Pamięci Profesor Mani Ludwiki Bernhard

Sztuka

Starożytnej

Grecji

1DDDE5MMBH

Biblioteka.Uniwersytecka w Warszawie

813260

Projekt okładki MARYNA WIŚNIEWSKA

Redaktor

RENATA WŁODEK

Korekta Zespól

Ilustracja na okładce

Fragment płaskorzeźby na tzw. sarkofagu Aleksandra;

(z lewej: Aleksander Wielki), Istambuł, Muzeum Archeologiczne

Tytuł dotowany

przez Ministra Edukacji Narodowej

Copyright © by

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Warszawa-Kraków 2001

ISBN 83-01-13525-5

Wydawnictwo Naukowe PWN SA Oddział w Krakowie, ul. św. Tomasza 30

Wydanie I. Ark. druk. 31,25. Druk ukończono w październiku 2001 r. Skład: Wojciech Prażuch

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca -dawniej Nowa Drukarnia Wydawnicza S.A. Kraków. Zam. 656/01

BITW-EO •"/./

Wstęp

Truizmem jest stwierdzenie, że rozważania o każdej niemal dziedzinie europejskiej kultury można by rozpocząć od zdania: „już starożytni Grecy...", bowiem wkładu starożyt­nej Grecji w rozwój naszej cywilizacji nie sposób przecenić. Wkład ten był ogromny także w zakresie sztuki: Grecy przekazali nam swoje spojrzenie na piękno, swoje ideały piękna i swoje poglądy na sztukę. Wiele na ten temat napisano, również w języku polskim, jednak bodźcem do podjęcia prac nad tą książką było dostrzeżenie pewnej luki istniejącej do tej pory w polskiej ofercie księgarskiej, w której brak jednotomowego kompendium wiedzy na temat sztuki greckiej. Mamy do dyspozycji z jednej strony wybitne pozycje popularnonau­kowe, jak K. Mjchałowskiego, Jak Grecy tworzyli sztukę (1970 i wznowienia) czy M. L. Bern-hard, Sztuka grecka (1981), z drugiej zaś niezbyt obszerny skrypt uniwersytecki pióra Z. Szietytio, Archeologia starożytnej Grecji (1975) i czterotomową publikację specjalistyczną -Historia starożytnej sztuki greckiej (1970-1989 i wznowienia) autorstwa M. L. Bernhard. Z nowszych pozycji należy wymienić opracowanie o charakterze encyklopedycznym Z. Szte-tyłło Sztuka grecka w ramach Sztuki świata (t. 2, 1990). Wspomnianą lukę częściowo wypeł­niła książka Sztuka grecka pióra niestrudzonego i niezwykle zasłużonego badacza J. Board-mana (1999, tłumaczenie angielskiego oryginału z 1996 r.), która jednak obejmuje mniejszy zakres materiału i ma bardziej popularnonaukowy charakter.

Sztuka starożytnej Grecji ma charakter pracy naukowej, ale przeznaczona jest jednocze­śnie dla szerokiego kręgu odbiorców, nie tylko dla studentów archeologii, historii sztuki, filologii klasycznej, historii starożytnej, cywilizacji śródziemnomorskich i innych pokrew­nych kierunków, ale również dla wszystkich czytelników zainteresowanych sztuką klasycz­ną.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie rozwoju sztuki greckiej od upadku cywilizacji mykeńskiej do końca okresu hellenistycznego, tzn. do wchłonięcia przez Rzym w 30 p.n.e. ostatniego państwa hellenistycznego, Egiptu ptolemejskiego. Materiał podzielo­no na główne etapy rozwoju sztuki greckiej w ujęciu dość powszechnie akceptowanym. Pa­miętać jednak należy, że określenia takie, jak „okres geometryczny", „orientalizujący" czy „archaiczny" to wygodne terminy umowne, stosowane przez badaczy dla ułatwienia poru­szania się po materiale i jego porządkowania. Podobnie wszelkie podziały chronologiczne są umowne, gdyż zmiany stylistyczne w sztuce następowały stopniowo, a w momencie poja­wienia się nowych prądów stylistycznych na ogół nie zarzucano od razu i całkowicie po­przednich formuł. Chciałabym zwrócić uwagę na odmienne niż poprzednio w piśmiennic­twie polskim potraktowanie terminu „okres archaiczny". Przykładowo w ujęciu M. L. Bern­hard w tomie I wspomnianej Historii starożytnej sztuki greckiej (1989) rozumiany on jest bar­dzo szeroko i obejmuje czasy od upadku kultury mykeńskiej do końca VI w. p.n.e., w niniej­szym opracowaniu zaś odnosi się zasadniczo do okresu VII i VI w. p.n.e. (ok. 720/700-480

6______________________________WSTĘP_______________________________

p.n.e.). Dla wygody czytelnika rozważania nad sztuką tego okresu podzielono na dwa pod­rozdziały traktujące osobno te dwa stulecia. Podobnie, ze względu na ogromną ilość mate­riału, wyodrębniono jako osobny rozdział sztukę późnego okresu klasycznego, choć zasad­niczo można by omówić w jednym rozdziale cały okres klasyczny (ok. 480-323 p.n.e.).

Każdy rozdział książki poprzedzono krótkim wstępem przedstawiającym sytuację spo-łeczno-polityczną w danym okresie, która przecież w sposób zdecydowany wpływała na zmiany i kierunek rozwoju sztuki. Uznałam za celowe ujęcie przedstawionego materiału w obrębie trzech wielkich kategorii zachowanych obiektów: architektury, rzeźby i malar­stwa (głównie wazowego, malarstwo monumentalne bowiem zachowało się w znikomym stopniu). Znacznie mniej uwagi poświęciłam innym dziedzinom sztuki greckiej, ponieważ ograniczona przewidzianą objętością książki musiałam dokonać pewnego wyboru. Z tych samych względów ograniczyłam do minimum przytaczanie dyskusji naukowych w spor­nych kwestiach; wyjątek stanowi tu do pewnego stopnia część pracy dotycząca okresu helle­nistycznego, a szczególnie rzeźby tych czasów, gdzie - jak się czytelnik przekona - w ostat­nich latach bardzo wiele „się dzieje". Nacisk na okres hellenistyczny w badaniach nad sztu­ka grecką, zauważalny wyraźnie od kongresu archeologii klasycznej w Berlinie (1988), pod­czas którego problematykę tego okresu uczyniono wiodącą, zaowocował wręcz lawinowym zainteresowaniem dla niej, szczególnie w zakresie rzeźby i ceramiki. Ta ostatnia - zaniedby­wana przez dziesiątki lat - doczekała się „rehabilitacji", czemu wyraz dano również w tej książce, poświęcając jej należną uwagę.

Zamieszczona na końcu niniejszego opracowania bibliografia ogólna adresowana jest do tych czytelników, którzy pragną się zapoznać ze sztuką grecką w ogólnym zakresie, dla tych zaś, którzy chcieliby zagłębić się w jej problematykę, przeznaczony jest wybór bardziej szczegółowej bibliografii w odniesieniu do poszczególnych jej okresów i działów tematycz­nych, wzbogacony o wskazówki odsyłające do podstawowej lektury z zakresu historii, histo­rii kultury czy mitologii i religii.

Książka ta ma długą historię. Zaczęła powstawać dokładnie 10 lat temu podczas zimo­wej wyprawy z moim mężem Markiem do smaganej deszczem i wiatrem Krety. Sytuacja międzynarodowa była groźna - właśnie zaczęła się wojna w Zatoce Perskiej, bardzo podejrz­liwie patrzono więc na wszystkich wsiadających na prom w Pireusie płynący na Kretę. Ob­jechanie całej wyspy małym, pomarańczowym „maluchem" w zimie graniczyło z cudem, toteż wzbudzaliśmy podziw miejscowej ludności, brnąc po bezdrożach południowej części wschodniej Krety, by dotrzeć do Kato Zakro. Wtedy powzięłam myśl o napisaniu książki o sztuce greckiej i zaczęłam robić pierwsze notatki. Wiele przyczyn złożyło się na to, że ukazuje się ona dopiero po tylu latach, ale z pewnością jest dzięki temu dojrzalsza.

Gorące podziękowania za pomoc i wsparcie w trakcie jej pisania pragnę wyrazić całej mojej rodzinie, przyjaciołom i znajomym zarówno w Polsce, jak i w mojej drugiej ojczyźnie - Grecji.

1. Wieki Ciemne - okres submykeński

i protogeometryczny (ok. 1150-900 p.n.e.)

Okres kilku wieków po upadku kultury mykeńskiej określany był dawniej jako tzw. „Wieki Ciemne" lub też „greckie średniowiecze", którymi to terminami obejmowano okres do odrodzenia się cywilizacji greckiej w VIII w. p.n.e. Dziś większość badaczy stosuje okre­ślenie „Wieki Ciemne" jedynie w odniesieniu do okresu submykeńskiego i protogeome-trycznego (w datach bezwzględnych odpowiednio ok. 1150-1050 oraz 1050-900 p.n.e.), po­nieważ dla tych okresów nie mamy wystarczającej liczby danych umożliwiających odtwo­rzenie dziejów greckich. Taki właśnie podział przyjęła autorka niniejszego opracowania.

Jednocześnie wymienione wyżej określenia nadają omawianej epoce znaczenie pejora­tywne, szczególnie w zestawieniu z poprzedzającą ją epoką, w której lepsza organizacja spo­łeczeństwa i zasadniczo wyższy poziom kulturowy doprowadziły do rozkwitu wspaniałych cywilizacji egejskich, przede wszystkim minojskiej i mykeńskiej¹. Dlatego też część bada­czy coraz częściej zamiast terminu „Wieki Ciemne" stosuje termin „epoka żelaza", która dzieli się na trzy części: wczesna epoka żelaza (= okres protogeometryczny), środkowa epo­ka żelaza (= wczesny i środkowy okres geometryczny) oraz późna epoka żelaza (= późny okres geometryczny), przy czym Wieki Ciemne obejmują wczesny i środkowy okres geome­tryczny². Chronologia Wieków Ciemnych i okresu geometrycznego opiera się przede wszyst­kim na rozwoju ceramiki, głównie attyckiej, dzięki odkryciu serii grobów na nekropoli Ke-ramejkosu od okresu submykeńskiego do końca geometrycznego.

Zgodnie z tradycją grecką upadek kultury mykeńskiej spowodowali Dorowie, grecki lud pasterski żyjący w Epirze, który najechał na Grecję. W źródłach greckich (Herodot, Tukidydes) inwazja Dorów przetrwała jako tzw. powrót Heraklidów, na czele bowiem no­wych szczepów stali potomkowie Heraklesa, wygnani z Grecji południowej, co nastąpiło po wojnie trojańskiej. Doszło do wojen i niepokojów, nowe szczepy zastąpiły w wielu miej­scach dawnych mieszkańców, których zmusiły do przesunięcia się na wschód i osiedlenia się na wyspach Morza Egejskiego i wybrzeżach Azji Mniejszej. To przesunięcie, znane jako „pierwsza kolonizacja", przyczyniło się do powstania wielu nowych ośrodków. Wędrówka Dorów właśnie w takim ujęciu przyjmowana była przez historyków i archeologów, gdyż była zgodna z rozłożeniem terytorialnym dialektów greckich w I tysiącleciu p.n.e (ii. 1).

Według części badaczy upadek kultury mykeńskiej nastąpił na skutek wielkich ru­chów ludów Azji Mniejszej (w tym inwazja Ludów Morza na Egipt), które przesunęły się ku południowym i zachodnim wybrzeżom półwyspu, niszcząc założone tam wielkie miasta--centra handlowe. Spowodowało to z kolei zniszczenie mykeńskich szlaków komunikacyj-

8 1. WIEKI CIEMNE - OKRES SUBMYKEŃSKII PROTOGEOMETRYCZNY (OK. 1150-900 P.N.E.)

nych i handlowych z Bliskim Wschodem i Egiptem, odgrywających ważną rolę w gospodar­ce mykeńskiej. Upadek handlu mykeńskiego nałożył się na trudności wewnętrzne, spowo­dowane falą trzęsień ziemi i innymi przyczynami na terenie objętym kulturą mykeńską; duże znaczenie miało też opuszczenie i zaniedbanie ziem uprawnych południowej i central­nej części Epiru w Grecji w wyniku rozwoju handlu i żeglugi oraz przesunięcia się ludności mykeńskiej bliżej wybrzeży. Szczepy zamieszkujące Tesalię, Epir i Macedonię, znajdujące się dotąd na obrzeżach mykeńskiego świata, przesunęły się bardziej na południe (być może pod naporem innych ludów prących z północy), jakby wykorzystując powstałą lukę, ale jednocześnie niszcząc środowisko i doprowadzając do marazmu gospodarczego. Nowe szcze­py, którymi zgodnie z tradycją grecką byli Dorowie i Tesalczycy, wyparli część dawnych mieszkańców, zmuszając ich do emigracji, na innych zaś terenach dawni mieszkańcy zostali zepchnięci do roli periojków w nowo powstających państwach. Zgodnie z niektórymi opi­niami zmiana stylu życia w okresie Wieków Ciemnych w porównaniu z okresem mykeń-skim była wynikiem nomadycznego trybu życia nowych mieszkańców Grecji i ich stałych wędrówek.

3 joński i attycki arkadyjska-cypryjski

PSI ^e°^lskl

dialekty póbtocno-zachodnie

dorycki

/-

1. Dialekty greckie w I tysiącleciu p.n.e.

Wędrówka Dorów nie znajduje jednak potwierdzenia w źródłach archeologicznych, dlatego część badaczy sądzi, że możliwe jest również stwierdzenie, iż był to jedynie mit powstały później w celu wyjaśnienia kwestii migracji plemion greckich i rozmieszczenia ich dialektów (ii. 1). Należałoby wówczas przyjąć, że Dorowie cały czas zamieszkiwali Gre­cję południową, a w końcu epoki brązu w wyniku wspomnianych wyżej wydarzeń zdołali przejąć kontrolę nad częścią Grecji³ (ii. 2).

W okresie Wieków Ciemnych nastąpiło znaczne pogorszenie warunków życia, ogólne zubożenie, wyludnienie wielu terenów, odejście od wielu osiągnięć technicznych znanych

'r n n n Ł^ •

2. Basen Morza Śródziemnego

10 1. WIEKI CIEMNE - OKRES SUBMYKEŃSKII PROTOGEOMETRYCZNY (OK. 1150-900 P.N.E.)

w epoce mykeńskiej; w zapomnienie poszła umiejętność pisania, doszło do izolacji i ograni­czenia kontaktów zewnętrznych i wewnętrznych. Pojawił się nowy sposób grzebania zmar­łych - kremacja, która we wczesnym okresie protogeometrycznym występowała równolegle z pochówkami ciałopalnymi i szkieletowymi, z tym że w Attyce pochówki ciałopalne wyraź­nie przeważały.

Okres destabilizacji, trwający ok. 200 lat, doprowadził do ukształtowania się nowego typu stosunków społecznych. Zamiast państewek o niemal „feudalnym" charakterze i scen­tralizowanej władzy sprawowanej przez władców achajskich, powstały nowe organizmy po­lityczne, w których władza została podzielona pomiędzy basileusa - króla i kapłana (który w okresie mykeńskim był lokalnym urzędnikiem), radę starców i zgromadzenie wojowni­ków. Gospodarka nabrała charakteru czysto rolniczego, była samowystarczalna, a jednocze­śnie bardzo zamknięta (produkcja płodów rolnych i hodowla zwierząt) i opierała się na uprawie działek ziemi (kleroi), które przydzielano członkom nowych szczepów. Część ziemi stanowiła wspólną własność wszystkich członków społeczności; byli też ludzie, którzy nie posiadali ziemi, urzędnicy (sprawujący wysokie urzędy), czyli pewna liczba ludzi wolnych, zarówno miejscowych, jak i obcych. Istniała również grupa niewolników, która powstała na skutek wojen. Przetwarzanie produktów rolnych i zwierzęcych (wytwarzanie ubiorów, przed­miotów codziennego użytku, narzędzi, mebli itp.) odbywało się w ramach domu (oikos) i dokonywane było przez zamieszkujących go mężczyzn i kobiety. Rzemiosło artystyczne, tak dobrze rozwinięte w okresie mykeńskim, upadło wraz z zanikiem bogatej klienteli gro­madzącej luksusowe przedmioty. Rzemieślnicy zaczęli się ograniczać do wyrobu przedmio­tów pierwszej potrzeby - naczyń glinianych, broni oraz przedmiotów codziennego użytku i kultowych. Zapotrzebowanie na tanie i szybko wytwarzane wyroby gliniane było prawdo­podobnie jedną z przyczyn zaniechania wyszukanej i bogatej dekoracji naczyń i wprowa­dzenia szybszego koła garncarskiego oraz cyrkla z wieloma pędzlami (do wykonywania kół i półkoli na naczyniach, które stały się jednym z głównych motywów dekoracyjnych na naczyniach epoki geometrycznej). Domy, obiekty sakralne i groby, wykonywane z tanich materiałów, zdecydowanie kontrastowały z bogatymi i monumentalnymi budowlami cza­sów mykeńskich.

Wraz z upływem czasu wyraźnie zaznaczyło się uwalnianie się spod mykeńskiej i sub-mykeńskiej tradycji, szczególnie w dziedzinie ceramiki i metalurgii. Jednocześnie wierze­nia mykeńskie stapiały się z wolna z wierzeniami nowo przybyłych mieszkańców Grecji, choć miejsca kultu pozostały w większości te same.

W zakreślonych powyżej ogólnych ramach wraz z wykształceniem się społeczeństwa okresu geometrycznego powstawała i rozwijała się sztuka okresu geometrycznego, poprze­dzona skromnym dorobkiem sztuki okresu protogeometrycznego. Terminy „epoka geome­tryczna" i „sztuka geometryczna" weszły w użycie pod koniec ubiegłego stulecia dzięki nie­mieckiemu uczonemu A. Conzemu (1870).

Architektura

Wieki Ciemne charakteryzują się zupełnym niemal brakiem monumentalnej architek­tury, jaka wykształciła się w czasach, kiedy na ziemiach greckich rozwijały się kultury egej­skie, które stworzyły minojską architekturę pałacową i cytadele mykeńskie. Budownictwo tego okresu było skromne, choć - być może - nasza wiedza na ten temat jest niepełna bądź fałszywa, gdyż stale prowadzone badania zmieniają i nieustannie wzbogacają dotychczaso-

ARCHITEKTURA

11

wą znajomość architektury Wieków Ciemnych, o czym świadczy omówiona niżej budowla z Lefkandi.

Dobrze znanym przykładem osadnictwa okresu protogeometrycznego jest mała miej­scowość Karfi⁴ w południowo-wschodniej części Krety, położona na niedostępnym szczy­cie górującym ok. 300 m ponad równiną Lasithi. Odkrytej tam najwcześniejszej ceramiki nie można dokładnie datować, jednak charakter osady i jej odizolowanie wskazują na jej refugialny charakter. Została założona pod koniec XII w. p.n.e. przez ludność minojsko--mykeńską i liczyła ok. 3500 mieszkańców. Zwarte grupy domów oddzielają brukowane uliczki. Domy o planie prostokąta lub zbliżone do niego wykonane były dość prymitywnie, nie posiadały fundamentów, nie stosowano też tynków. Po wschodniej stronie odsłoniętego fragmentu osiedla odkryto duży, wieloizbowy dom. Najważniejsze pomieszczenie - kwa­dratowa izba, do której dobudowano dodatkowe pomieszczenie od frontu - pierwotnie po­siadało kolumny usytuowane wzdłuż osi; niedaleko jednej ze ścian stało kamienne naczy­nie. Z pomieszczeniem tym związane są magazyny i podwórka. Opisany kompleks, wyróż­niający się wielkością i położony w miejscu najlepiej osłoniętym, może być interpretowany jako rodzaj szczątkowego megaronu pałacowego, najprawdopodobniej siedziby „władcy" Karfi. W osadzie odkryto także okręg kultowy w postaci dziedzińca otoczonego murem z wejściem od wschodu, z kamiennym ołtarzem w północnej części; wzdłuż jednej ze ścian znajdowała się ława na dary wotywne; do dziedzińca przylegały trzy pomieszczenia służące prawdopodobnie do przechowywania wotów, gdyż w jednym z nich znaleziono figurki tera­kotowe. Opisany okręg przywodzi na myśl miejsca kultowe w Mykenach czy na wyspie Kea.

W wyniku upadku kultury mykeńskiej ludność grecka wyemigrowała do Azji Mniej­szej, gdzie założyła nowe osady datowane od IX w. p.n.e., choć początek migracji nastąpił wcześniej. Należy do nich Smyrna na wybrzeżu tureckim (w pobliżu dzisiejszego Izmiru). Ze względu na fakt, że wczesne osadnictwo nie zostało zniszczone ani przykryte późniejszą zabudową, Smyrna dostarczyła wielu informacji o wczesnych domach mieszkalnych. Od­kryto tu konstrukcję owalną na planie, o wymiarach 3 x 5 m, datowaną na ok. 900 p.n.e. Dom był jednoizbowy, w dolnej partii ściany były wykonane z nieobrobionych kamieni, wyżej zaś wzniesione z cegły suszonej na słońcu. Ten mały, prymitywny dom jest znakomi­tym przykładem typowego rozwiązania architektonicznego omawianego okresu i de facto jednym z najwcześniejszych przykładów greckich budowli mieszkalnych, zachowanym w takim stopniu, iż możliwa była jego rekonstrukcja. Podobny pod względem konstrukcyj­nym, ale większy rozmiarami budynek odkryto w miejscowości Nichoria w południowo-zachodniej części Peloponezu.

3. Lefkandi na Eubei, apsydalny budynek - plan, l poi. X w. p.n.e.

1O 15 2Om

12 1. WIEKI CIEMNE - OKRES SUBMYKEŃSKII PROTOGEOMETRYCZNY (OK. 1150-900 P.N.E.)

Na pozostałości wielkiej budowli natrafiono w miejscowości Lefkandi na Eubei, dużej wyspie położonej u wschodnich wybrzeży Grecji (ii. 3). Odkryto tam wyróżniający się na tle dotychczas poznanej architektury okresu protogeometrycznego i geometrycznego budynek o wymiarach 10 x 47 m w formie wydłużonego prostokąta in antis, lecz zaopatrzonego w apsydę i wewnętrzną kolumnadę oraz serię podpór biegnących na zewnątrz wzdłuż dłuż­szych boków, wewnątrz zaś podzielonego na trzy części⁵. Budowlę, powstałą z cegły i drew­na na kamiennej podmurówce, datuje się na l pół. X w. p.n.e. Pośrodku części środkowej pod podłogą natrafiono na dwa groby. Jeden zawierał skremowane szczątki wojownika w brązowym kraterze pochodzenia cypryjskiego (datowanym na koniec XIII lub XII w. p.n.e.), nakrytym brązową fialą, oraz szkieletowy pochówek kobiecy. W kraterze znajdowała się również broń mężczyzny oraz unikalne znalezisko w postaci najstarszego zachowanego na terenie Grecji fragmentu tkaniny. W drugim grobie odkryto kości trzech lub czterech koni. Ze względu na niezwykłe bogactwo grobów przypuszcza się, że pogrzebano tu miej­scowego władcę. Budynek został celowo zniszczony, zasypany ziemią i przekształcony w tumulus. Ze względu na to, że oddawano tu cześć zmarłym, w najbliższym sąsiedztwie powstała rodzinna nekropola używana aż do końca IX w. p.n.e. Odkrywcy uważają, że bu­dowla pełniła pierwotnie funkcję pałacu, później zaś grobu - heroonu - o przeznaczeniu kultowym. Niektórzy badacze widzą w niej prekursora greckiej świątyni, inni nie są skłon­ni przychylić się do tej opinii⁶. Z całą pewnością heroon w Lefkandi ze względu na swój monumentalny charakter jest obiektem o dużym znaczeniu, a jego odkrycie określane było mianem „sensacji stulecia".

Rzeźba

W okresie protogeometrycznym rozwijała się drobna plastyka terakotowa. Niektóre typy figurek nawiązują do plastyki okresu wcześniejszego, egejskiego, np. tzw. boginie bło­gosławiące z Karfi, z podniesionymi do góry rękoma i symbolami kultowymi na głowach, z końca XI w. p.n.e. Niektóre obiekty wykazują niezwykłą dojrzałość w ujęciu formy pla­stycznej, jak np. figurka jelenia z Keramejkosu, datowana (na podstawie innych obiektów znalezionych wraz z nią) na ok. 925 p.n.e. Jej korpus jest cylindryczny, toczony na kole, do _________________________ którego dołączono wykonane ręcznie głowę

4. Centaur z Lefkandi, terakota, koniec X w. p.n.e.

na długiej szyi i nogi; oba boki korpusu zwie­rzęcia pokrywa malowana dekoracja geome­tryczna. Nieco młodszy jest inny obiekt przedstawiający centaura z Lefkandi na Eu­bei, datowany na okres nieco przed 900 p.n.e., ze wspaniale opracowaną głowę i ma­lowaną dekoracją wzorowaną na dekoracji współczesnych naczyń (ii. 4).

W omawianym okresie wytwarzano również figurki brązowe. Umiejętność wy­konywania brązowych, odlewanych w for­mach obiektów dotarła do Grecji prawdopo­dobnie z Anatolii, lecz do tej pory nie wia­domo, kiedy to dokładnie nastąpiło⁷. O ile w przypadku drobnej plastyki terakotowej

CERAMIKA

13

przeważają wyobrażenia postaci kobiecych i generalnie odzianych postaci ludzkich, o tyle w dziedzinie drobnej plastyki brązowej zdecydowanie wyróżniają się wyobrażenia mężczyzn. Wszystkie figurki brązowe, zarówno męskie, jak i kobiece, są nagie, widać jednak wyraźną różnicę w przedstawieniu kobiet, które są sztywne, z rękami opuszczonymi wzdłuż ciała, podczas gdy postacie męskie są poruszone.

Znakomite przykłady figurek męskich odkryto w Olimpii. Odnaleziono serię pięciu figurek, najprawdopodobniej miejscowej produkcji, datowanych wprawdzie na IX w. p.n.e., lecz stylistycznie tkwiących jeszcze w konwencji „protogeometrycznej". Widać wyraźne dysproporcje w wielkości poszczególnych części postaci: nadmiernie dużym lub odwrotnie - zbyt małym, odsuniętym od ciała członkom towarzyszy nadmiernie zredukowany korpus z bardzo cienką linią talii. Duży postęp w ujęciu postaci ludzkiej obserwujemy w grupie z VIII w. p.n.e., przedstawiającej tańczących w kręgu mężczyzn, pochodzącej także z Olim­pii. Wyraźnie zauważalne są lepsze proporcje, powiększenie się bryły korpusu, można też wyróżnić takie elementy, jak ramiona, talię czy brzuch.

Ceramika

Ceramika stanowi właściwie jedyną dziedzinę sztuki w okresie Wieków Ciemnych i okresie geometrycznym, w której możemy obserwować zmiany stylistyczne i rozwój ze względu na znaczną liczbę zachowanych obiektów. Ceramika okresu protogeometrycznego i geometrycznego różni się zdecydowanie od ceramiki poprzedniego okresu, a więc submy-keńskiej, jak również okresu następnego, czyli orientalizującego.

5. Naczynia submykeńskie: 1. naczynie strzemionowe, 2. lekyt, 3. mała amfora, 4. czara

Podstawowe motywy dekoracyjne ceramiki, a także innych wyrobów epoki protoge­ometrycznej i geometrycznej, to koła, półkola, linie faliste i ukośne, romby, trójkąty, spira­la, meander, krzyż, swastyka itp. Niektóre z tych motywów istniały w zdobnictwie naczyń submykeńskich, a potem przeszły do reper- _________________________ tuaru protogeometrycznego, np. koncen­tryczne półkola i koła. Daje się też zaobsero-wać kontynuację w zakresie kształtów na­czyń. Jednakże w ceramice submykeńskiej, poprzedzającej protogeometryczną, dekora­cja naczyń była wykonywana z wolnej ręki, a kształty naczyń nie były poddane tak su­rowym, niemal matematycznym rygorom, jak w ceramice geometrycznej. Ceramiką tą - można powiedzieć - rządził cyrkiel i ka­non. Ponadto zaczęto stosować pędzle o kil­ku końcówkach, umożliwiające precyzyjne wykonywanie wielu równoległych linii. Jed­nocześnie poprawiła się jakość techniczna ce­ramiki: glina i pokost były znacznie lepszej jakości niż w okresie submykeńskim. Róż­nice ujawniają się, gdy zestawimy dwa na­czynia tego samego kształtu i o podobnej de­koracji, ale pochodzące z dwóch różnych okresów (ii. 5.3 i 6.1).

14 1. WIEKI CIEMNE - OKRES SUBMYKEŃSKII PROTOGEOMETRYCZNY (OK. 1150-900 P.N.E.)

W okresie submykeńskim (1150-1050 p.n.e.) trwały jeszcze tradycje mykeńskie. Prze­trwał sposób produkcji naczyń oraz kształty charakterystyczne dla epoki brązu, np. naczy­nie strzemionowe, mała amfora czy lekyt (ii. 5.1-3), są one jednak przysadziste, a ich deko­racja utraciła dawną precyzję wykonania⁸.

Około połowy XI w. p.n.e. w Attyce, a wkrótce potem w wielu innych miejscach poja­wił się nowy styl. Nadano mu nazwę protogeometrycznego (1050-900 p.n.e.), wskazującą na związki z następnym stylem - geometrycznym. Wiele kształtów znanych z poprzedniego okresu wytwarzano nadal, lecz niektóre, jak np. naczynia strzemionowe, zanikły zupełnie, a inne, jak bardzo popularne amfory (ii. 6.1), stały się znacznie wyższe i smuklejsze, praw­dopodobnie dzięki zastosowaniu szybszego koła garncarskiego. Amfory te służyły często do składania prochów zmarłych, co wiąże się z faktem, że kremacja stała się w Attyce najpopu­larniejszą formą pochówku. Dużą popularnością cieszyły się też takie kształty, jak oinochoe o trójlistnym wylewie, lekyty i hydrie. Wśród otwartych form występowały głębokie kubki oraz czary na wysokich nóżkach (ii. 6.2), przy czym ten ostatni kształt był charakterystycz­ny tylko dla okresu protogeometrycznego.

6. Typowe naczynia protogeometryczne: amfora, czara na wysokiej stopce

W okresie protogeometrycznym stosowano dwa systemy dekoracyjne naczyń. W jed­nym tło pozostawiano w kolorze gliny, dekorację natomiast wykonywano ciemnym, czar­nym bądź brązowoczarnym pokostem. Dekorację stanowiły zazwyczaj grupy wąskich pa­sków obiegających naczynie w dolnej jego partii, podczas gdy w wyższych partiach brzuśca i na ramionach występowały koncentryczne koła i półkola, linie faliste i inne elementy. W drugim systemie dekoracyjnym większą część powierzchni wazy malarz pokrywał poko­stem, a w wydzielonych, zarezerwowanych polach pozostawionych w kolorze gliny umiesz­czał motywy zdobnicze. Taka technika zdobienia upowszechniła się pod koniec tego okre­su. Wówczas też pojawiła się postać konia (np. na amforze nr 560 z Muzeum Keramejkosu w Atenach), oddana w technice sylwetowej bez zaznaczenia szczegółów.

CERAMIKA

15

J

W latach 950-900 p.n.e. doszło do rozprzestrzenienia się stylu protogeometrycznego w Argolidzie, Koryntii, na Itace, w Beocji, Fokidzie, Tesalii oraz na północnych Cykladach.

Przypisy do rozdziału l

¹ Odnośnie do rozwoju cywilizacji egejskich zob. szerzej K. Lewartowski, A. Ulanowska, Archeologia egejska. Grecja od epoki paleolitu po wczesną epokę żelaza, Warszawa 1999.

² Lewartowski, Ulanowska, op. cit., s. 161-170.

^! Na temat upadku kultury mykeńskiej zob. id., s. 144-145.

⁴ Podstawowy raport: J. D. S. Pendlebury et al., Karphi: A City ofRefuge ofthe Early Iron Agę in Crete, BSA 38, 1937-38, 57-145.

⁵ Wykopaliska przeprowadzono w 1981 i 1983 r.; ukazały się opracowania: M. R. Popham, P. G. Kalli-gas, L. H. Sackett: Lefkandi H: The Protogeometric Building at Toumba, pt. l: The Pottery by R. W. Catling, I. S. Lemos, Athens 1990; pt. 2: The Excavations, Architecture and Finds by J. Coulton, H. W. Catling, Athens 1993.

⁶ E. Simantoni-Bournia,/lrc/!ai0/oguz tonproimon ellinikon chronon, Athina 1997, s. 109-110.

⁷ Obróbka brązu i innych metali nieżelaznych por. J. Wielowiejski, Górnictwo i metalurgia, [w:] Kultura materialna starożytnej Grecji, t. I, Wroclaw/Warszawa/Kraków 1975, s. 167 nn.

⁸ Na temat techniki produkcji naczyń w Grecji zob. M. L. Bernhard, Greckie malarstwo wazowe, Wro-daw/Warszawa/Kraków 1966, s. 12-14; J. Ziomecki, Obróbka gliny, [w:] Kultura materialna starożytnej Grecji, 1.1, s. 335 nn.; odnośnie do techniki wczesnych naczyń zob. szczególnie J. Boardman, Early Greek Vase Painting, London 1998, s. 11-12.

---