FRANCJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ
(XVI - XVIII w.)
Rządy absolutne rozpoczęły się za panowania Ludwika XI Monarchia przeżywała 3 wielkie kryzysy (w drugiej
połowie XVI w., drugi w połowie XVII w., trzeci w drugiej połowie XVIII w). Przez ten czas monarchia
zachowała swoją podstawową cechę: silną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę monarszą.
Władza królewska:
król miał władze absolutną, nie podlegającą niczyjej kontroli, jedyną w państwie
wszechstronność (omnipotencja) władzy króla, wkraczającej we wszystkie dziedziny życia społecznego,
nie wyłączając życia rodzinnego poddanych, doprowadziło do nadania monarchii absolutnej charakteru
państwa policyjnego
król nie podlegał żadnym prawom poza prawami boskimi, nie był przed nikim odpowiedzialny
absolutyzm króla różni się od pojęcia despotii, np. wschodniej Faraona w Egipcie o charakterze teokratycznym,
władca był bogiem/sprawował rządy w jego imieniu
od XV w. rozpowszechnienie się teorii, że państwo jest osoba prawną (posiada organa wyrażające jego wolę),
a także poglądu, że wolę państwa wyraża ogół ludu, a monarcha jest tylko organem pośrednim
ideologiczną podstawę monarchii absolutnej stanowi np. traktat naukowy Bodinusa „Sześć ksiąg
o Rzeczpospolitej” z 1576r.:
- zawiera pojęcie suwerenności jako absolutnej i odwiecznej władzy państwa - niepodzielnej, sprawowanej
przez monarchę/gr.obywateli (arystokracje)/ogół obywateli (demokracja)
- władza monarchy nie podlega żadnym prawom, jest ograniczona tylko prawami boskim
i fundamentalnymi monarchii
- monarcha powinien szanować wolność poddanych i prawo własności
prawa fundamentalne monarchii:
- szczyt rozwoju następuje za LudwikaXIV
- prawa ograniczające władzę królewską, w XVII w. zaliczano do nich:
prawo następstwo tronu
niepodzielność domeny królewskiej
a także zasadę, że król musi być katolikiem (jednak władza królewska niezawisła od duchownej)
- na straży praw stał Parlament
- z czasem stanowiły „konstytucję monarchii absolutnej”, choć różniły się treścią od innych, nowożytnych
konstytucji, gdyż nie obejmowały całokształtu działalności naczelnych organów państwowych
król był w pewnym stopniu ograniczony przez Parlamenty:
Król wydawał ordonans i wysyłał do Parlamentu
Parlament rejestrował ordonans w rejestrze/księdze ordonansów, a w przypadku zastrzeżeń co do treści
ordonansów, Parlament przesyłał królowi uwagi, tzw. remonstrację
Król mógł wycofać ordonans i odesłać w formie przeredagowanej do Parlamentu, lub mógł uznać
remonstrację za nieuzasadnioną i ponownie odesłać do Parlamentu do rejestracji
Przesyłanie ordonansu między królem, a Parlam. mogło trwać bez końca, jednak król posiadał ostatnie słowo:
- udawał się osobiście do Parlamentu paryskiego
- zasiadał na tronie, tzw. „łożu sprawiedliwości”
- i nakazywał zarejestrowanie ustawy
w XVII w. Parlament (popierany przez opinię publiczną) zajął stanowisko opozycyjne wobec króla, a walka
Parlamentu z królem przyspieszyła wybuch rewolucji francuskiej
Urzędy centralne
zarząd państwa opierał się na centralizmie i biurokratyzmie
system urzędów hierarchicznie podporządkowany władzy centralnej (tzw. hierarchia biurokratyczna)
urzędy te dzieliły się na:
Nieusuwalne
Usuwalne, komisaryczne
- swobodnie obsadzane przez króla
- sprawowane przez zawodowych urzędników, fachowo wykształconych, posuwających się w swej karierze
od stopni niższych do wyższych
król podejmował decyzje, a jego organy posiadały jedynie głos doradczy
urzędy ministerialne:
KANCLERZ
- jako jedyny spośród dawnych urzędników utrzymał bardzo wysoką rangę
- zwierzchnikiem wszystkich sądów
- sprawował kontrolę nad wszystkimi aktami wychodzącymi z kancelarii królewskiej (utrzymał w swym
ręku pieczęć królewską)
- nadzorował funkcjonowanie wszystkich rad królewskich
- przewodniczył Radzie Stron
SEKRETARZ STANU
- wywodził się ze skromnego notariusza kancelarii królewskiej
- w XV w. czterech z nich zaczęto wyróżniać jako sekretarzy do spraw finansowych
- w XVI w. uniezależnili się od kanclerza i bezpośrednio podlegali królowi jako sekretarze stanu
- urząd nabrał cech urzędu ministerialnego
- kompetencje 4 sekretarzy stanu podzielone były:
Do XVI w. według kryterium geograficznego:
- każdy sekretarz otrzymał 1 wycinek geogr., obejmujący określ. prowincje francuskie i kraje zagraniczne
- każdy sekretarz zarządzał sprawami wewnętrznymi na ¼ terytorium Francji i polityką zagraniczną z grupą
państw obcych
Od XVI w. według kryterium rzeczowego (wedle resortów):
- wyróżniano resorty, 1-powierzano sprawy zagraniczne, 2-sprawy wojny, 3-marynarki, 4-„dwór królewski”
- nie wyróżniano resortu spraw wewnętrznych, w tym zakresie król dzielił funkcje między sekretarzy,
każdemu powierzał po grupie prowincji i rozdzielał inne funkcje np. sprawy kościoła, protestantów
GENERALNY KONTROLER FINANSÓW
- w 1665r. Colbert został I gen. kontrolerem finansów
- zajmował się sprawami finansowymi (budżetem, podatkami i pożyczkami), ale także robotami publicznymi
rolnictwem, handlem i przemysłem
MINISTERIAT
- od XVIII w. kanclerz + 4 sekretarzy stanu + gener. kontroler finansów określani mianem ministrów
- nie tworzyli żadnego kolegium przypominającego Radę Ministrów
- pracowali bezpośrednio z królem/samodzielnie/na posiedzeniach Rady Królewskiej
- byli jedynie doradcami, wykonawcami woli królewskiej (decyzja należała do króla)
- odpowiedzialni byli tylko przed królem
Rady Królewskie:
- wywodziły się ze średniowiecznej kurii królewskiej
- kolegialne organy doradcze króla (obok ministrów)
- wszystkie decyzje Rady były uważane za podjęte przez króla, choćby król nie brał udziału w jej posiedzeniu
i nie podlegały rejestracji przez Parlament (m.absolutna mogła wkraczać w dziedzinę ustawodawstwa)
- do rad należały 4 sekcje:
Rada Stron Procesowych - Rada Prywatna.
- stanowiła bezpośrednią kontynuację Rady Królewskiej
- przewodniczącym kanclerz
- składała się z 4 sekretarzy stanu, arystokratów i 30 radców reprezentujących 3 stanu
- pełniła funkcje wyłącznie sądowe
- posiadała charakter sądu kasacyjnego, tzn. że mogła znieść wyrok sądu najwyższej instancji, w przypadku
stwierdzenia naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisów formalnych
- tworzyła prototyp sądu administracyjnego, rozstrzygała spory między jednostkami a władzami admin.
- także działała jako trybunał kompetencyjny, w wypadku sporu o właściwość sądową między sądami
najwyższej instancji
Rada Stanu - Rada Tajna
- rada najważniejsza
- przewodniczącym król
- składała się z kilku osób powołanych przez króla, których nazywano ministrami stanu (z czasem w Radzie
zasiadali sekretarze stanu, kanclerz i generalny kontroler finansów)
- zajmowała się najważniejszymi sprawami państwowymi: polityką zagraniczną, sprawami wojny i pokoju
Rada Depesz
- przewodniczącym król
- składała się z wszystkich ministrów członków Rady Stanu i właściwych ministrów
- przedmiotem obrad sprawy zarządu wewnętrznego państwa
Rada Finansowa
- główną rolę w niej odgrywał generalny kontroler finansów
- zajmowała się sprawami finansowymi państwa, na szczeblu centralnym
Zarząd lokalny
BALIWOWIE
- wykonywali rozległa władzę sądową, wojskową i skarbową
- od XV w. tracą na znaczeniu
GUBERNATORZY
- główny organ lokalny
- rekrutowali się spośród arystokracji
- pierwotnie byli dowódcami wojskowymi króla w prowincjach granicznych, później stali się
przedstawicielami króla w prowincji i przejęli rozległą władzę
- wobec zagrożenia rozbiciem jedności państwowej, Ludwik XIV ograniczył ich wpływy
- odtąd przebywali na dworze królewskim, a na teren swych prowincji mogli się udać tylko za pozwoleniem
króla (mianowani na 3 lata)
INTENDENCI
- urząd „komisaryczny”, nominowani przez króla w Radzie
- nie podlegali niczyjej kontroli lokalnej, byli podporządkowani bezpośrednio Radzie Królewskiej
- sprawowali władzę administracyjną w 30 okręgach generalnych (stworzonych do administracji skarbowej)
- posiadali swoje biura
- przewodniczyli subdelegatom, rezydującym w głównych miastach okręgu generalnego
Skarbowość:
w skarbowości ustalił się system dualistyczny: administracją królewską zajmowali się 4 skarbnicy,
administracją stanową 4 generałowie i tzw.elekcje
celem polityki skarbowej stała się likwidacja dualizmu przez:
- dopuszczenie zasady swobodnego nakładania podatków przez króla
- wprowadzenia jednolitej królewskiej administracji skarbowej
cel osiągnięto przez:
- nałożenie nowych podatków, bez zgody Stanów Generalnych (jednak przywilej zgody na podatki zachowały
Stany Prowincjonalne i stan duchowny, który uchwalał „dary dobrowolne”)
- połączenie funkcji królewskich skarbników i stanowego urzędu generała finansów, w instytucję
30 skarbników generalnych (utrzymały się stanowe elekcje, ale członkowie nominowani przez króla)
na szczeblu centralnym skarbowość należała do kompetencji Rady Finansowej i generalnego kontrolera
finansów (obok tych organów utrzymała się Izba Obrachunkowa)
Sądownictwo:
królowi przysługuje pełnia władzy sądowej (dopuszczalne jest tylko sądownictwo królewskie)
prowadziło to do ograniczenia sądownictwa nie królewskiego:
Sądownictwo patrymonialne
- sądownictwo panów feudalnych nad chłopami
- od XVI w. ograniczone przez króla
- przyjmowano, że było sprawowane z delegacji królewskiej (w rzeczywistości senior powoływał
kompetentnego sędziego)
- od wyroku sądu patrymonialnego przysługiwała apelacja do sądu królewskiego
Sądownictwo kościelne
- ograniczało się do wewnętrznych spraw duchowieństwa i do spraw małżeńskich
Sądy miejskie
- zajmowały się jedynie drobnymi sprawami porządkowymi
poza wymienionymi wyjątkowymi sądownictwa nie królewskiego, istniało przede wszystkim sądownictwo
królewskie, które sądziło w imieniu króla i z delegacji królewskiej tzw. sądownictwo królewskie delegowane:
Sądy patrymonialne
- po przejściu wszystkich instancji sądów patrymonialnych, można się było odwołać do sądu prewotalnego
Sądy prewotalne
- sądziły w drobnych sprawach cywilnych i karnych, nie zastrzeżonych sądom baliwialnym
- sądami odwoławczymi od sądów patrymonialnych (nie rozstrzygały w sprawach szlachty)
Sądy baliwialne
- sądy odwoławcze od sądów prewotalnych
- także sądem I instancji dla spraw cywilnych i karnych, dla których sąd prewotalny nie był kompetentny
Sądy prezydialne
- wprowadzone w XVI wieku
- sądy odwoławcze od sądów baliwialnych
- w niektórych sprawach, tzw. prezydialnych, sądziły w pierwszej i ostatniej instancji (np. w sprawach
o rozbój na drogach publicznych)
Parlamenty
- sądy najwyższej instancji
- wyroki mogły być skasowane przez Radę Stron
- najważniejszym był Parlament Paryski, najwyższy sąd odwoławczy, dla ok.2/3 terytorium Francji
- inne Parlamenty o równorzędnym stanowisku z paryskim (w XVIII w. ich liczba 16)
- posiadały prawo rejestracji ustaw i remonstracji
istniały również liczne sądy królewskie delegowane dla spraw specjalnych:
Sądy skarbowe z Izbą Obrachunkową i Izbą Podatkową na czele
Sady admiralskie dla spraw handlu morskiego
Sądy leśne dla sądzenia przestępstw leśnych
Sądy konsularne, dla spraw handlowych itp.
król miał jednak prawo zawieszenia delegacji królewskiej i poddawania spraw pod szczególne,
tzw. sądownictwo królewskie zastrzeżone (sprawowane przez króla osobiście/w Radzie Królewskiej):
Placet
- oznaczał petycje skierowaną do króla o sprawiedliwość
- w odpowiedzi na petycję, królowie wydawali wyrok osobiście lub odsyłali do Rady Stron
Listy opieczętowane
- pisma podpisane przez króla zawierały rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie na
wygnanie/nakaz odosobnienia w jakimś klasztorze lub fortecy (najczęściej w Bastylii)
- listy stały się symbolem tyranii, były równoznaczne z wydawaniem wyroków skazujących bez sądu
Ewokacja
- król miał prawo wywołania przed właściwy sąd sprawy znajdującej się w jakimkolwiek
stadium procesowym
- przekazanie jej Radzie Stron/innemu wskazanemu sądowi
Listy „committimus”
- król mógł orzekać o kompetencji dowolnego sądu dla poszczególnych spraw i mógł wybrane sprawy
przekazywać dowolnemu sądowi w formie pism „committimus” - „polecamy…”
Sądy komisarskie
- król mógł wyznaczać specjalnych sędziów, dla rozstrzygania poszczególnych spraw i w ten sposób tworzyć
tzw. sąd komisarski
Kasacja wyroku
- wniosek o uchylenie zapadłego wyroku, zapadłego w najwyższej instancji, w skutek naruszenia przez sąd
prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym
- wniosek ten król mógł oddalić/przyjąć, a wtedy sprawa wracała do sądu, który wydawał wyrok,
w celu ponownego jej rozpatrzenia
Listy sądowe
- w szczególności listy łaski
- dotyczyły zmiany prawnie orzeczonej kary (król mógł karę zmieniać/złagodzić/zaostrzyć/całkowicie znieść)
Merkantylizm
doktryna ekonomiczna, zmierzająca do wzmocnienia siły gospodarczej państwa
miał duży wpływ na rozwój gospodarczy Francji w XVII
najwcześniej pojawił się w Hiszpanii i Portugali
merkantylna polityka gospodarcza wychodzi z założenia, że miarą bogactwa kraju jest ilość posiadanego złota
i należy do tego dążyć poprzez uzyskanie przewagi eksportu nad importem
stosowanie merkantylnej polityki gospodarczej we Francji doprowadziło do:
podniesienia gospodarczego Francji
podniesienia własnej, rodzimej produkcji, która wypierała towar obcy i wytwarzała towary na eksport
stosowania odpowiedniej polityki celnej, poprzez wprowadzanie wysokich ceł importowych
skierowania handlu na zamorskie szlaki kolonialne
wzbogacenia i wzrostu znaczenia mieszczaństwa
a także rygorystycznego ograniczenia całego życia i wolności gospodarczej
Fizjokratyzm
teoria ekonomiczna głosząca pierwszeństwo rolnictwa w życiu gospodarczym
przeciwstawiała się podstawom gospodarki feudalnej i wolności gospodarczej
własność i wolność oparta na własności uważała za podporę porządku publicznego
domagała się zniesienia wszelkich ograniczeń życia gospodarczego, w szczególności cechów
doktryna antyfeudalna fizjokratów przygotowała wybuch Wielkiej Rewolucji, jednak Francja absolutna
była niezdolna do tak daleko idących reform
Stosunki społeczne
wykształcenie się nowoczesnego pojęcia poddaństwa państwowego o charakterze publicznoprawnym:
- wszyscy mieszkańcy kraju podporządkowani władzy państwowej
- państwo może nakładać mieszkańcom obowiązki i świadczenia, nie licząc się z przywilejami
posiadanymi przez poszczególne stany/grupy społeczne
zbliżenie się do siebie różnych stanów, nowy układ społeczny oparty na różnicach majątkowych
(który jednak pokrywał się z podziałem na stany):
Duchowieństwo
zachowało dawne przywileje
koncentrowało w swym ręku wielkie majątki
antagonizmy między duchowieństwem niższym i wyższym
Duchowieństwo wyższe
- składało się z biskupów, prałatów i opatów
- rekrutowało się wyłącznie z szeregów możnej szlachty
- reprezentowało interesy, te same, co możnowładztwo feudalne
Duchowieństwo niższe
- wywodziło się z mieszczaństwa i chłopstwa
- o niekorzystnych warunkach materialnych
Szlachta
korzystała z dawnych przywilejów
wyróżniała 2 warstwy:
Szlachta rodowa
- rekrutowała się z dawnych rodów szlacheckich
szlachta dworska
arystokracja, potomkowie dawnych wielkich feudałów i nowo przez króla kreowani książęta,
margrabiowie, hrabiowie, którzy przebywali w pobliżu dworu, w Paryżu/Wersalu
sprawowała nadworne funkcje reprezentacyjne i tytularne
odsuwani przez króla od funkcji w zarządzie państwa (wyjątkiem wyższe funkcje wojskowe
i wysokie urzędy kościelne)
szlachta żyjąca na prowincji
mieszkała na stałe na wsi
dochody czerpała ze swych dóbr
Szlachta urzędnicza
- aktywna, dynamiczna warstwa społeczna, związana z przemysłem i handlem
- składała się z osób sprawujących funkcje oficerskie, urząd sekretarza królewskiego, funkcje
w Parlamencie i inne, którym przysługiwały nobilitacje, osoby gł. pochodzenia mieszczańskiego
Mieszczaństwo
składało się z bogatych kupców przemysłowców, rzemieślników, czeladników cechowych, robotników
manufaktur oraz całego plebsu miejskiego
ograniczanie samorządu miejskiego: wkraczanie w wewnętrzne sprawy zarządu miejskiego i kontrolę
finansów miejskich
Ludność wiejska
likwidacja poddaństwa osobistego i rzeczowego:
- zapoczątkowana w XIII w., doprowadziła do wolności osobistej większości ludności chłopskiej
- jednak chłopi nie posiadali pełnego prawa własności ziemi (własność użytkowa chłopów)
- stąd ewolucja zmierzająca ku wzmocnieniu prawa własności użytkownika (poddanego), kosztem
uprawnień pana
- w XVIII w. prawa większości chłopów zbliżone do pełnej własności, a kategoria poddanych prawie
zupełnie zlikwidowana
złagodzone zasady sądownictwa nad chłopami, panowie wykonywali sądownictwo patrymonialne na mocy
delegacji królewskiej
nowe formy świadczeń ekonomicznych (renty feudalnej)dla chłopów
- właściciele ziemi zmienili dzierżawę długoterminową na krótkoterminową
- chłopom dawana ziemia na określoną część plonów/na zasadzie połownictwa (połowa plonów
przypadała panu)
pojawienie się bardzo licznej kategorii chłopów bezrolnych (o złym położeniu gospodarczym i społecznym)
nowa forma renty - renty scentralizowanej
- płatnikiem renty chłop, a odbiorcą feudałowie (bez zmian)
- forma świadczenia dokonywana w sposób pośredni, przez aparat skarbowy państwa (a nie bezpośredni,
do kieszeni pana)
Państwo a Kościół katolicki
częściowe podporządkowanie Kościoła państwu: ograniczenie sądownictwa kościelnego, częściowe zrzeczenie
się przez Kościół wolności podatkowych, przez zobowiązanie się do świadczeń pieniężnych na rzecz państwa
obsadzanie urzędów kościelnych
Od XII w. obowiązywała zasada, że wyższe beneficja kościelne były obsadzane w drodze wyboru
kanonicznego, dokonywanego przez kapituły katedralne złożone z kanoników danej katedry (uniezależnienie
obsadzania biskupstw od wpływu władzy świeckiej)
Od XIV w. ograniczenie praw kapituł przez władzę świecką, ale przede wszystkim papiestwo, które
powoływało na wyższe beneficja własnych kandydatów
1432r. sobór w Bazylei:
- uchwalił tezę o wyższości soboru nad papieżem
- przywrócił wybór kanoniczny biskupów, z wykluczeniem wpływów papieskich
1438r. wydanie, tzw. Sankcji Pragmatycznej z Bourges, przez Karola VII
- powtarzała tezy uchwalone w Bazylei
- ponad to uchwalała, że król ma prawo zalecić kapitule własnego kandydata
Sankcja napotkała opór ze strony papiestwa, zakończony zawarciem konkordatu bolońskim w 1516r.
- konkordat zawarty w Bolonii, między Franciszkiem I a papieżem Leonem X
- król odwołał sankcję, w szczególności tezę o wyższości soboru nad papieżem
- w zamian papież formalnie uznał prawa do obsadzania wszystkich wyższych beneficjów
- w praktyce oznaczało to, że:
król dyplomatyczną upewniał się, czy papież nie podniesie zastrzeżeń co do osoby jego kandydata
król przedstawiał kandydata
papież nadawał jemu tzw. inwestyturę kanoniczną
kandydat składał królowi przysięgę i przyjmował beneficjum
nowy system obsadzania urzędów kościelnych, doprowadził do podporządkowania Kościoła państwu
gallikanizm
- rozpowszechniony na przełomie XVI/XVII w.
- doktryna dążąca do stworzenia odrębnego francuskiego Kościoła narodowego
- wysuwał wnioski, które były źródłem konfliktów między papieżem, a królem Francji:
majątki kościelne stanowią własność króla i są dane Kościołowi jedynie w odwołalne użytkowanie
zakony istnieją we Francji na podstawie przywileju, który może być odwołany
wszelkie zarządzenia papiestwa mogą wejść w życie tylko po zatwierdzeniu przez króla
komunikowanie się episkopatu franc. z papieżem może się odbywać jedynie za pośrednictwem króla
Położenie prawne protestantów
narażeni na najostrzejsze represje, podlegali sądom duchownym, z czasem surowym trybunałom specjalnym,
np. Trybunałowi Inkwizycyjnemu (od XIII w.)
protestanci we Francji zwani hugenotami, od XVI w. stali się potężnym stronnictwem politycznym
- dysponowali własnym wojskiem
- domagali się prawa wyznawania swej religii
lata 1562-98 to okres wojen religijnych między obozami: katolickim i protestanckim
1598r. wydanie przez Henryka IV edyktu nantejskiego
- wprowadził system częściowej tolerancji
- protestantom (których liczba wynosiła ok. 20% ludności) przyznał szereg uprawnień
- hugenoci:
uzyskali równouprawnienie i dostęp do urzędów
kult protestancki mogli swobodnie uprawiać prywatnie
kult publiczny (prawo do budowania kościołów, zakładania szkół) przyznano tylko na przedmieściach
większych miast, tam, gdzie kult był sprawowany i w miejscowościach należących do pana wyznania
kalwińskiego
- gwarancją wykonania postanowień było przyznanie hugenotom 124 miejscowości, w których kult katolicki
był zabroniony, a zarząd mieli sprawować sami
nowa wojna religijna wywołana przez monarchię, która wystąpiła przeciw twierdzom protestanckim,
stanowiących państwo w państwie
1629r. kardynał Richelieu odebrał hugenotom posiadane twierdze
1685r. Ludwik XIV odwołał edykt nantejski
- Francja na drodze nietolerancji
- kult protestancki zabroniony, świątynie zniszczone
- masowe emigracje hugenotów
Położenie prawne Żydów traktowani jak cudzoziemcy (a nie heretycy),byli tolerowani, bądź wypędzani:
tolerowani:
- mieli oparcie w aktach prawnych o charakterze przywileju, np. udzielanie pożyczek na procent (operacja
zabroniona chrześcijanom, wobec zakazu prawa kanonicznego)
- przyznawano im samorząd i własne sądownictwo rabinackie
- mieli zakaz nabywania nieruchomości poza miastami (stąd brak możliwości zajmowania się rolnictwem)
- posiadali wydzielone dzielnice miejskie, w których jedynie mieli prawo się osiedlać (getto)
- zobowiązani do wysokich podatków wobec państwa, stąd często określani jako niewolnicy skarbu
wypędzani Żydzi byli we Francji (choć banicja dokonana nie w pełni), na mocy ordonansu z 1394r.wydanego
przez Ludwika XIII
- w wielu miastach żydowskich, np. w Paryżu powstawały kolonie
- gospodarcza działalność Żydów, pożyteczna dla monarchii
- osiągnęli pewien stopień samorządu
Historia Powszechna Państwa i Prawa - Francja, monarchia absolutna
4