Współczesne systemy polityczne

Co to jest polityka:

• umiejętność rozwiązywania konfliktów

• rządzenie, sztuka rządzenia

• przestrzeń publiczna i prawna

• osiąganie kompromisów

• zorganizowana działalność mająca na celu zdobycie i utrzymanie władzy

Źródła konfliktów społecznych:

• kwestie ekonomiczne

• różny status społeczny (różne wykształcenie)

• kwestie etniczne

• ideologie

• miejsce zamieszkania

• kwestie religijne

• płeć, wiek

Rozwiązywanie konfliktów:

• wybory

• siła (brak tego sposobu w demokracji)

• organizacje pośredniczące łączące ludzi o tych samych poglądach

• procedury

• referenda

• autorytety

• prawo

• instytucje

Po co są instytucje:

• reprezentacja

• rozwiązywanie konfliktów

• wykonywanie polityki

• kontrola

• nakładają ramy na działanie jednostek

Zabezpieczenie przed przeciążeniem systemu:

• grupy interesu

• kultura polityczna

• porządek instytucjonalny

• polityka informacyjna

Model Eastona - system polityczny to maszynka, która przetwarza, lecz nie dostrzega dążeń instytucji oraz relacji w ramach systemu politycznego

Władza- prawo do rządzenia, zwierzchnictwo

Władza po ang.:

• power - władza jako siła

• authority- władza jako autorytet

Władza prawomocna = władza legitymizowana

Uzasadnienie prawomocnej władzy przez Maxa Webera, 3 typy legitymizacji władzy:

• legitymizacja przez tradycję - historia, tradycja stanowi o tym, że władza jest prawomocna; władza jest prawowita, bo istniała zawsze; tradycje plemienne, patrymonialne: władza przechodziła z ojca na syna; tradycja określa zakres, zasady sprawowania i sposób dziedziczenia władzy; władca naruszający tradycję narusza prawowitość władzy

• charyzmatyczna - osoba, która skupia zaufanie społeczeństwa ze względu na cele, które stawia sobie w przyszłości; charyzmatyczny przywódca ma zdolności do zjednywania, podporządkowywania sobie ludzi ze względu na cechy osobiste; podwładni są mu posłuszni, gdyż wierzą w jego szczególna misję; sytuacja kreuje takich charyzmatycznych przywódców; charyzma podlega rutynizacji - następuje kres charyzmy

• racjonalno-legalna - podstawą prawo; władza postępuje według reguł i norm; posłuszeństwo obywateli wobec władzy wynika z przekonania, że została ona wybrana i działa zgodnie z prawomocnymi procedurami

Bentham rozwinął trzeci model Webera, 3 poziomy legitymizacji systemu:

• reguł - władza jest prawomocna jeśli jest zgodna z regułami, reguły są akceptowane przez rządzących i rządzonych

• przekonań

• zachowań

Jeśli obywatele nie są włączeni w działania przejęcia władzy, to władza jest nielegalna, nielegitymizowana

Konieczność usprawiedliwiania przejęcia władzy- przekonania:

• władza musi pochodzić od uznawanego autorytetu: w przypadku porządków demokratycznych jest to lud, naród, w przypadku monarchii- król

• osoby, które mają dzierżyć władzę muszą posiadać kwalifikacje np. granica wieku

• obywatele muszą czuć, że stworzone reguły mają służyć im a nie osobom sprawującym władzę

System parlamentarno - gabinetowy: rząd pochodzi z parlamentu; rząd odpowiada przez parlamentem (votum nieufności); dwuwładza wykonawcza: premier, prezydent/monarcha

System prezydencki - nie ma łączności pomiędzy władzą wykonawczą a ustawodawczą

Przekonania obywateli o prawomocności systemu kształtują:

• media

• kultura polityczna

• typ zawodu, wykształcenie

• poziom dochodów

• rodzina

• przynależność etniczna

Frekwencja- sposób legitymizowania systemu; niski udział obywateli w wyborach nie musi być niepokojący, różne znaczenie frekwencji np. dużą frekwencje można potraktować jako pospolite ruszenie- ludzie chcą coś zmienić

Strajki - formy okazywania braku legitymizacji dla części systemu.

Legitymizacja ważna, gdyż:

• oznacza zdolność do przetrwania państwa

• powiązanie władzy i obywateli

• gwarancja stabilności i porządku

• daje swobodę działań rządzącym

• władzy łatwiej uzyskać posłuszeństwo

• daje większą efektywność rządów

Trwałość brytyjskiego systemu politycznego jest wynikiem umiejętności reakcji systemu w odpowiednim momencie na napięcia społeczne, w przeciwieństwie do systemu francuskiego, który był reformowany 13 razy, Francuzi zamykali się na postulaty kolejnych grup społecznych. Ważna jest także ciągłość kultury politycznej

Kultura polityczna - postawy uczestników życia politycznego; kultura polityczna nie ma charakteru wartościującego

Elementy postawy:

• poznawczy- wiedza

• afektywny- emocjonalny

• oceniający

Obywatele muszą dysponować wiedzą na temat systemu, na podstawie tej wiedzy pojawiają się emocje: akceptują bądź nieakceptuja system i na tej podstawie oceniają czy system ejst dobry czy zły-> Almond i Verba

Almond i Verba:

Wiedza, uczucia, ocena wobec 4 aspektów polityki:

• stosunek obywateli do całości

• elementy inicjujące w systemie - osoby które tworzą politykę

• obiekty wynikowe - elementy, które biorą udział w wykonywaniu polityki

• sprawdzanie miejsca jednostki w systemie

Almond i Verba wyróżnili 3 typy kultury politycznej:

• zaściankowa - społeczeństwo nic nie wie, nic nie czuje a w konsekwencji nie ocenia; społeczeństwo nie posiada żadnej wiedzy o systemie politycznym, nie istnieje świat polityki; kultura ta występuje na przykład w strukturach plemiennych; nie ma różnicy pomiędzy władzą ekonomiczną, polityczną, religijną

• podporządkowana - ludzie mają wiedzę na temat systemu politycznego, społeczeństwo nie dostrzega jednak elementów inicjujących - nie jest ważne kto tworzy politykę, jednostka nie ma pola do aktywności, rolą jednostki jest być posłusznym; kultura polityczna monarchii absolutnej czy reżimów totalitarnych

• uczestnicząca- w stosunku do każdego z 4 aspektów polityki pojawia się wiedza, emocje, ocena

Almond i Verba - jaki system taka kultura polityczna

Władza wykonawcza - rząd: kolegialne ciało odpowiedzialne za podejmowanie decyzji w imieniu społeczeństwa

Obecnie pozycja egzekutywy rośnie- najprościej sprawdzić to licząc ile uchwalonych ustaw jest pomysłem rządu

Wielka Brytania - proces tworzenia się współczesnej roli egzekutywy:

1. Henryk VIII i Tudorowie - stworzenie monarchii absolutnej: Henryk VIII odciął się od kościoła katolickiego, nastąpiła sekularyzacja majątku kościoła; kupowanie popleczników zwłaszcza wśród drobnej szlachty, dzięki temu podporządkował sobie parlament; monarchia absolutna powstała w oparciu o sojusz króla z mieszczaństwem i szlachta; Elżbieta I - mocarstwo kolonialne; rzadko zwoływany parlament

2. Stuartowie - Jakub I i Karol I - stracili legitymizację drobnej szlachty i mieszczaństwa; rosnące niezadowolenie społeczne spowodowane sposobem rządzenia i trudnymi czasami; system monarchii absolutnej szybko utracił legitymizację

3. Najszybciej w Europie nastąpiło tu przejście od feudalizmu do kapitalizmu - wojna dwóch róż doprowadziła do reform gospodarczych, nastąpiło wywłaszczanie chłopów w celu uzyskania łąk pod wypasanie owiec by produkować i przetwarzać sukno. Brak własnej ziemi spowodował, że wielu ludzi musiało znaleźć sobie miejsca pracy. Uwolnienie chłopów od feudałów, chłop nie był już przypisany do ziemi; zatarły się różnice pomiędzy mieszczaństwem a szlachtą

4. Postulaty parlamentu o ograniczeniu władzy ustawodawczej króla, prawa nadawania przez niego monopoli, odebraniu mu praw sądowniczych, powrócenie do tradycji, gdzie król był jedna z izb parlamentu; dochodzi do rewolucji i powstaje republika; powstaje jedyna w historii Wielkiej Brytanii pisana konstytucja i nowy porządek prawny - duże znaczenie parlamentu i rząd odpowiadający przed nim

5. Restauracja Stuartów - królem Jakub II, wszystkie stany przeciw Jakubowi II, gdyż był on katolikiem i istniała obawa , że przywróci kościół katolicki i odbierze ziemie, które wcześniej należały do kościoła katolickiego; ucieczka Jakuba II

6. Wilhelm III Orański i jego następcy - mieli koligacje niemieckie co spowodowało ich alienację; pojawia się ustawa sukcesyjna - król odpowiada przed prawem, niezawisłość sędziów (mogą być usunięci jedynie przez parlament), konstytucyjna odpowiedzialność ministrów przed parlamentem (impeachment), mandat wolny, kadencyjność Izby Gmin, pojawienie się obozów politycznych ( Partia torysów, Partia Wigów) -> koniec monarchii absolutnej

7. Wilhelm Orański dobierał sobie doradców albo z Partii Wigów albo z Partii Torysów, doradcy króla tworzyli tajną radę, której przewodniczył król, w 1714 r. - przewodniczącym rady zostaje I Lord Skarbu, gdyż królowie przestali przychodzić na zebrania rady; ustanowiono, że „król nie może czynić źle” - król przenosi odpowiedzialność na ministrów, decyzje podejmowane w rządzie kolegialnie, by nie dochodziło do straceń ministrów odpowiedzialnych za złe decyzje ; w XVIII w. szefem rady zostaje szef partii

8. Król ma prawo ogłaszania prawa i rozwiązywania Izby Gmin

9. Zasada suwerenności parlamentu - jest niczym nieograniczonym, może wszystko; parlament nie może pozwolić sobie na rewolucję, wszystko musi się mieścić w ramach tradycji - panowanie prawa

10. Brak hierarchii aktów prawnych - konstytucja jest niepisana i elastyczna: konstytucję tworzą akty normatywne dotyczące instytucji + wielkie akty parlamentu + prawo zwyczajowe+ prawo precedensu+ książki prawnicze

11. Obecnie monarchia dziedziczna, król może rozwiązywać Izbę Gmin, otwiera I sesję parlamentu, nadaje tytuły, mianuje biskupów, działa jak głowa państwa republiki, ma prawo łaski, nominuje ambasadorów i innych urzędników

Niezmienne elementy systemu brytyjskiego od czasów królowej Wiktorii:

• monarchia

• Niezmieniony Parlament: Izba Lordów, Izba Gmin i król jako trzecia izba parlamentu

• Premier łącznikiem pomiędzy parlamentem a koroną

• Procedury i proces ustawodawczy

• Ciągle dominują 2 partie - system dwupartyjny

Elementy zmienione w systemie Wielkiej Brytanii:

• demokratyzacja systemu wyborczego: reforma Grey'a 1832r. - odebrano prawo głosu zgniłym miasteczkom; 1867r. - obniżenie cenzusu majątkowego i wprowadzenie głosowania tajnego; reforma Gastona - prawo głosowania prawem obywatelskim a nie tylko prawem hrabstw i miast; 1918 - Lloyd George wprowadza powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn- 21 lat i kobiet- 30 lat, od 1928r. kobiety również 21 lat

• prezydencjalizacja funkcji premiera - rozbudowa zaplecza: duża liczba doradców, nie są to urzędnicy korony lecz osoby zaufane premiera, doradcy nie są kontrolowani przez parlament; głosowanie: poopieram członków danej partii, gdyż premierem zostanie lider partii, głosowanie przez pryzmat liderów

• koniec imperium brytyjskiego

Stopniowe zmiany, które następowały pod rosnącą presja demokratyzacji; kolejne grupy były włączane do systemu

W systemie parlamentarno - gabinetowym prezydent/ monarcha pełni rolę reprezentacyjną; traktowany jest jako symbol państwa, trwa niezależnie od tego jaka opcja polityczna rządzi

System prezydencki:

• głowa państwa = szef rządu (monizm egzekutywy, system parlamentarny
  - dualizm egzekutywy

• rząd nie ma charakteru kolegialnego, ministrowie nie są odpowiedzialni

• prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, prezydent nie odpowiada przed parlamentem

• stała niezmienna kadencja prezydenta, może zostać skrócona tylko poprzez śmierć, zrzeczenie się lub złamanie praw

• prezydent nie może być członkiem parlamentu

Stany Zjednoczone Ameryki:

Obawa przed monarchią, wybrano taki system, gdyż w czasie uchwalania konstytucji amerykańskiej system parlamentarny dopiero się tworzył

• liczba elektorów z każdego stanu nie może być mniejsza niż 3, kandydaci na prezydenta znani są jeszcze przed wyborem elektorów, elektorów wybiera się pod kątem tego na którego z kandydatów zagłosują- wybory pośrednie; elektorzy raczej nie zmieniają zdania w kwestii tego na kogo zagłosują

• wybory parlamentarne w połowie kadencji prezydenta

• prezydent może sprawować kadencje 2 razy

• co 2 lata wybory do Senatu (wymiana 1/3 liczby senatorów)

• „hamulce i równowaga” - kontrola parlamentu nad prezydentem:

1. Impeachment - prezydenta obowiązuje prawo; prezydent nie może rozwiązać kongresu ani kongres nie może pozbawić władzy prezydenta

2. Prezydent jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale o wojnie decyduje kongres

3. Prezydent powołuje urzędników za radą i zgodą Senatu, ale odwołać może bez zgody senatu

4. Prezydent nie ma inicjatywy ustawodawczej, ale ma prawo veta, które może być odrzucone przez Kongres

5. Kongres decyduje o budżecie

6. wiceprezydent szefem Senatu

7. podczas kryzysu większe kompetencje otrzymuje Prezydent

8. w Parlamencie nie głosuje się wg przynależności partyjnej, prezydent musi montować koalicje (większość) dla swoich ustaw poprzez metodę perswazji, prezydent ma możliwość oddziaływania :

• spotkania w kuluarach, które mają nakłonić do pewnych rozwiązań

• dotarcie do opinii publicznej: orędzia, konferencje prasowe

• działalność na arenie międzynarodowej

Parlament nie ma kontroli nad urzędem Prezydenta

Separacja władzy w systemie prezydenckim: oddzielenie władzy wykonawczej od władzy ustawodawczej

Prezydent odpowiedzialny konstytucyjnie a nie politycznie

Wady i zalety systemu prezydenckiego:

Zalety systemu prezydenckiego	Wady systemu prezydenckiego
odpowiedzialność jednej osoby	system łupów- zwycięzca bierze wszystko, obsadzanie swoimi ludźmi kluczowych stanowisk
stabilność rządu, nie ma możliwości kryzysu rządowego	parlament może blokować pomysły prezydenta
wiadomo kto zostanie szefem rządu

System semiprezydencki (mieszany)

• Prezydent wybierany w wyborach powszechnych

• Prezydent posiada własną niekwestionowaną władzę

• Premier i ministrowie muszą mieć poparcie parlamentu

• Odpowiedzialność Prezydenta przed narodem

• Odpowiedzialność rządu przed Parlamentem

Francja - V Republika - kompetencje Prezydenta:

• sprawy zagraniczne

• nominowanie rządu

• rozwiązywanie Parlamentu

• przewodniczenie obradom rządu

Ponadto de Guelle i jego następcy Pompidou i d' Estaing często korzystali z referendów (w jednym z nich dopiero uchwalono bezpośrednie wybory prezydenckie)

System wielopartyjny - konieczność tworzenia koalicji

M. Duverger - jeden z pierwszych teoretyków dotyczących partii politycznych; prawo Duvergera - ordynacja większościowa prowadzi do dwupartyjności, ordynacja większościowa redukuje liczbę partii, ordynacja większościowa wcale nie podnosi frekwencji ze względu na efekt psychologiczny - obywatel wie, że musi zagłosować na jedną z dwóch partii, które się liczą, by jego głos nie był zmarnowany; prawo Devergera to prawo socjologiczne, ordynacja większościowa nie działa, nie doprowadzi do dwupartyjności, gdy społeczeństwo jest podzielone, istnieją podziały terytorialne

2 rodzaje ordynacji:

• większościowa

• proporcjonalna

Kroki utworzenia rządu w systemie parlamentarnym:

1. Ogłoszenie wyników wyborów

2. Ruch głowy państwa - wskazanie formatora rządu/ mianowanie premiera; w Holandii formator rządu nie jest premierem

3. Propozycja gabinetu

4. Inwestytura od Parlamentu - votum zaufania

5. Głowa państwa formalnie mianuje rząd

6. Votum nieufności , rozwiązanie/ poddanie się do dymisji rządu, koniec kadencji

Trwałość rządów koalicyjnych:

1. Czynniki społeczno - ekonomiczne:

• zbieżności ideologiczne

• chęć sprawowania władzy

• niesłabnące poparcie dla rządu

• wspólny wróg - występują razem przeciw innej partii

• rozdrobniona opozycja

• partie mają lojalnych członków

• stabilny rozwój państwa

• mała liczba partii

Czynniki instytucjonalne:

• konstruktywne wotum nieufności

• aby uchwalić wotum nieufności potrzeba jest minimum połowa posłów

• pewne terminy i procedury, które opóźniają podejmowanie decyzji o wotum nieufności

3 warianty rządów w systemie parlamentarno - gabinetowym :

1. kolegialne ciało w postaci gabinetu - przykładem Fińska Rada Stanu

2. rządy pierwszego ministra - przykład Wielkiej Brytanii, RFN - rząd kanclerski, kanclerz jest najważniejszy, ministrowie odpowiadają przed kanclerzem a kanclerz odpowiada przed Bundestagiem

3. rządy ministerialne - oznacza to kryzys, nie jest to normalna sytuacja

Jednopartyjność nie oznacza silnej pozycji premiera - przykład Japonii

Tendencje pojawiające się w systemie parlamentarnym:

• prezydencjalizacja funkcji premiera - tendencja ta jest bardziej widoczna w systemach jednopartyjnych i większościowej ordynacji wyborczej; głosując na daną partię wiemy kto będzie sprawował funkcję premiera - nie ma niebezpieczeństwa, że pojawi się ktoś nowy; zmiany w funkcji premiera spowodowane między innymi pojawieniem się mediów; zaczynają się pojawiać prywatni doradcy premiera, np. w Wielkiej Brytanii, co do tej pory było charakterystyczne dla systemu prezydenckiego; premier jest także znaczącą postacią w stosunkach międzynarodowych - jeździ z różnymi wizytami zagranicznymi

• zmiany trybu pracy gabinetów - pojawienie się komitetów - sam gabinet organizuje się w komitety, nie są to ciała bardzo sformalizowane, rząd oparty jest na systemie komitetów; komitety składają się z ministrów; siła premiera zależy od tego czy kontroluje powiązania pomiędzy komitetami; obecnie w Polsce istnieje jeden stały komitet zwany małą radą ministrów na czele którego stoi Michał Boni, jest także Komitet Europejski Rady Ministrów

Legislatywa - parlament

Legislatywa nie podejmuje władczych decyzji, bierze udział w procesie ustawodawczym

Państwo liberalne - najważniejsze jest dobro jednostki, państwo to chroni dobro jednostki, w imię dobra wspólnego nie można zapomnieć o jednostce

Parlamenty mają swój początek w Radach Królewskich; potem pojawienie się koncepcji suwerenności ludu w czasie rewolucji francuskiej - władza pochodzi od ludu

Wspólne cechy wszystkich parlamentów/ zgromadzeń:

• Liczebność posłów - rzadko w którym kolwiek z państw przekracza 500, zwykle jest to 300 - 400, liczba posłów powyżej 500 może ograniczać efektywność pracy parlamentu, im więcej osób w zgromadzeniu, tym łatwiej nim manewrować

• Liczebność izb:

• bikameralizm - dwuizbowość

• unikameralizm - jednoizbowość

Przeważa model jednoizbowy, po II wojnie światowej nastąpiła redukcja izb np. w Danii, Nowej Zelandii; państwa federalne charakteryzuje dwuizbowość - jedna izba pochodzi z wyborów, druga izba to reprezentanci stanów, landów itp.

Argumenty za jednoizbowością - mamy jeden lud, jedną wolę ludu; istnienie jednej izby skraca proces ustawodawczy; łatwiej rozliczać z podjętych decyzji, gdyż wiadomo jakie ciało podejmowało decyzję

Argumenty za dwuizbowością - większe prawdopodobieństwo załatwienia interesów jednostki, druga izba ma bronić przed terrorem większości; możliwość poprawy legislatywy

• System komisji - organizacja pracy parlamentu

Bikameralizm:

• symetryczny - silny; obydwie izby równe pod względem kompetencji; niezależność

wyborów (USA - ważniejszy wyborcy niż partie; Włochy, Belgia);

wyjątek Niemcy, gdyż tam dyscyplina partyjna

• asymetryczny - słaby (Holandia, Francja, Polska) usprawiedliwienie gdy tylko izba

niższa ma mandat społeczny (Wielka Brytania, Francja); Polska - izba

niższa większe kompetencje (rozwiązanie rządu, parlamentu,

rozpatrywanie vet prezydenta, budżet, początek procedury

ustawodawczej)

Komisje Parlamentarne - wzrost ich roli gdy są podkomisje (USA); osłabienie gdy silne

pozycje partii (RFN, Wielka Brytania); rodzaje:

• stałe - liczba i profil jak resorty

• wyspecjalizowane (śledcze)

• mediacyjne (w państwach federalnych)

Terytorialna organizacja państwa - pionowy podział władzy

Historyczne formy związków państw:

• unia personalna - jedność tylko monarchii

• unia realna - Polska i Litwa (1569 r.) połączenie nie tylko za pomocą władcy

• konfederacja - związek państw przy zachowaniu suwerenności; działa na mocy

traktatu

Współczesne organizacje państw:

• federacje - akt prawa nadrzędnego, które jest prawem wewnętrznym

• samorząd - podzielona władza wykonawcza i administracyjna sprawowana na

szczeblu lokalnym przez wybieralne ciała w ramach prawa; ustala się to za

pomocą ustawy

• autonomia - samorząd władza ustawodawcza i ewentualnie sądownicza; musi być

zmiana konstytucji

Federacje:

• zabezpieczają przed dyktaturami (Niemcy)

• zbliżają obywateli do rządzenia

• lepsza gdy państwo zróżnicowane (Belgia, Bośnia i Charcegowina)

• lepsza jeśli duże terytorium (USA, Kanada, Brazylia, Indie, Meksyk)

• sposób zorganizowania rynku wewnętrznego bez ograniczeń

federalizm dualistyczny - (USA) egzekucja bezpośrednia, supersystem i subsystemy mają

swoją administrację i rządzą sobie z wprowadzeniem prawa

federalizm kooperacyjny - (Niemcy) egzekucja pośrednia, supersystem narzuca władzy

wykonawczej subsystemów zadania

Supersystem ograniczany jest przez:

• zasadę subsydiarności

• sąd konstytucyjny

• konstytucję

• drugą izbę Parlamentu

• procedury

• komisje mediacyjne

Dokumenty prawa w federalizmie (tam ważniejsze sądownictwo konstytucyjne):

1. Konstytucja

2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

3. Ustawy krajowe

4. Konstytucje subsystemów

5. Ustawy subsystemów

Sądownictwo konstytucyjne - zgodność dokumentów niższego rzędu z wyższego rzędu;

respektowanie równości i ochrona przed innymi;

rozwiązywanie konfliktów; zyskuje na znaczeniu po II wojnie

światowej; wyróżniamy:

• Trybunały Konstytucyjne - w Europie kontynentalnej; długie i indywidualne kadencje

• Sądy Najwyższe - zajmują się nie tylko prawem konstytucyjnym (kraje anglosaskie); pierwszy raz pojawiają się w USA (tam urząd dożywotnio, sędziowie bez bezpośredniego mandatu społecznego, a wybierani są przez władze; mówi się, ze to III izba parlamentu, gdyż decyduje o prawie)

• Istnieją także organy międzynarodowe

Wzrost znaczenia roli sądownictwa - judykalizacja polityki:

• Utrata autorytetu władzy

• Wzrost roli państwa

10

---