patrz także przepisy szczegółowe np. art. art. 362, art. 567, art. 580, art. 613, art. 640, art. 643, art. 815, art. 826 k.c.

Dłużnik wykonując zobowiązanie powinien dołożyć należytej staranności ogólnie wymaganej w stosunkach określonego rodzaju (art. 355 § l k.c.). Należyta staranność to zespól cech pozytywnych dłużnika np. sumienność, ostrożność, przezorność, zapobiegliwość, dbałość o osiągnięcie zamierzonego celu.

Należyta staranność przy prowadzeniu działalności gospodarczej określa się uwzględniając profesjonalny jej charakter (art. 355 § 2 k.c.), np. inaczej trzeba mierzyć należytą staranność przy prowadzeniu działalności piekarniczej oraz elektronicznej.

Dłużnik obowiązany jest wykonać zobowiązanie osobiście, tylko wtedy, gdy wynika to z:

a) czynności prawnej,

b) ustawy np. zlecenie (art. 734 k.c.),

c) właściwości świadczenia np, zamówienie obrazu u wybitnego malarza.

Istnieje obowiązek wykonania zobowiązania w całości. Jednak wierzyciel nie może bez ważnych przyczyn odmówić przyjęcia częściowego (art. 450 k.c.). Dotyczy to świadczeń podzielonych np. świadczenia pieniężne, węgiel, zboże.

Przy wykonaniu zobowiązania zarówno po stronie wierzyciela albo dłużnika mogą brać udział osoby trzecie np. uposażony (art. 831 k.c.), poręczyciel (art. 876 § l k.c.).

Wykonując zobowiązanie dłużnik winien dążyć do spełnienia świadczenia wynikającego z tego stosunku (zasada realnego wykonania zobowiązania).

Jeśli w czasie wykonania zobowiązania nastąpiły zmiany społeczno-gospodarcze, to w prawie zobowiązań w tym zakresie istnieją dwie zasady:

1) zasada niewzruszalności umowy (umów należy dotrzymywać),

2) zasada uwzględniania zmienionych warunków, która pozwala na modyfikowanie świadczenia w określonych okolicznościach (art. 357 k.c.).

6.2. Miejsce wykonania zobowiązania

Miejscem wykonania jest miejscowość w której zobowiązanie ma być

zrealizowane.

Miejsce to wynika z:

a) Woli strony (umowy).

b) Istoty świadczenia np. orka gruntu, tapetowanie mieszkania.

c) Jeśli ww. przesłanki nie mają zastosowania to według przepisów prawa miejscem wykonania zobowiązania jest (art. 454 k.c.):

— przy świadczeniach niepieniężnych miejsce zamieszkania lub sie­dziba dłużnika w chwili powstania zobowiązania,

— przy świadczeniach pieniężnych miejsce zamieszkania lub siedziba wierzyciela w momencie wykonania zobowiązania.

6.3. Czas wykonania zobowiązania

Czas wykonania może wynikać (art. 455 k.c.) z:

1) Woli stron np. określenie w umowie konkretnej daty, oznaczonego okresu - grudzień 1995 roku,

2) Istoty świadczenia np. usunięcia awarii, dostarczenie zboża po żniwach,

3) Jeśli nie występują ww. przesłanki to zgodnie z ustawą dłużnik ma niezwłocznie spełnić świadczenie po wezwaniu go przez wierzyciela. Nie­zwłocznie to nie oznacza natychmiastowego wykonania zobowiązania. Należy uwzględnić właściwy termin dla dłużnika aby mógł on w normal­nym toku wykonać zobowiązanie.

Wykonanie zobowiązań wzajemnych (por. art. 487, art. 488, art. 490 k.c.).

6.4. Dowód wykonania zobowiązania

Dowód wykonania zobowiązania potwierdza jego realizację a zarazem

wygaśnięcie zobowiązania. Fakt ten w razie sporu udowadnia dłużnik (art. 6 k.c.). Dłużnik jeśli spełnił świadczenie może żądać (art. 462 k.c.).

1) wydanie pokwitowania w formie pisemnej (dla celów dowodowych),

2) jeśli istniał dokument stwierdzający zobowiązanie np. umowa, to:

- zwrot dokumentu,

- adnotacja na dokumencie np. przy częściowym spełnieniu świadczenia,

- oświadczenie na piśmie w szczególnej formie, gdy dokument został utracony.

Z dowodu wykonania zobowiązania wynikają dwa domniemania pra­wne (art. 466 k.c.):

1) z pokwitowania zapłaty sumy dłużnej wynika domniemanie, że speł­niono świadczenie uboczne np. odsetki,

2) z pokwitowania świadczenia okresowego wynika domniemanie spełnienia świadczenia okresowego wcześniej wymaganego np. czynszu najmu, świadczenia alimentacyjne, renty, raty.

Domniemania te mają charakter wzruszalny, wierzyciel może je obalić

wykazując, że świadczenia te nie zostały spełnione.

Wykonanie zobowiązania jest podstawową przyczyną wygaśnięcia zobowiązania, bowiem spełnia warunki osiągnięcia określonego efektu gospodarczego, który był podstawą powstania takiego stosunku.

6.5. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (odpowiedzialność kontraktowa)

A. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania - uwagi ogólne

Jeśli dłużnik narusza zasady określające zobowiązania (patrz wyżej), to mamy wtedy do czynienia z niewykonaniem zobowiązania (np. niespełnienie świadczenia) lub w nienależytym jego wykonaniu (np. świadczenia złej jakości).

Wierzyciel może żądać:

1) spełnienia świadczenia nawet przy zastosowaniu przymusu państwowego (w ramach postępowania cywilnego),

2) naprawienia szkody - odszkodowanie może nastąpić:

a) zamiast spełnionego świadczenia (niewykonanie zobowiązania),

b) obok spełnionego świadczenia (nienależyte wykonanie zobowiązania).

Podstawą odpowiedzialności jest wina dłużnika (art. 472 k.c.) oraz osób, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 474 k.c.) np. osoby zatrudnione przez dłużnika, adwokaci,

Strony mogą w drodze umowy rozszerzyć odpowiedzialność dłużnika np. dłużnik będzie ponosił odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania niezależnie od jego winy albo ograniczyć np. dłużnik nie odpowiada, gdy jest wina nieumyślna (art. 473 k.c.).

Nie można wyłączyć odpowiedzialności dłużnika za winę umyślną fart. 473 § 2 k.c.).

B. Niemożliwość świadczenia

Niemożliwość świadczenia może mieć dwojaki charakter:

a) Niemożliwości pierwotnej (art. 387 k.c.) polegającej na tym, że realizacja świadczenia jest niemożliwa już w momencie powstania zobowiązania np. umowa o zbycie użytkowania, służebności osobistej, które z woli ustawodawcy są niezbywalne, sprzedaż nieruchomości cudzoziemcowi bez zgody Ministra Spraw Wewnętrznych,

Czynność prawna z mocy prawa jest bezwzględnie nieważna, jeśli jedna ze stron wiedziała o niemożliwości spełnienia świadczenia, a o tym fakcie nic powiadomiła drugiej strony, to jest obowiązana do naprawienia szkody, np. koszty związane z zawarciem umowy, koszty porad prawnych, koszty podróży.

b) Niemożliwość następcza (art, 475 k,c.) polega na tym, że świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia dopiero po powstaniu zobowiązania.

Skutki prawne niemożliwości następczej:

1) za które dłużnik nie odpowiada np. niewykonanie dzieła wskutek choroby, która nic ma charakteru przejściowego;

- wygaśnięcie zobowiązania (art- 475 § l k.c.),

- wydanie surogatów, gdy przedmiotem świadczenia były rzeczy (art. 475 § k.c.) np. wydanie innego „białego kruka", którą uzyskał dłużnik za zniszczoną książkę, suma ubezpieczenia.

W przypadku umów wzajemnych (patrz art. 495 k.c.).

2) za które dłużnik ponosi odpowiedzialność np. niewykonanie obrazu wskutek niedbalstwa;

- obowiązek naprawienia szkody (art. 471 k.c.),

- wydanie surogatów (art. 475 § 2 k.c.).

W umowach wzajemnych (patrz art. 493 i art. 494 k.c.).

C. Źródła i opóźnienie dłużnika

Naruszenie terminu wykonania zobowiązania powoduje:

a) zwłoka dłużnika - niezachowanie terminu wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 476 zd. l k.c.) np. z powodu niewykonania ubrania w czasie przez krawca, który wyjechał na wczasy. Skutki prawne (patrz art. 477-480, art. 481 § l k.c.),

b) opóźnienie dłużnika (art. 476 zd. 2 k.c.) — niezachowanie terminu wskutek okoliczności za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności np. krawiec nie uszył ubrania z powodu pobytu w szpitalu. Skutek (zob. art. 481 § l k.c.).

6.6. Wygaśnięcie zobowiązań - uwagi ogólne

Oprócz wykonania zobowiązania istnieją jeszcze inne sposoby jego wygaśnięcia. Do sposobów, które zaspokajają interes wierzyciela należy wymienić np- naprawienie szkody (art. 471 i nast. k.c.), świadczenie w miejscu wypełnienia (art. 453 zd. 1 k.c.), potrącenie (art. 498 k.c.), odnowienie fart. 506 § l k.c.), złożenie do depozytu sądowego (art. 463, art. 465, art. 467, art. 486 § 1 k.c.).

Do sposobów, które nie zaspokajają interesów wierzyciela zaliczymy m.in. niemożliwość świadczenia (art. 475 § l k.c.), zwolnienie z długu przez wierzyciela (art. 509 k.c.), rozwiązanie stosunku prawnego (następuje w drodze zgodnych oświadczeń woli obu stron), upływ czasu w przypadku zobowiązań ciągłych (np. najem), ziszczenie się warunku rozwiązującego (np. niewykonanie darowizny w przypadku gdy wnuk nie ukończył szkoły we właściwym terminie, a warunek taki wynikał z treści umowy), śmierć (np. art. 908 i nast. k.c.).

7. OCHRONA WIERZYCIELI W PRZYPADKU NIEWYPŁACALNOŚCI DŁUŻNIKA

W razie niewypłacalności dłużnika wierzycielowi przysługuje tzw. skarga pauliariska (art. 527-534 k.c.).

Przesłanki roszczenia pauliańskiego są następujące:

l) Roszczenie pauliańskie polega na żądaniu wierzyciela, aby czynność prawną dokonaną przez dłużnika z osobą trzecią uznać wobec wierzyciela za bezskuteczną. Oznacza, że wierzyciel będzie mógł się wtedy zaspokoić z przedmiotów majątkowych, które w wyniku czynności prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły, a znajdują się u osoby trzeciej np. sprzedaż domu aby uniknąć spłaty pożyczki.

Skarga pauliariska musi spełniać następujące przesłanki:

1) Podmiotem uprawnionym do zaskarżenia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią jest wierzyciel.

2) Można zaskarżyć tylko taką czynność prawną dłużnika, która zmniejsza jego aktywa lub zwiększa pasywa.

3) Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela. Oznacza to, że dłużnik stal się niewypłacalny w ogóle albo w mniejszym stopniu.

4) Osoba trzecia przez czynność prawną z dłużnikiem uzyskała korzyść majątkową.

5) Osoba trzecia uzyskująca korzyść majątkową, winna wiedzieć lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik zawierając z nią umowę działał z pokrzywdzeniem wierzyciela. Jeśli osoba trzecia jest w bliskim stosunku z dłużnikiem (np. rodzice), domniemywa się, że działała w złej wierze w tym względzie.

W sytuacji, gdy czynność prawna dłużnika z osobą trzecią jest darma (np. darowizna) to omówiona przesłanka nie ma miejsca.

Powództwo wytacza wierzyciel przeciw osobie trzeciej. Należy to uczynić w ciągu pięciu lat od momentu zawarcia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią.

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA

l. UMOWY - UWAGI OGÓLNE

Umowy są najbardziej powszechnymi zdarzeniami cywilnoprawnymi. Przepisy prawne regulujące umowy mają przede wszystkim charakter względnie obowiązujący. Oznacza to, że strony mogą kształtować treść zobowiązania wedle swego uznania (art. 353¹ k.c. - zasada swobody umów). Wyjątkowo przepisy części szczególnej prawa zobowiązań mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że strony muszą się zachowywać zgodnie z wolą ustawodawcy, np. przepisy o przedawnieniu roszczeń - art. 554, art. 646 k.c., nie jest możliwe wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady w umowie sprzedaży, gdy sprzedawca podstępnie zataił wadę przed kupującym - art. 558 § 2 k.c.

W literaturze prawa cywilnego porządkuje się umowy zazwyczaj w następujące grupy:

1. Umowy dotyczące przeniesienia praw:

- sprzedaż (art. 535-602 k.c.),

- zamiana (art. 603-604 k.c.),

- dostawa (art. 605-612 k.c.),

- kontraktacja (art. 613-626 k.c.),

- darowizna (art. 888-902 k.c.).

W wyniku zawarcia tych umów następuje przeniesienie prawa własności.

2. Umowy u używanie cudzych rzeczy:

- najem (art. 659-692 k.c.),

- dzierżawa (art. 693-709 k.c.),

- użyczenie (art. 710-719 k.c.).

Zawarcie tego typu umów stwarza możliwość korzystania z rzeczy cudzej.

3. Umowy o usługi są najbardziej liczną grupą umów uregulowanych w k.c.

Wyróżniamy dwie podgrupy:

A. Umowy oznaczonego rezultatu:

- umowa o dzieło (art. 627-646 k.c.),

- umowa o roboty budowlane (art. 647-658 k.c.).

Strona, która zobowiązuje się do spełnienia usługi, przyjmuje na siebie odpowiedzialność za wykonanie świadczenia z góry o określonym wyniku.

B. Umowy starannego działania:

- zlecenie (art. 734-752 k.c.),

- umowa agencyjna (art. 758-764 k.c.),

- komis (art. 765-773 k.c.),

- przewóz (art. 774-793 k.c.),

spedycja (art. 794-804 k.c.),

- przechowanie (art. 805-820 k.c.),

- umowa składu (art. 853-859 k.c.).

W wyniku zawarcia tego typu umów, podmiot wykonujący usługę zobowiązuje się do dołożenia należytej staranności przy realizacji świadczenia i tylko w takim zakresie ponosi odpowiedzialność cywilnoprawną.

4. Umowy losowe:

- umowa ubezpieczenia (art. 805-834 k.c.),

- umowa dożywocia (art. 908-916 k.c.),

- umowa renty (art. 903-907 k.c.),

- przyrzeczenie publiczne (art. 919-921 k.c.).

W tej grupie umów spełnienie świadczenia jest zależne od tzw. zdarzenia losowego, który ma z reguły charakter przyszły i niepewny.

5. Umowy z zakresu stosunków kredytowych:

- pożyczka (art. 720-724 k.c.),

- umowa rachunku bankowego (art. 725-733 k.c.),

- umowa kredytu bankowego (art. 25-37 ustawy z dnia 31.01.1989 - Prawo bankowe - t.j. Dz.U. z 1992 r. nr 72, póz. 359 z późn. zm.).

6. Inne umowy: np umowa ugody (art. 917-918 k.c.).

2. UMOWY DOTYCZĄCE PRZENIE5IENIA PRAW

2.1. Sprzedaż

A. Pojęcie i cechy umowy sprzedaży

Najbardziej powszechną umową jest sprzedaż.

Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić cenę (art. 535 k.c.).

Jest to umowa dwustronnie zobowiązująca, konsensualna, odpłatna, wzajemna oraz rozporządzająca.

Stronami są: sprzedawca i kupujący (są to zarówno osoby fizyczne i prawne).

Przepisy dotyczące sprzedaży stosuje się odpowiednio do sprzedaży energii (np. cieplnej, elektrycznej) oraz praw (np. użytkowanie wieczyste - art. 237 k.c.), wierzytelności (art. 509 i nast. k.c.), papierów wartościowych (art. 921 i nast. k.c.).

Elementami przedmiotowo istotnymi sprzedaży są:

a) przeniesienie własności rzeczy (także energii, praw majątkowych zbywalnych - patrz uwagi wyżej),

b) zapłata ceny-

B. Pojęcie i rodzaje cen

Cena jest to określona kwota pieniężna, która wyraża wartość zamienną przedmiotu sprzedaży. Według art. l ust. z dnia 26.02.1982 r. o cenach (t.j. Dz.U. nr 27, póz. 195 z 1988 r. z późn. zm.), ceną jest wielkość wyrażona w jednostkach pieniężnych, którą nabywca obowiązany jest uiścić sprzedawcy za towar lub usługę.

Kodeks cywilny wyróżnia ze względu na skutki prawne ich naruszenia następujące rodzaje cen:

1) Cena sztywna (art. 537 k.c.) polega na tym, że właściwy organ ustala ściśle określoną cenę. Aktualnie w obrocie cywilnoprawnym nie występują ceny sztywne.

2) Cena maksymalna (art. 538 k.c.) oznacza, że określona jest górna granica ceny, której nie można przekroczyć. Jeśli nastąpiła nadpłata, to kupujący ma roszczenie o zwrot tej kwoty, a sprzedawca ma obowiązek tę różnicę zwrócić. W obrocie cywilnoprawnym mamy prawie zawsze do czynienia z cenami maksymalnymi.

3) Cena minimalna (art. 539 k.c.) wyraża się tym, że określona jest dolna granica ceny, której nic można przekroczyć. W przypadku naruszenia tej ceny, sprzedawca może żądać dopłaty tej różnicy, a kupujący ma obowiązek tę kwotę uiścić. Ceny minimalne występują w obrocie cywilnoprawnym sporadycznie np. ceny na niektóre podstawowe płody rolne,

4) Cena wynikowa (art. 540 k.c.) odnosi się do sposobu obliczania ceny. Stosuje się w tym zakresie przepisy o cenie maksymalnej.

Ustawa o cenach wyróżnia trzy rodzaje cen, ze względu na podmiot, który ustala cenę (art. 2 ust. o cenach):

a) cena urzędowa,

b) cena regulowana,

c) cena umowna.

Ceny urzędowe ustala właściwy organ administracji państwowej (art, 3 ust. l cyt. ust.). Naczelnym organem jest Minister Finansów, który ustala m.in. ceny na wyroby spirytusowe, paliwa, niektóre leki.

Ceny regulowane (art. 5 ust. l cyt. ust.) są ustalane przez sprzedawcę na podstawie określonych zasad ekonomicznych (koszty produkcji plus zysk), i prawnofinansowych (podatki), np. czynsz w budownictwie komunalnym - zob. art. 25, 26 ust. z dnia 22.07.1994 roku o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. nr 105, póz. 509).

Ceny umowne (art. 11 ust. 3 cyt. ust.) ustalają wspólnie strony zawierające umowę w obrocie profesjonalnym, w oparciu o określone zasady ekonomiczne i prawnofinansowe (patrz uwagi dotyczące cen regulowanych), np. umowa między producentem akcesoriów samochodowych a sklepikarzem. Ceny umowne występują także w obrocie powszechnym, gdzie strony ustalają cenę w oparciu o prawo podaży i popytu np. zakup owoców na targowisku.

Ceny urzędowe oraz ceny regulowane są cenami maksymalnymi, chyba że właściwe przepisy stanowią inaczej (art. 9 ust. l i 2 cyt. ust.). Przepisy o cenach zawarte w k.c. (art. 536-541 k.c.) oraz w ustawie o cenach mają zastosowanie nie tylko w umowie sprzedaży ale także w innych czynnościach prawnych np. w umowie najmu, dzierżawy, zlecenia, umowie o dzieło.

C. Obowiązki stron w umowie sprzedaży:

l) Obowiązki sprzedawcy:

a) przeniesienie własności rzeczy (art. 535 k.c.),

- przeniesienie innych praw majątkowych np. użytkowanie wieczyste (art. 237 k.c.), wierzytelności (art. 509 i nast. k.c.), papiery wartościowe (art. 921 i nast. k.c.),

- przeniesienie energii (np. elektrycznej, cieplnej), ma miejsce wtedy, gdy nastąpi jej przejście przez odpowiednie urządzenia pomiarowe (art. 555 k.c.),

b) wydanie rzeczy (art. 535 k.c.),

c) udzielenie wyjaśnień o stosunkach faktycznych i prawnych dotyczących rzeczy (art. § 1 k.c.), np. określenie sposobu korzystania i konserwacji rzeczy, wskazanie granic nieruchomości, udzielenie informacji w związku z prawami ustanowionymi na rzeczy (prawo użytkowania, zastawu, hipoteki, najmu, dzierżawy), informacje na temat podatków, opłat, wydanie dokumentów związanych z rzeczą (art. 546 § l i 2 k.c.), np. instrukcji obsługi, karty gwarancyjnej, polisy ubezpieczeniowej.

2) Obowiązki kupującego:

a) zapłata ceny (art. 535 k.c.) następuje jednocześnie ze spełnieniem świadczenia przez sprzedawcę, chyba że co innego wynika z umowy, z ustawy albo orzeczenia sądu, zob. też zwłoka w zapłacie ceny (art. 552 k.c.),

b) odbiór rzeczy (art. 545 § l k.c.)

c) zbadanie przesyłki (art. 535 § 2 k.c.).

D. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi

Szczególnym obowiązkiem sprzedawcy wobec kupującego jest odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady (art. 556 - 576 k.c.).

Odpowiedzialność z tytułu rękojmi charakteryzuje się następującymi właściwościami:

a) jest odpowiedzialnością majątkową,

b) wynika z ustawy (art. 556 k.c.) - oznacza to, że dotyczy każdego przedmiotu sprzedaży,

c) dotyczy wad fizycznych i prawnych rzeczy,

d) jest odpowiedzialnością terminową (art. 568, art. 576 k.c.),

e) jest niezależna od winy sprzedawcy.

Sprzedawca jest zwolniony od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, gdy kupujący wiedział o wadzie w chwili:

1) zawarcia umowy (art. 557 § l k.c.) rzeczy oznaczonych co do tożsamości (np. konkretny samochód),

2) wydania rzeczy (art. 557 § 2 k.c.) dotyczy rzeczy oznaczonych co do gatunku np. zboże) albo tzw. rzeczy przyszłych.

Strony mogą odpowiedzialność z tytułu rękojmi zmodyfikować. Jednak gdy nabywcą jest konsument, to można ograniczyć lub wyłączyć odpowiedzialność tylko wtedy, gdy przepisy szczególne tak stanowią (art. 558 § 1 k.c.).

Bezskuteczne jest wyłączenie lub ograniczenie, gdy sprzedawca podstępnie zataił wadę przed kupującym (art. 558 § 2 k.c.).

Wada fizyczna rzeczy (art. 556 § 1 k.c.) polega na tym, że:

1) rzecz ma mniejszą wartość lub użyteczność niż to wynika z celu umowy albo jej przeznaczenia np. towar jest wyprodukowany z surowca, który nie odpowiada normom technicznym, np. dostarczona blacha na pokrycie dachu, nie nadaje się do użytku,

2) rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewniał kupującego (zapewnienie takie może wynikać wprost z umowy, z instrukcji, z ulotki reklamowej), np. zegarek nie jest wodoszczelny,

3) rzecz zostaje wydana w stanie niezupełnym np. brak kilku półek z kompletu mebli. Ze względu na sposób ujawnienia wad fizycznych wyróżniamy:

1) wady jawne, które można dostrzec zewnętrznie bez prowadzenia szczegółowych badań, analiz np. wady zewnętrzne samochodu,

2) wady ukryte można zauważyć m.in. dopiero w czasie używania rzeczy, otwarcia opakowania rzeczy (np. konserwa), prowadzenia badań laboratoryjnych, w przypadku nasion można ujawnić wady dopiero podczas procesu kiełkowania.

Wada prawna rzeczy (art. 556 § 2 k.c.) polega na tym, że rzecz sprzedana jest własnością osoby trzeciej (np. zbywca jest najemcą rzeczy) albo rzecz jest obciążona prawem osoby trzeciej (np. zastaw, użytkowanie). W razie sprzedaży praw sprzedawca jest odpowiedzialny także za istnienie tych wad np. zbycie użytkowania wieczystego, własnościowego, spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego itp.

Kupujący z tytułu rękojmi, gdy rzecz ma wady fizyczne może żądać:

1) odstąpienia od umowy (art. 56 § l k.c.),

2) obniżenia ceny (art. 560 § l k.c.),

3) usunięcia usterki (art. 561 § 2 k.c.), dotyczy tylko rzeczy oznaczonej co do tożsamości, a sprzedawca jest jednocześnie jej wytwórcą np. agregat prądotwórczy,

4) wymiany rzeczy wadliwej na rzecz bez usterek (rzecz nową fabrycznie,

a nie po renowacji), dotyczy to rzeczy oznaczonych co do gatunku (art. 561 § 1 k.c.) np. samochód, sprzęt domowy.

Wybór uprawnień należy do kupującego, chociaż podlega on określonym ograniczeniom (patrz art. 560 §1,2 k.c.), np. w przypadku reklamacji obuwia, można żądać od razu odstąpienia od umowy, ale żądanie takie jest bezskuteczne jeśli sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie usterkę usunie. Reklamację z tytułu rękojmi zgłaszamy do sprzedawcy.

Realizacja uprawnień ww. jest możliwa gdy kupujący spełnił tzw. akty staranności- Należą do nich (art. 563, art. 564 k.c.):

- zbadanie rzeczy,

- zawiadomienie sprzedawcy o wykrytych wadach,

- zgłoszenie roszczeń.

Szczegółowe zasady zawierania i wykonywania umowy sprzedaży określa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30,05.1995 roku w sprawie szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów sprzedaży rzeczy ruchomych z udziałem konsumentów (Dz.U. nr 64, póz. 328).

W przypadku wad fizycznych artykułów (żywnościowych) spożywczych - patrz Rozporządzenie Ministra Handlu Wewnętrznego z dnia 2.03.1965 roku (Dz,U. nr 21, póz. 83).

Uprawnienia kupującego z tytułu wad prawnych i ich realizacja jest określona w art. 573-576 k.c.

Roszczenia odszkodowawcze przy realizacji uprawnień z tytułu rękojmi są uregulowane w art. 566, art. 576, art. 471 i nast. k.c.

E. Gwarancja jakości

Gwarancja w umowie sprzedaży jest dodatkową odpowiedzialnością majątkową za jakość rzeczy sprzedanej (art. 577-581 k.c.).

Cechy gwarancji są następujące:

1) Jest to odpowiedzialność majątkowa gwaranta (sprzedawcy - art. 577 § 1 k.c.) wobec kupującego.

2) Dotyczy tylko wad fizycznych rzeczy (art. 577 § l k.c.), które tkwią w rzeczy sprzedanej (art. 578 k.c.).

3) Wynika z umowy, niekiedy jednak obowiązek jej udzielenia określają przepisy szczególne (patrz Zarządzenie Ministrów Gospodarki Materiałowej oraz Handlu Wewnętrznego z dnia 15.07.1987 roku w sprawie wykazu towarów produkcji krajowej objętych gwarancją producenta (M.P. nr 22, póz. 189).

4) Jest odpowiedzialnością terminową (art. 577 § 2 k.c.).

Gwarancja ma formę pisemną (wydanie karty gwarancyjnej). Kupujący 2 tytułu gwarancji ma następujące uprawnienia, które może realizować w określonej kolejności:

1) żądanie usunięcia usterki,

2) żądanie wymiany rzeczy na wolną od wad.

Istnieje tzw. rękojmia pogwarancyjna, która trwa co najmniej 3 miesiące od ustania gwarancji (art. 581 § 3 k.c.) np. gdy gwarancja na pralkę wynosi 2 lata, to po upływie tym istnieje jeszcze 3 miesiące rękojmia pogwarancyjna.

W przypadku wydania karty gwarancyjnej, kupujący wg własnego wyboru może dochodzić uprawnień z tytułu rękojmi albo gwarancji (art. 579 k, c.).

Przepisy kodeksowe regulujące gwarancję mają charakter względnie obowiązujący. Karta gwarancyjna może określać szczegółowo uprawnienia kupującego. Nie może jednak zawierać postanowień, które naruszyłyby interes kupującego, np. wyłączenie możliwości wymiany na rzecz nową fabrycznie. Jeśli przy realizacji uprawnień z tytułu gwarancji wystąpi szkoda, to może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 471 i nast. k.c.)

2.2. Darowizna

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku (art. 888 § l k.c.).

Elementem przedmiotowo istotnym umowy jest przesunięcie majątku inny podmiot w sposób bezpłatny .

Nie stanowią darowizny (art. 889 k.c.):

- Świadczenia bezpłatne wynikające z innych przepisów kodeksu cywilnego np. z umowy użyczenia, zlecenia, pożyczki, ugody, świadczenia nienależnego albo z przepisów k.r.o.: obowiązku alimentacyjnego (art. 128-144 k.r.o.).

- bezzwrotna pomoc mieszkaniowa z zakładu pracy,

- nagroda przyznana pracownikowi,

- odrzucenie spadku, zrzeczenie się dziedziczenia, zrzeczenie się nieruchomości rolnej na rzecz Skarbu Państwa.

Jest to umowa jednostronnie obowiązująca, konsensualna, nieodpłatna, rozporządzająca.

Stronami umowy są osoby fizyczne i prawne. Oświadczenie darczyńcy wymaga formy aktu notarialnego. Jednak umowa staje się ważna, gdy przyrzeczone świadczenie zostało spełnione (art. 890 § l k.c.), np. jeśli babcia składa przyrzeczenie wnukowi w formie ustnej, że jeśli ukończy szkołę ponadpodstawową to otrzyma od niej motocykl, nie jest to podstawa, gdy spełni się określony warunek aby można było żądać od babci tej rzeczy. Wręczenie rzeczy powoduje, ze czynność z tym momentem staje się ważna.

Przepisy szczególne wymagają niekiedy formy szczególnej (np. darowizna nieruchomości art. 158 k.c.). Darowizna może nałożyć na obdarowanego obowiązek określonego zachowania (art. 893-895 k.c.), np. przeznaczenie części rzeczy dla innych osób, przeznaczenie części majątku na określony fundusz.

Odpowiedzialność darczyńcy za szkody jest określona w art. 891-892 k.c. Odwołanie darowizny następuje przez złożenie oświadczenia w formie pisemnej wobec obdarowanego (art. 900 k.c.).

Może to nastąpić z dwóch powodów:

a) niedostatku (art. 896 k.c.),

b) niewdzięczności (art. 898-899 k.c.).

3. UMOWY O UŻYWANIE CUDZYCH RZECZY

3,1. Najem

A. Pojęcie i cechy umowy najmu

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nic oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz (art. 659 § 1 k.c.).

Najem jest umową konsensualną, dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną.

Stronami w umowie najmu są; wynajmujący i najemca.

Elementami przedmiotowo istotnymi są:

a) Oddanie rzeczy do używania - może być to zarówno rzecz ruchoma, nieruchomość, a także część składowa rzeczy np. lokal, ściana budynku oddana do używania w celach reklamowych,

b) Zapłata czynszu w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzaju (art. 659 § 2 k.c.), np. wykonanie usługi przez najemcę wobec wynajmującego.

Forma umowy dowolna, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej np. por. art. 660, art. 678 § 2 k.c.

B. Obowiązki stron w umowach najmu

1) obowiązki wynajmującego:

a) wydania rzeczy (art. 659 § l k.c.),

b) wydanie rzeczy we właściwym stanie (art. 662 § 1 k.c.),

c) utrzymanie rzeczy w należytym stanie, łączy się to m.in. z obowiązkiem dokonania napraw (art. 663 k.c.), np. wymiana akumulatora w samochodzie,

d) szczególnym obowiązkiem wynajmującego jest odpowiedzialność z tytułu rękojmi (por. art. 664 k.c.).

2) Obowiązki najemcy:

a) zapłata czynszu (art. 669 k.c. termin),

b) uiszczenie świadczeń dodatkowych, jeśli obowiązek taki wynika "" z umowy lub ustawy np. opłaty za windę, wywóz śmieci,

c) piecza nad rzeczą (art. 666 § l k.c.),

d) dokonywanie drobnych napraw (art. 662 § 2 k.c.) np. konserwacja samochodu.

Szczegółowe zasady najmu lokali mieszkalnych określone są w ust. z dnia 2.07,1994 roku o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. nr 105, póz. 509).

W następnej kolejności należy stosować przepisy kodeksu cywilnego dotyczące najmu (art. 680-692 k.c,), a dopiero ogólne przepisy k.c. regulujące najem (art. 659-679 k.c.)

3.2. Dzierżawa A. Pojęcie i cechy umowy dzierżawy

Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać rzecz dzierżawcy do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz (art. 693 § l k.c.).

Dzierżawa jest umową konsensualną, dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną-

Stronami umowy są wydzierżawiający dzierżawca.

Elementy przedmiotowo istotne to;

a) oddanie rzeczy do używania i pobierania pożytków np. wydzierżawienie gospodarstwa rolnego, zakładu rzemieślniczego,

b) zapłata czynszu w formie pieniężnej albo świadczeniach innego rodzaju (art. 693 § 2 k.c.), np- świadczenie usług i dóbr, dostarczanie

części pożytków (płodów rolnych).

Forma umowy dowolna, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (patrz art. 660, art. 678 § 2 w zw. z art. 694 k.c.).

B. Obowiązki stron w umowie dzierżawy

1) Obowiązki wydzierżawiającego:

a) Wydanie rzeczy (ruchomej, nieruchomości, części składowej rzeczy np. żwirownia, część zakładu produkcyjnego),

b) Wydanie i utrzymanie rzeczy w stanie zdolnym do przynoszenia pożytków (art. 662 § l k.c.).

2) Obowiązki dzierżawcy:

a) zapłata czynszu (termin art. 699 k.c.),

b) opłata podatków i innych ciężarów (art. 702 k.c.),

c) dokonywanie drobnych napraw (art. 697 k.c.),

d) wykonywanie swego prawa zgodnie z wymogami prawidłowej gospodarki (art. 696 k.c.), np. wykonywać dzierżawę nieruchomości rolnej zgodnie z jej przeznaczeniem.

Przepisy o dzierżawie stosuje się do praw, które mogą przynosić pożytki (art, 709 k.c.), np. prawo do rybołówstwa, autorskie prawo majątkowe, prawa wynikające z patentów.

Do dzierżawy stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 694 k.c.), np. art. 663-667, art. 760-671, art. 674, art. 676-679, art. 682, art. 684, art. 690 k.c.

3.3. Użyczenie

Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy (art. 710 k.c.).

Użyczenie jest umową realną, jednostronnie zobowiązującą, nieodpłatną. Stronami są: użyczający (może nim być zarówno posiadacz samoistny oraz zależny (np. najemca) oraz biorący.

Elementy przedmiotowo istotne:

1) oddanie rzeczy do używania (z reguły będą to rzeczy oznaczone co do

tożsamości np. samochód),

2) nieodpłatność.

Forma umowy dowolna, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (por. art. 75, art. 77 k.c.).

4. UMOWY O USŁUGI

4. l. Umowa o dzieło

A. Pojęcie i cechy umowy o dzieło

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia (art. 627 k.c.).

Umowa o dzieło jest konsensualna, dwustronnie zobowiązująca, odpłatna, wzajemna.

Stronami w umowie o dzieło są: przyjmujący zamówienie oraz zamawiający.

Elementami przedmiotowo istotnymi są:

1) Wykonanie dzieła Cechy dzieła:

a) przyszły wytwór pracy fizycznej lub umysłowej człowieka,

b) rezultat tej pracy jest z góry określony przez wskazanie jego parametrów np. nazwa przedmiotu, waga itp.,

c) wytwór o charakterze materialnym lub niematerialnym,

d) dzieło musi być obiektywnie wykonalne. Dziełem jest m.in. wykonanie mebli, napisanie scenariusza do filmu, naprawa obuwia.

2) Wynagrodzenie za dzieło:

a) wynagrodzenie kosztorysowe i jego skutki (art. 629-631 k.c.), stosuje się przy dziełach bardziej skomplikowanych np. wykonanie agregatu,

b) wynagrodzenie ryczałtowe i jego skutki (art. 632 k.c.), stosuje się przy wykonaniu dzieła prostego, częściej powtarzającego się np. uszycie ubrania.

B, Obowiązki stron w umowie o dzieło:

1) obowiązki przyjmującego zamówienie:

a) wykonanie oznaczonego dzieła osobiście gdy wynika to z treści umowy albo charakteru świadczenia np. zamówienie namalowania obrazu u znanego artysty,

b) wykonanie dzieła przy użyciu narzędzi, materiałów i surowców własnych, chyba że co innego wynika z umowy (art. 633—634 k.c.),

c) stosowanie się do poleceń i wskazówek zamawiającego przy wykonywaniu dzieła (art. 636. art. 641 § 2 k.c.),

d) przystąpienie do rozpoczęcia i wykonania dzieła w czasie odpowiednim (art. 635 k.c.),

e) szczególnym obowiązkiem jest odpowiedzialność przyjmującego zamówienie za wady działa z tytułu rękojmi (art. 637—638 k.c.).

2) Obowiązki zamawiającego:

a) zapłaty wynagrodzenia (art. 642 k.c.),

b) odebranie dzieła (art. 643 k.c).

c) obowiązek współdziałania przy wykonywaniu dzieła (art. 640 k.c.), np. dokonanie przymiarki ubrania.

4.2. Zlecenie

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art. 734 § l k.c.).

Do umów o świadczenie usług, o ile nie są uregulowane innymi przepisami stosuje się przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.), np. udzielenie korepetycji, nauczanie języka obcego, leczenie w prywatnych zakładach, przewóz nieodpłatny.

Zlecenie jest umową konsensualną, dwustronnie obowiązującą, jeśli jest odpłatną (istnieje domniemanie odpłatności art. 735 k.c.), to wtedy jest to też umowa wzajemna.

Stronami umowy są: przyjmujący zlecenie (zleceniobiorca) i dający zlecenie (zleceniodawca).

Elementami przedmiotowo istotnymi w zleceniu jest dołożenie należytej staranności przy:

a) dokonaniu czynności prawnej (art. 734 § 1 k.c.), np. zawarcie umowy, złożenie oferty, wypowiedzenie stosunku prawnego ale także prowadzenie spraw przed sądem itp.,

b) dokonanie czynności faktycznej (art. 750 k.c. - patrz uwagi wyżej).

Dopuszcza się możliwość wykonania zlecenia przez osobę trzecią (por. art. 738 § l k.c. - tzw. substytucja dozwolona), np. choroba zleceniobiorcy, która uniemożliwia wykonanie zlecenia we właściwym czasie, zwyczaj adwokacki.

W braku odmiennych zastrzeżeń zlecenie obejmuje umocowanie do

dokonania czynności w imieniu zleceniodawcy (art. 734 § 2 k.c.). Stosuje się wtedy odpowiednie przepisy dotyczące pełnomocnictwa (patrz art. 95 i nast. k,c,).

4.3. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Instytucja ta (art. 752-757 k.c.) jest pozaumownym źródłem zobowiązania np. zapłata rachunku za energię sąsiada, który jest w szpitalu, oddanie własnego samochodu policjantowi, który podejmuje pościg za uciekającym pojazdem.

Potwierdzenie osoby, której sprawa jest prowadzona powoduje, że od tego momentu stosuje się odpowiednie przepisy o zleceniu (art. 756 k.c.).

5. UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE

5.1. Pojęcie i rodzaje ubezpieczeń

System prawa przewiduje dwa rodzaje ubezpieczeń:

1) Ubezpieczenia społeczne związane z reguły ze stosunkiem pracy np. świadczenie emerytalne, rentowe, zasiłki. Zakłady pracy płacą składki na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który jest dysponentem tego funduszu,

2) Ubezpieczenia gospodarcze są w zainteresowaniu prawa cywilnego. Stanowią ekonomiczną metodę wyrównania strat majątkowych doznanych przez podmioty prawa cywilnego, które są wynikiem wypadku losowego. Wypadek ubezpieczeniowy jest z reguły zdarzeniem przyszłym i niepewnym.

Ustawa z dnia 28.07.1990 roku o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. nr 59, póz. 344, z późn. zm., z 1993 r. Dz.U. nr 5, póz. 21, nr 44, póz. 201, z 1994 r„ nr 4, póz. 17, nr 121, póz. 591, z 1995 r„ nr 96, póz. 478) wprowadza ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe (art. 3 cyt. ust.).

Ubezpieczenia obowiązkowe są związane z posiadaniem określonych rzeczy albo prowadzenia określonej działalności (art. 4 cyt. ust.). Są to m.in.:

a) ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (00 posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów,

b) ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (np. powódź, wichury),

c) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego,

d) inne z zakresu stosunków międzynarodowych np. ubezpieczenia OC

statków morskich.

Podmioty te obowiązane są zawrzeć umowę ubezpieczenia. Ubezpieczenia dobrowolne powstają przez zawarcie umowy ubezpieczenia bez przymusu prawnego.

Kodeks cywilny wyróżnia ze względu na przedmiot ochrony ubezpieczenia majątkowe (art. 821-828 k.c.) oraz ubezpieczenia osobowe (art. 829-834 k.c.).

Ubezpieczenia majątkowe dotyczą:

a) mienia np. ubezpieczenie auto-casco,

b) odpowiedzialności cywilnej (art. 822 k.c.), np. w ramach ubezpieczenia OC posiadacz samochodu, który jest sprawcą wypadku samochodowego wyrządzającego szkodę przenosi obowiązek naprawienia szkody na zakład ubezpieczeń.

Ubezpieczenia majątkowe charakteryzują się:

1) mogą mieć charakter dobrowolny np. ubezpieczenie auto-casco albo charakter obowiązkowy np. ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych,

2) suma ubezpieczenia tj. kwota na którą ubezpieczenie opiewa, stanowi górną granicę odpowiedzialności, chyba że co innego wynika z umowy (art. 824 § l k.c.).

3) odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia majątkowego nie może być wyższa od faktycznej szkody, chyba że umówiono się inaczej (art. 8 ust. l ust. o dz. ub., art. 825 § l k.c.),

4) Zakład Ubezpieczeń ma prawo do regresu względem osoby trzeciej odpowiedzialnej za szkody (art. 828 k.c.).

Ubezpieczenia osobowe dotyczą (art. 829 k.c.):

1) przy ubezpieczeniu na życie - śmierci lub dożycia przez nią oznaczonego wieku,

2) przy ubezpieczeniach od następstw nieszczęśliwych wypadków (NW) uszkodzenie ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku.

Ubezpieczenia osobowe charakteryzują się:

1) mają charakter dobrowolny,

2) świadczenie wypłacone przez zakład ubezpieczeń nie mają charakteru odszkodowawczego, wysokość jest określona sumą ubezpieczenia; wyjątkowo charakter odszkodowawczy ma świadczenie związane z leczeniem, przeszkoleniem zawodowym, zakupem sprzętu inwalidzkiego itp,, poniesione przez osobę uprawnioną.

3) ubezpieczony może wskazać uprawnioną osobę (tzw. uposażonego) do odbioru sumy ubezpieczenia na wypadek śmierci (art. 831 § l, 2 k.c.).

4) suma ubezpieczenia przypadająca uposażonemu nie należy do spadku po ubezpieczonym (art. 831 § 3 k.c.).

5.2. Pojęcie i cechy umowy ubezpieczenia

Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się płacić składkę (art. 805 § l k,c.).

Umowa ubezpieczenia jest konsensualna, dwustronnie zobowiązująca, odpłatna, losowa.

Umowa ubezpieczenia powinna być dokonywana w formie pisemnej (art- 809 § 1 k.c.), np. polisa ubezpieczeniowa, legitymacja ubezpieczeniowa.

Stronami w umowie ubezpieczenia są:

1) Ubezpieczyciel (zakład ubezpieczeń) - zgodnie z art. 11 ust. l ust. o dz. ub., działalność ubezpieczeniową można prowadzić w formie spółki akcyjnej np. Powszechny Zakład Ubezpieczeń SA, Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji SA „Warta".

2) Ubezpieczający.

Minister Finansów określa ogólne warunki ubezpieczeń obowiązkowych w postaci rozporządzenia (art. 5 ust. l cyt. ust.), np. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 9.12.1992 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz.U. nr 96, póz. 475 z póżn. zm.).

Elementami przedmiotowo istotnymi umowy ubezpieczenia są:

a) spełnienie świadczenia przez ubezpieczycicla, które jest zależne od zaistniałego zdarzenia losowego (wypadku ubezpieczeniowego) określonego w umowie,

b) płacenie składki przez ubezpieczającego.

6. UMOWY Z ZAKRESU

STOSUNKÓW KREDYTOWYCH. PORĘCZENIE.

6.1. Pożyczka

Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić taką samą ilość pieniędzy.

albo taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 720 § l k.c.).

Pożyczka jest umową konsensualną, dwustronnie zobowiązującą, odpłatną (gdy obowiązek spełnienia odsetek wynika z umowy), wtedy jest też umową wzajemną.

Stronami w umowie pożyczki są: dający pożyczkę (pożyczkodawca) oraz biorący pożyczkę (pożyczkobiorca).

Pożyczka, której wartość przekracza 500 zł. powinna być dokonana w formie pisemnej zwykłej (art. 720 § 2 k.c.).

Elementami przedmiotowo istotnymi są:

1) przeniesienie własności pieniędzy albo rzeczy oznaczonych co do gatunku np. zboże, ziemniaki, węgiel,

2) zwrot tej samej wartości pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości, np. zwrot tej samej ilości zboża po żniwach.

6.2. Umowa rachunku bankowego

Przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się wobec posiadacza rachunku na czas oznaczony lub nieoznaczony do przechowywania jego środków pieniężnych oraz do przeprowadzenia na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych (art. 725 k.c.),

Jest to umowa konsensualna, dwustronnie zobowiązująca, odpłatna (oprocentowanie kapitału na rzecz klienta banku, gdy wynika to z przepisów szczególnych), jest wtedy też umową wzajemną.

Stronami umowy są bank oraz posiadacz rachunku.

Elementami przedmiotowo istotnymi umowy są:

1) zobowiązanie banku do przyjmowania i przechowywania środków pieniężnych posiadacza rachunku,

2) zobowiązanie banku do przeprowadzania na zlecenie posiadacza rachunku rozliczeń pieniężnych np. prowadzenie rachunku rozliczeniowego klienta.

Szczególnym rodzajem umowy rachunku bankowego jest umowa

o wkład oszczędnościowy, gdzie bank w imieniu posiadacza rachunku przechowuje tylko środki pieniężne i prowadzi rachunek oszczędnościowy.

6.3. Umowa kredytu bankowego

Przez umowę kredytu bankowego bank zobowiązuję się oddać dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie określoną kwotę środków pieniężnych, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie oraz do zwrotu wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w terminie umówionym, a także do zapłaty prowizji od przyznanego kredytu.

Jest to umowa konsensualna, dwustronnie zobowiązująca, odpłatna i wzajemna.

Umowa ta powinna być dokonana w formie pisemnej zwykłej (art. 27 ust. 2 cyt. ust.).

Stronami w umowie jest bank (kredytodawca) oraz kredytobiorca (osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej np. spółki cywilne, spółki jawne).

Elementami przedmiotowo istotnymi są:

1) Bank (kredytodawca) zobowiązuje się oddać do dyspozycji określoną kwotę pieniężną na czas oznaczony,

2) Kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z oddanych mu do dyspozycji kwot pieniężnych pod kontrolą banku (w tym także bez ich rzeczywistego oddania tzn. w postaci kredytu bezgotówkowego) oraz zwrot wykorzystanego kredytu. Nadto kredytobiorca zobowiązuje się uiścić odsetki oraz prowizję.

6.4. Poręczenie

Przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał (art. 876 § l k.c.).

Jest to umowa konsensualna, jednostronnie zobowiązująca, odpłatna (jeśli wynika to z umowy).

Stronami w tej umowie są wierzyciel (innego stosunku prawnego np. stosunki pożyczki) oraz poręczyciel.

Elementem przedmiotowo istotnym umowy poręczenia jest akcesoryjność poręczenia wobec długu głównego. Istnienie długu głównego i jego rozmiar decydują o istnieniu i rozmiarze długu pomocniczego.

W braku odmiennego zastrzeżenia w umowie poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny (por. art. 881 k.c., art. 366 § l k.c.). Oświadczenie poręczyciela musi być złożone w formie pisemnej zwykłej pod rygorem nieważności (art. 876 § 2 k.c.).

Poręczyciel jeśli spełnił świadczenie ma roszczenie regresowe wobec dłużnika (por. art. 884 § l, art. 885 k.c,).

7. PAPIERY WARTOŚCIOWE. PRZEKAZ

7.1. Pojęcie papieru wartościowego

Papiery wartościowe są to dokumenty, które inkorporują określone w swej treści prawo podmiotowe (najczęściej wierzytelność). Realizacja tego prawa jest zależna od posiadania tego dokumentu (materializacja papierów wartościowych) Coraz częściej ma miejsce dematerializacja papierów wartościowych, polegająca na tym, że dokument podlega likwidacji, a w jego miejsce istnieje zapis np. świadectwa udziałowe.

Trafnie określa się w literaturze prawniczej, że „prawo idzie za dokumentem". Papier wartościowy jest to „dokument mający stwierdzić lub stwierdzający istnienie określonego prawa majątkowego, utrwalony w takim brzmieniu i w taki sposób, że może stanowić samodzielny przedmiot obrotu publicznego" (zob. art. 2 pkt. l ust. o publ. ob.).

Papiery wartościowe pełnią m.in. następujące funkcje:

a) kredytową,

b) płatniczą,

c) gwarancyjną,

d) obiegową.

7.2. Źródła prawa

Podstawą prawną dotyczącą papierów wartościowych jest przede wszystkim:

a) Kodeks cywilny - (art. 921⁶- 921^ls),

b) Ustawa z dnia 22.03.1991 r. - prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (t.j. Dz.U. z 1994 roku nr 58,póz. 239),

c) Ustawa z dnia 26.04.1936 r.-prawo wekslowe (Dz.U. nr 37, póz. 282),

d) Ustawa z dnia 26.04-1936 r. - prawo czekowe (Dz-U. nr 37, póz. 283),

e) Ustawa z dnia 29.06.1995 r. o obligacjach (Dz.U. nr 83, póz. 420), D Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27.06.1934 r. -Kodeks handlowy (Dz.U. nr 57, póz. 502 z późn. zm - art. 339-365).

7.5. Rodzaje papierów wartościowych:

l) Ze względu na funkcje prawne:

a) papiery, które wyrażają uprawnienia do wierzytelności pieniężnych, np. weksle, czeki, obligacje, bony pieniężne,

b) papiery, które zawierają uprawnienia do rozporządzenia towarem znajdującym się pod pieczą wystawcy dokumentu, np. konosamenty, dowody składowe domów składowych, warranty,

c) papiery, które inkorporują prawa udziałowe np. akcje w spółce akcyjnej.

2) Ze względu na zasady obrotu papierami wartościowymi;

a) papiery imienne, które legitymują osobę imiennie wskazaną w treści dokumentu, osoba ta może przenieść przysługujące jej prawo na inny podmiot tylko w drodze przelewu (cesji) i wydania dokumentu (art. 509-516 § Ik.c.),

b) papiery na zlecenie, które legitymują osobę imiennie wskazaną lub przez nią wymienioną albo dalszych nabywców, natomiast zbycie prawa własności papieru wartościowego na inny podmiot poprzez umieszczenie (zwykle na odwrocie) odpowiedniej notatki z podpisem, (indos), oraz wydanie dokumentu,

c) papiery na okaziciela, które nie wymieniają osoby uprawnionej, podmiotem takim jest każdy, kto dokument taki posiada, obrót następuje przez wręczenie dokumentu.

7.4. Obrót papierami wartościowymi

Obrót papierów wartościowych ma charakter pierwotny i wtórny. Rynek pierwotny polega na sprzedaży papierów wartościowych przez samego emitenta (wystawcę) przy subskrypcji nowych emisji.

Rynek wtórny powstaje w wyniku dalszej zamiany posiadanych papierów na gotówkę i jej lokaty w innych papierach wartościowych.

Publiczny obrót papierami wartościowymi polega na propozycji nabycia, nabywaniu lub przenoszeniu praw emitowanych w serii papierów wartościowych w drodze oferty lub zaproszenia do rokowań wykorzystując w tym celu środki masowej komunikacji albo w inny sposób jeśli skierowane to jest do więcej niż 300 osób albo do nieoznaczonego adresata z wyjątkiem sytuacji określonych przez przepisy prawa (art. l ust. o publ. ob.).

Zgodę na wprowadzenie papierów wartościowych do takiego obrotu wyraża Komisja Papierów Wartościowych (art. 49 cyt. ust.) na wniosek emitenta (art. 50 cyt. ust.).

Prowadzi ona także ewidencję papierów wartościowych, która ma zapobiec wprowadzaniu do obrotu papierów wartościowych niepewnych i oszukańczych (art. 53 cyt. ust.).

Natomiast wtórny obrót publiczny tymi dokumentami odbywa się na giełdach papierów wartościowych (art. 54 § l cyt. ustawy) prowadzonych w formie spółek akcyjnych, np, sprzedaż obligacji, akcji. Dopuszcza się także pozagieldowy publiczny obrót papierami wartościowymi (por. § l, 2, 3 ust. l, 2 Rozp. RM z dnia 30.0G.1995 r. w sprawie form pozagiełdowego wtórnego publicznego obrotu papierami wartościowymi - Dz.U. nr 81 póz. 407). Jeśli obrót nie spełnia wymogów obrotu publicznego to występuje wtedy obrót prywatny, np. sprzedaż świadectw udziałowych Narodowych Funduszy Inwestycyjnych dokonywanych bezpośrednio między osobami.

Przepisów ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych nie stosuje się do papierów wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski.

7.5. Weksle A. Pojęcie weksla

Weksel jest papierem wartościowym, w którym wystawca przyrzeka zapłatę określonej sumy pieniężnej albo poleca zapłatę tej sumy osobie trzeciej (art. l i art. 101 pr. weks.). Wystawca przyjmuje bezwarunkową odpowiedzialność za zapłatę weksla.

B. Rodzaje weksli

1) Weksel własny (art. 101 pr. weks.) polega na tym, że wystawca przyrzeka bezwarunkowo zapłacić oznaczoną sumę pieniężną na rzecz lub na zlecenie wskazanej imiennie osoby (remitenta).

Weksel własny zawiera następujące elementy:

a) wyraz „weksel",

b) oznaczenie terminu płatności,

cł przyrzeczenie bezwarunkowe zapłaty określonej kwoty pieniężnej,

d) określenie remitenta,

e) oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla,

f) podpis wystawcy.

2)Weksel trasowany (art. l pr. weks.) polega na tym, że wystawca weksla poleca trasatowi bezwarunkowo zapłacić na ręce remitenta określoną kwotę pieniężną.

Weksel trasowany zawiera te same elementy co weksel własny oraz dodatkowo jest oznaczenie nazwiska trasata (art. l pr. weks.). Odpowiedzialność trasatajest związana z przyjęciem weksla (akceptu) przez niego. Następuje to w postaci podpisu trasata na przedniej stronie weksla.

C. Obieg wekslowy

Dłużnikiem w zobowiązaniu wynikającym z weksla jest jego wystawca albo trasat, pierwszym wierzycielem remitent. Powszechną formą przenoszenia praw zawartych w wekslach jest indos. Jest to pisemne oświadczenie złożone na wekslu lub na złączonej z nim karcie (tzw. przedłużku) z podpisem zbywcy. Zbywca nazywa się indosantem a nabywca indosatariuszem (pierwszym jest zawsze remitent). Weksel „nie na zlecenie" jest papierem wartościowym imiennym. Wtedy zbycie prawa następuje w formie cesji.

Ze względu na formę indosu wyróżniamy następujące jego rodzaje:

1) indos zupełny — który obok podpisu indosanta zawiera określenie osoby indosatariusza np. Szczytno, dnia 11.10.1994 roku, Adam Nowak ustępuje na zlecenie wobec Jana Kowalskiego,

2) Indos „in blanco" (otwarty, niezupełny) - wymienia tylko indosanta z jego podpisem.

Ze względu na funkcję prawną wyróżniamy następujące rodzaje indosu;

1) indos własnościowy gdzie indosant przenosi na indosatariusza wszystkie prawa z weksla,

2) indos pełnomocniczy (inkasowy) — udziela się tylko indosatariuszowi pełnomocnictwa do wykonywania prawa z weksla w postaci zapisu „do inkasa", „per procura", „waluta do odebrania",

3) indos zastawniczy polega na tym, że indosatariusz uzyskuje prawo zastawu na wekslu poprzez umieszczenie wzmianki np. „waluta w zastaw", „waluta na zobowiązanie". Indosant nie tylko przenosi prawa majątkowe z weksla ale również

przez umieszczenie na wekslu własnego podpisu staje się gwarantem

wykonania zobowiązania wobec indosatariusza (funkcja gwarancyjna), (art. 15 pr. weks.).

Poręczenie weksla (aval) polega na tym, że zabezpieczenie zapłaty

weksla zabezpiecza się odpowiedzialnością indosanta lub osoby trzeciej

poprzez umieszczenie z reguły na wekslu lub na tzw. przedłużku terminu

„poręczam" z podpisem poręczyciela.

7.6. Czeki

A. Pojęcie czeku

Czek jest papierem wartości owy m Jako sformalizowana odmiana przekazu jest przede wszystkim środkiem zapłaty (art. 29 pr. czek.).

Występują trzy podmioty: wystawca, trasat i remitent.

Wystawca jest dłużnikiem w wyniku wystawienia czeku. Trasatem jest zawsze bankier, który ma fundusze do rozporządzania wystawcy zgodnie w wyraźną lub dorozumianą umową (art. 3 pr- czek.)- Bank zobowiązany jest do zapłaty kwoty pieniężnej tylko do wysokości sumy znajdującej się na rachunku bankowym lub do wysokości przydzielonego kredytu.

Czek nie ulega przyjęciu (art. 4 pr. czek.), w związku z tym, bank nie odpowiada wobec remitenta za brak pokrycia. Wtedy posiadacz czeku może mieć roszczenie wobec wystawcy czeku oraz do indosantów i poręczycieli czekowych.

Czek zawiera następujące elementy (art. l pr. czek):

l) nazwę „czek" w samym tekście dokumentu, w języku w jakim go wystawiono,

2) polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej,

3) nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata),

4) oznaczenie miejsca płatności,

5) oznaczenie daty i miejsca wystawienia czeku,

6) podpis wystawcy czeku.

B. Rodzaje czeków

Ze względu na podmiot uprawniony wyróżnia się:

1) czek imienny — wskazuje się określoną osobę,

2) czek na zlecenie - wystawia się na określoną osobę z dodaniem zastrzeżenia „na zlecenie",

3) czek na okaziciela - legitymują każdą osobę posiadającą czek.

Szczególne rodzaje czeków:

1) czek kasowy - zobowiązuje do zapłaty przez trasata określonej kwoty w gotówce,

2) czek rozrachunkowy - wystawca lub posiadacz czeku poprzez zastrzeżenie „przelać na rachunek" (lub równoznacznego) zobowiązuje trasata do rozrachunku księgowego, który spełnia funkcje zapłaty (art. 39 pr, czek.),

3) czeki zakreślone (art. 37, art. 38 pr. czek.) - przez zakreślenie czeku na pierwszej stronie w postaci:

a) dwie równolegle linie bez żadnej wzmianki albo ze wzmianką „bankier",

b) lub między liniami nazwisko bankiera (ewentualnie nazwa „bankier").

Wystawca czeku albo jego posiadacz może ograniczyć zapłatę w ten sposób, że trasat powinien ją spełnić tylko wobec bankiera lub stałego, swojego klienta.

4) czeki podróżnicze - jest to odmiana czeku kasowego, które są środkiem płatniczym dla podróżującego (posiadacza czeku) zwłaszcza za granicą,

5) czeki bankierskie - są to wystawione przez banki i kierowane do innych banków pełniących funkcję trasata.

C. Obieg czeków

1) Czek imienny (w przypadku określenia remitenta) jest przenoszony w drodze indosu, wynika to z zapisu „na zlecenie" (ewentualnie termin równoznaczny).

Jeśli natomiast jest zapis „nie na zlecenie" (ewentualnie termin równoznaczny) następuje w drodze przelewu (cesji).

2) Czek na okaziciela - przeniesienie prawa następuje przez wręczenie czeku,

7.7. Akcje A. Pojęcie akcji

Termin „akcja" w prawie cywilnym

a) określony ułamek kapitału akcyjnego,

b) ogół praw i obowiązków akcjonariusza wobec spółki,

c) dokument jako papier wartościowy inkorpujący określone prawa udziałowe. Akcja musi zawierać następujące elementy:

a) firmę i siedzibę spółki,

b) sąd rejestrowy i liczbę rejestru,

c) datę zarejestrowania spółki i emisji akcji,

d) wartość nominalną, liczbę, serię, rodzaj danej akcji i uprawnienia szczególne akcji,

e) wysokość dokonywanej wpłaty przy akcjach imiennych,

f) ograniczenia co do przeniesienia własności akcji,

g) przepisy statutu o związanych z akcją obowiązkach do świadczeń na rzecz spółki. Akcja musi być opatrzona pieczęcią spółki oraz podpisem zarządu.

B. Rodzaje akcji

1) akcje imienne - określają w swej treści nazwisko i imię (firmę) akcjonariusza, zbycie następuje przez wręczenie akcji i pisemnym oświadczeniem na akcji lub innym dokumencie o przeniesieniu,

2) akcje na okaziciela - przeniesienie następuje tylko poprzez wręczenie nabywcy tego dokumentu.

7.8. Obligacje A. Pojęcie i rodzaje obligacji

Obligacja jest to papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) oraz zobowiązuje się wobec niego do wykupu obligacji (art. 4 ust- l ust. o obligacjach). Świadczenia emitenta polegają przede wszystkim na zapłacie należności głównej oraz uiszczeniu odsetek (art. 4 ust. 3 cyt. ust.).

Emitentem obligacji mogą być (art. 2 ust. l cyt. ust.);

1) podmioty gospodarcze posiadające osobowość prawną,

2) gminy, związki komunalne oraz miasto stołeczne Warszawa,

3) inne podmioty posiadające osobowość prawną, które są upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw np. Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski, inne banki.

Obligacja powinna m.in. spełniać następujące warunki (art. 5 cyt. ust.):

a) powołanie podstawy prawnej,

b) nazwę (firmę) i siedzibę emitenta, miejsce i numer wpisu do właściwego rejestru lub wskazanie gminy będącej emitentem,

c) nazwę obligacji i cel jej emisji,

d) wartość nominalną i nr kolejnej obligacji oraz serię,

e) miejsce i datę wystawienia obligacji oraz datę nabycia obligacji,

f) datę od której nalicza się oprocentowanie, wysokość tego oprocentowania, terminy i miejsce jego płatności oraz warunki wykupu,

g) oznaczenie obligatariusza przy obligacji imiennej, h) ewentualny zakaz lub ograniczenie zbywania obligacji imiennej, i) podpisy osób uprawnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta, przy czym podpisy te mogą być odtwarzane nawet w sposób mechaniczny.

Obligacje mogą być imienne albo na okaziciela (art. 14 cyt. ust.).

B. Emisja i obrót obligacjami

1) Emisja obligacji może nastąpić poprzez (art. 9 ust. l cyt. ust.),

a) publiczną subskrypcję,

b) propozycję nabycia do indywidualnych adresatów, w liczbie nie większej niż 300 osób.

2) Wtórny obrót obligacjami reguluje m.in. ust. o publ. ob., oraz art. 16 ust. l, 2 cyt. ust.

Emitent odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania wynikające z obligacji (art. 8 ust. 1 cyt. ust.), natomiast podmioty, które udzieliły zabezpieczeń odpowiadają do wysokości udzielonego zabezpieczenia (art. 8 ust. 2 cyt. ust.).

7.9. Przekaz

Przekaz jest czynnością prawną jednostronną o podwójnym upoważnieniu (art. 921 '-921^s k.c.).

Przekazujący upoważnia inny podmiot tzn. przekazanego do wykonania we własnym imieniu, ale na rachunek przekazującego określonego świadczenia, a jednocześnie upoważnia odbiorcę przekazu do odbioru tego świadczenia we własnym imieniu.

Stosunek między przekazującym a przekazicielem nazywa się stosunkiem pokrycia, natomiast stosunek między przekazującym a odbiorcą przekazu określa się stosunkiem waluty.

Dopiero gdy przekazany oświadczy odbiorcy przekazu, że przekaz przyjmuje obowiązany jest względem odbiorcy do spełnienia oznaczonego świadczenia.

1

7

---