Dr Małgorzata Rosin

Współczesne kierunki i prądy wychowania

NEGATYWNE ZJAWISKA PROWADZĄCE DO KRYZYSU WYCHOWANIA

• Deprecjacja macierzyństwa

• Wyrugowanie emocji

• Wartość działania na rzecz innych zastąpiona wartością „mieć coś z życia”

• Zmiana ról

• Nieznajomość potrzeb psychicznych dziecka

• Niespójność między wymaganiami i zachowaniami

• Konsumpcyjny styl życia („cywilizacja spożycia”)

NEGATYWNE ZJAWISKA W EDUKACJI

• NAUCZYCIEL W ROLI FUNKCJONARIUSZA ADMINISTRACJI SZKOLNEJ

• ODPERSONALIZOWANY STOSUNEK DO UCZNIÓW

• AUTORYTARYZM I DOMINACJA

• WĄSKI DYDAKTYZM I UTYLITARYZM

WYZNACZNIKI WSPÓŁCZESNEGO AUTORYTARYZMU:

• Uprzedzenia;

• Nastroje i uwarunkowania występujące w sferze społecznej i w zakresie kultury politycznej;

• Lęk przed wolnością.

• Autorytaryzm bierze swój początek z przyczynowego trójkąta: tradycja, socjalizacja, sytuacja.

OSOBOWOŚCI AUTORYTARNE charakteryzują się:

• konwencjonalizmem,

• mocnym przywiązaniem do drobnomieszczańskiego systemu wartości,

• oparciem na moralności burżuazyjnej,

• autorytarną podległością,

• brakiem krytycyzmu wobec wyidealizowanych autorytetów własnej grupy społecznej,

• agresywnym wyszukiwaniem autorytetu,

• tendencją do wyszukiwania ludzi naruszających wartości konwencjonalne,

• wiarą w przesądy i myśleniem stereotypami,

• przekonaniem, że tajemnicze siły kierują losami jednostek,

• dążeniem do siły i brutalności, identyfikacją z figurami, które mają to wyrażać,

• destrukcyjnością i cynizmem,

• uogólnionym wrogim stanowiskiem i niechęcią do rodzaju ludzkiego,

• projekcją własnych poglądów na świat zewnętrzny.

Wg E. Fromma przyczyną kształtowania się osobowości autorytarnej jest m.in.

lęk przed wolnością.

OBJAWY BIUROKRACJI SZKOLNEJ

• Przeładowanie programów nauczania poszczególnych przedmiotów jako efekt walki specjalistów w obronie swych interesów.

• Rywalizacja między uczniami.

• Bezosobowe, anonimowe kontakty między uczniami a nauczycielami, nacechowane klimatem dystansu i izolacji.

• Selekcyjna funkcja szkoły, przy zwracaniu niewielkiej uwagi na funkcję kształcenia.

CECHY OSOBOWOŚCI BIUROKRATY

• człowiek dający pierwszeństwo środkom nad celami;

• ciągle, automatycznie stosujący „rytuały”;

• brak w nim zaangażowania i chęci zmiany, odejścia od wykonywanej roli i przyzwyczajeń;

• walczący o zachowanie status quo;

• praktycyzm;

• konformizm;

• wycofanie;

• działania i zachowania pozorne, maskujące nieudolność;

• konserwatyzm.

SZKOŁA I RODZINA JAKO GŁÓWNE SIEDLISKA ALIENACJI

1. Autoalienacja (uzyskiwanie osobowości „zastępczej”);

2. Alienacja od pracy („bankowa” wiedza);

3. Alienacja od norm (konformizm, oportunizm);

4. Alienacja od kultury („kultura ciszy”).

Wszystkie zjawiska alienacji występujące w procesie edukacyjnym uruchamiają:

• „blokadę nadziei”, marzeń i aspiracji;

• zgodę na manipulację.

Wytworem tego zjawiska jest specyficzna osobowość neurotyczna (K. Horney), doprowadzająca do „alienacji wewnętrznej”, której objawami są:

• neurotyczne współzawodnictwo;

• pogoń za władzą i prestiżem;

• sztuczność w zachowaniu;

• bezradność i wrogość wobec innych.

NIEAUTORYTARNE KONCEPCJE NAUCZANIA I WYCHOWANIA

Wszystkie one, bez względu na to, jakie jest źródło ich powstania, miejsce czy okres, są związane elementem sprzeciwu wobec obowiązujących w instytucjach edukacyjnych komponentów „biurokracji, autorytarnych struktur decyzyjnych, abstrakcyjnych celów uczenia się, przemocy i społecznej selekcji”.

Każda ze szkół antyautorytarnych oferuje przełom edukacyjny w kierunku zorientowania procesu uczenia się na:

• bezpośrednie, indywidualne potrzeby i zainteresowania dzieci,

• wyeliminowanie lęku i przymusu,

• oparcie edukacji na zasadzie samoregulacji,

• uczenie się w działaniu i poprzez doświadczanie,

• planowanie przez uczniów swobodnych form zajęć dydaktycznych,

• realizację programu metodą projektów”.

Placówki nieautorytarne budują wszelkie wpływy i sytuacje wychowawcze na bazie:

• nieautorytarnych interakcji między dorosłymi i dziećmi;

• doprowadzania do poczucia własnej wartości i tożsamości jednostek;

• demokratycznej atmosfery w szkole;

• zasadzie równości wobec prawa;

• nadania formy prawnej stosunkom między władzą szkolną a uczniami i rodzicami uczniów.

• otwartości na rzeczywistość społeczną;

• odstąpienia od socjoprioryzmu na rzecz personalizmu;

• humanizacji stosunków międzyludzkich;

• oparcia edukacji na wartościach uniwersalnych.

Celem edukacji, w której założeniach byłaby różnorodność światopoglądowa, jest przyzwyczajenie społeczeństwa do odmiennych niż jego własne sposobów postrzegania, a w konsekwencji do niedopuszczenia do lęku przed nieznanym. K. P. Fritzsche i H. Knepper (1993) uważają, że:

• nauka w szkole powinna się koncentrować na wczesnym przyswajaniu różnych zapatrywań, na uczeniu dzieci patrzenia na świat oczyma innych ludzi, dzięki czemu rozwinie się u nich empatia i tolerancja;

• to przyjmowanie różnorodnych punktów widzenia i rozwijanie umiejętności emocjonalnego utożsamiania się z nimi ma stanowić podstawę zdobywania wiedzy, dzięki czemu możliwe będzie rozumienie zjawisk na poziomie międzynarodowym;

• aby być gotowym do poszanowania poglądów innych ludzi, należy wytworzyć u siebie wiarygodny własny światopogląd i silne poczucie wartości, gdyż jedynie osoby nie posiadające kompleksów niższości są w stanie emocjonalnie utożsamić się z innymi ludźmi;

• tolerancja światopoglądowa powinna być odwzajemniona, tzn. mniejszości powinny także uczyć się od większości;

• ta dwustronność zmusza do zrozumienia lęków i niepokojów innych ludzi, dzięki czemu możliwe jest łagodne rozwiązywanie konfliktów;

• edukacja zakładająca różnorodność horyzontów myślenia jest najskuteczniejsza, gdy jest stosowana jako wczesna metoda prewencyjna, gdyż bardzo trudno jest usunąć zakorzenione uprzedzenia i lęki

PEDAGOGIKA NIEDYREKTYWNA

Zasady niedyrektywnego prowadzenia osoby oraz niezbędne postawy terapeuty wobec klienta:

• Terapeuta musi nawiązać z dzieckiem ciepłe, przyjacielskie stosunki, by w jak najkrótszym czasie doprowadzić do dobrych kontaktów.

• Terapeuta przyjmuje dziecko takim, jakie ono jest.

• Terapeuta ugruntowuje swoje stosunki z dzieckiem w atmosferze przyzwolenia, co oznacza, że może ono wyrazić wszystkie swoje uczucia w sposób wolny i bez zahamowań.

• Terapeuta wykazuje czujność, by rozpoznać uczucia, które dziecko chce wyrazić i dokonuje w refleksyjny sposób ich potwierdzenia, co pozwoli dziecku uzyskać wgląd we własne postępowanie.

• Terapeuta szanuje umiejętności dziecka w zakresie samodzielnego radzenia sobie z własnymi trudnościami, dzięki czemu uzyskuje ono możliwość wyboru sposobu spojrzenia na swoje zachowanie i dokonania zmiany. Decyzja zmiany należy do dziecka.

• Terapeuta nie stara się rozmową czy zachowaniem wpłynąć na dziecko. To ono pokazuje drogę, natomiast terapeuta za nim podąża.

• Terapeuta nie stara się przyspieszać terapii. Wie o tym, że jest to droga, którą należy posuwać się wolno, krok po kroku.

• Terapeuta stawia granice jedynie tam, gdzie jest to konieczne, żeby terapia zakotwiczyła się w świecie rzeczywistym i żeby dziecko jasno uświadomiło sobie swoją współodpowiedzialność we wzajemnych stosunkach i przebiegu spotkań.

Wychowanie niekierowane:

• Rezygnacja z oddziaływania na dziecko poprzez wzory osobowe, autorytety do naśladowania czy identyfikacji na rzecz samodzielnego odkrywania i asymilowania przez dziecko wartości, obdarzania go zaufaniem i współodpowiedzialnością.

• Odejście od założonych z góry celów i programów wychowawczych na rzecz bezwarunkowej akceptacji dziecka takim, jakie ono jest.

• Brak represji i mechanizmów konformizacji zachowań na rzecz samostanowienia, samookreślenia, samokontroli i samooceny zachowań indywidualnych każdej osoby.

Postawa wychowawcy w pedagogice niedyrektywnej wyraża się poprzez:

• Autentyczność, czyli to, by każdy mógł być sobą, nie czuł się zmuszany do narzucania innym własnych uczuć, ocen, wartości, by był zawsze takim samym oraz poszukującym coraz lepszych warunków do własnego rozwoju, by nie odgrywać przepisanych przez innych ról społecznych.

• Gotowość czy czujność do udzielania dziecku stosownej do jego potrzeb pomocy, do udzielania odpowiedzi na jego pytania, do zaspokajania jego zainteresowań, do dzielenia się własnymi doświadczeniami.

• Empatia - jako szczególna wrażliwość na cudze uczucia, motywy, postawy, wartości i uświadamianie ich sobie.

• Twórczość - zdolność do zmiany, elastyczności i oryginalności w rozwiązywaniu problemów. (R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, W-wa 88).

Kanony - postulaty psychologii humanistycznej będące podłożem dla pedagogiki niedyrektywnej:

• samourzeczywistnianie jako stałą tendencję do rozwoju całego potencjału ludzkich zdolności;

• autonomię i współzależność społeczną jako pełną zdolność i wolność podejmowania przez człowieka decyzji;

• ponoszenie odpowiedzialności za swoje postępowanie i życie dzięki społecznemu kontekstowi, w którym mogą się one rozwijać;

• międzypodmiotowość jako warunek podmiotowości;

• orientację człowieka na cel i sens własnego życia;

• holizm, czyli postrzeganie człowieka jako niepodzielnej, zintegrowanej całości jego ciała, psychiki i ducha.

Wskazania do kreowania właściwych relacji między wychowawcą
a wychowankiem postrzeganym przez niego jako osoba:

• Zapewnienie klimatu bezpieczeństwa psychologicznego i zaufania poprzez gotowość słuchania drugiej osoby, nie oceniania jej oraz wchodzenia w bezpośredni z nią kontakt bez ukrytych zamiarów czy chęci manipulacji.

• Otwarte i adekwatne do własnych doznań i odczuć komunikowanie się.

• Uważne słuchanie, troska o zrozumienie znaczenia tego, co inni chcą mu zakomunikować.

• Powstrzymanie się od wyrażania ocen, w tym szczególnie ocen krytycznych.

• Przekazywanie informacji zwrotnych czyli tego, jak postrzega się drugą osobę i jakie ona budzi w nim uczucia.

• Swobodne poszukiwanie informacji oraz rozwiązań pobudzających i akceptujących twórczość wychowanka.

• Poszanowanie umiejętności dziecka w samodzielnym radzeniu sobie z własnymi problemami czy trudnościami, dzięki czemu uzyska ono możliwość wyboru sposobu postrzegania swoich zachowań i suwerennego dokonywania w nich zmian.

PODSTAWOWE PRZESŁANKI WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

S. Wołoszyn uważa, że:

• Pedagogika humanistyczna to w polskiej pedagogice trzeci wielki nurt, obok psychologizmu (indywidualizmu) i socjologizmu pedagogicznego.

• Utożsamia ją z pedagogiką kultury lub personalizmem pedagogicznym.

• Nurt ten stara się przezwyciężyć jednostronność dwóch poprzednich, przeciwstawia się pozytywistycznemu modelowi nauki i poznania.

Głównymi cechami pedagogiki humanistycznej są (Buddrus, 1995):

1. Ukierunkowanie wszelkich pedagogicznych starań na człowieka jako całość, co oznacza zajmowanie się jego właściwościami i samopoczuciem intelektual­nym jak i emocjonalnym.

2. Postrzeganie wychowanka jako podmiotu oddziaływań pedagogicznych, czyli jako człowieka będącego w trakcie osobistego rozwoju i uczestniczącego w rozwijaniu własnych możliwości rozwojowych.

Wg Janusza Tarnowskiego pedagogika humanistyczna charakteryzuje się także cechami:

• powiązanie uniwersalnej idei „człowieka abstrakcyjnego” z „człowiekiem konkretnym”, żyjącym w niepowtarzalnych warunkach i okolicznościach;

• odrzucenie posługiwania się władzą bądź manipulacją;

• wychowanie do dialogu;

• kształtowanie zdolności do rozwiązywania życiowych problemów.

Tak więc pedagogika humanistyczna:

• w zakresie założeń epistemicznych odwołuje się do wiedzy, którą jednostka zdobywa indywidualnie, w sposób bezpośredni, poprzez własne doświadczenie;

• w zakresie założeń psychologicznych uznaje człowieka za zdolnego do samorozwoju, do tego, by stał się jednostką w pełni funkcjonującą;

• ujęte przez nią cele wychowania są celami pośrednimi, nawiązującymi do wartości humanistycznych. Jednostka zbliża się do nich, lecz nigdy nie osiąga ich w pełni. Głównym celem wychowania jest stworzenie wycho­wankowi warunków umożliwiających ich osiąganie;

• w zakresie kategorii pojęciowych do najważniejszych należą: samorozwój, samoaktualizacja, autonomia jednostki, poczucie własnej tożsamości;

• najważniejszym zadaniem wychowania jest stworzenie dziecku takich warunków rozwoju, by w jak najpełniejszy sposób mogło zrealizować własne „ja”, by „stało się tym, kim stać się może”.

Stosunek C. Rogersa do modelu tradycyjnej edukacji:

• Nauczyciel jest posiadaczem wiedzy, uczeń oczekiwanym odbiorcą.

• Centralne elementy tej edukacji to wykład i egzamin.

• Nauczyciel sprawuje władzę, uczeń jest posłuszny. Obaj są posłuszni władzom szkolnym. Kontrola jest zawsze skierowana w dół.

• Nauczyciel jako autorytet jest centralną postacią tej edukacji.

• Występuje minimalna ilość wzajemnego zaufania.

• Nauczyciel wierzy, że uczniem najlepiej się kieruje trzymając go w przerywanym lub stałym stanie strachu.

• Uczniowie nie decydują o celach, treściach i metodach edukacji; nie mają głosu w sprawie tego, kto ich będzie uczył. Nauczyciele często również nie mają w tych sprawach głosu.

• W szkole nie ma miejsca dla całej osobowości.

Model PCA (Person Centered Approach - podejście skoncentrowane na osobie) C. Rogersa

• Warunek podstawowy: nauczyciel (facylitator) ma wystarczająco duże zaufanie do siebie i do innych (uczniów) aby wierzyć, że inni - tak jak on sam, potrafią myśleć o sobie, uczyć się dla siebie. Jeśli ten wstępny warunek istnieje, wówczas następne aspekty modelu PCA stają się możliwe.

• Nauczyciel dzieli z innymi (uczniami, ich rodzicami, władzami szkolnymi) odpowiedzialność za proces uczenia się.

• Nauczyciel dostarcza materiałów do uczenia się korzystając z własnych wiadomości, własnego doświadczenia, książek, materiałów źródłowych lub doświadczeń społecznych.

• Uczeń konstruuje i rozwija swój własny program uczenia się, sam albo w kooperacji z innymi, z pełną świadomością ponoszenia odpowiedzialności i konsekwencji tego wyboru.

• W klasie (grupie studenckiej) stopniowo tworzy się klimat ułatwiający uczenie się. Początkowo jest on kreowany przez nauczyciela.

• Wszystko ogniskuje się wokół utrzymania stałego procesu uczenia się. Treść uczenia się, chociaż ważna, schodzi na drugi plan. Efekty mierzy się tym, czy uczeń zrobił wyraźny postęp w uczeniu się „jak się uczyć” tego, co chce wiedzieć.

• Samodyscyplina zastępuje zewnętrzną dyscyplinę.

• Ocena nauki studenta jest dokonywana przez niego samego oraz jest wzbogacana informacjami zwrotnymi ze strony innych członków grupy i nauczyciela.

• W tym wspomagającym rozwój klimacie uczenie się ma tendencję do pogłębiania się, postępowania w szybszym tempie i większego przenikania się z życiem i zachowaniem ucznia niż ma to miejsce w uczeniu się w tradycyjnej klasie szkolnej. Dzieje się tak dlatego, że kierunek uczenia się jest własnym wyborem, uczenie się - własną inicjatywą i cała osoba (z uczuciami, namiętnościami, jak również intelektem) jest zaangażowana w proces uczenia się.

Głównym celem wychowania w pedagogice humanistycznej jest osobowość w pełni funkcjonująca, która:

• W sposób pełny, nieschematyczny i bardziej trafny spostrzega rzeczywistość i ma z nią lepszy kontakt.

• Ma pozytywną samoocenę i lepiej ocenia innych ludzi oraz stosuje mniej mechanizmów obronnych.

• Jest spontaniczna w myślach, odczuciach, zachowaniach.

• Jest skoncentrowana na problemach, a nie na własnym «ja», jest skupiona na sprawach, które postrzega jako ważne.

• Dobrze znosi samotność.

• Posiada wysoki stopień autonomii, jest wierna swoim przekonaniom nawet w obliczu trudności, rozwija zainteresowania, realizuje swoje plany i zachowuje integralność.

• Posiada zdolność stałej świeżości w ocenie zjawisk, umie się cieszyć.

• Przeżywa całe bogactwo uczuć: uniesienia, zdumienie, przerażenie, poczucie potęgi, bezradność, zagubienie i inne.

• Jest zainteresowana społeczeństwem, kocha ludzkość, nie jest wrogo ustosunkowana do ludzi.

• Bliskie kontakty nawiązuje z niewieloma ludźmi, ale są one nacechowane głębią i powagą. Jest zdolna do miłości.

• Ma demokratyczną strukturę charakteru.

• Posiada silnie rozwinięty zmysł etyczny.

• Ma poczucie humoru, przy czym nie jest złośliwa.

• Jest w jakiejś dziedzinie twórcza, oryginalna.

• Nie jest oderwana od kultury, ale nie jest od niej w znaczący sposób uzależniona.

Różnice między racjonalnością adaptacyjną i emancypacyjną w kontekście wychowania.

Racjonalność adaptacyjna	Racjonalność emancypacyjna
Teorie wychowania autorytarnego (pe­da­gogika behawiorystyczna, pedagogika konserwatywna)	Teorie wychowania antyautorytarnego (pedagogika humanistyczna, pedagogika liberalna)
Cel wychowania
- rozwój wychowanka jako adaptacja do zastanych warunków życia (górny pułap rozwoju upatrywany w tożsamości konwencjonalnej (tożsamości w ro­lach);	- rozwój rozumiany jako samorealizacja (górny pułap tak rozu­mia­nego rozwoju stanowi osobowość post­kon­wen­cjonalna, autonomiczna, kształtująca się na poziomie wartości uniwersalnych (tożsamość osoby);
Zadanie wychowania
- kształtowanie wychowanków wg. wzorów osobo­wych, uchodzących w danej społeczności za pożą­dane i nienaruszalne;	- promowanie szeroko pojętej zmiany człowieka i świata;
Istota zmian edukacyjnych
- udoskonalać, ulepszać świat wg. już ustalonej (tzn. nie podlegającej zmianie) definicji;	- dokonanie rewizji zastanej definicji świata, wykra­cza­nie poza wyobrażenie o tym, co jest możliwe i pożądane;
Istota oddziaływań pedagogicznych
- bezpośrednie oddziaływanie na wychowanka; - przekazywanie wychowankowi goto­wej wie­dzy i gotowych wzorców zachowań, elimi­no­wanie wpły­wów odbiegających od założonych; - zdyscyplinowany wysiłek; - podporządkowanie się wychowanka woli wycho­wawcy i zasadom panującym w szkole;	- pośredni wpływ na dziecko pole­ga­jący na orga­ni­zo­waniu sytuacji (okazji, warunków) sprzyjających rozwojowi; -poznawanie i realizowanie włas­nych, indy­widual­nych potrzeb i możli­wości; - edukacja pozbawiona przymusu, respektująca prawo jednostki do własnej drogi rozwoju; - akceptacja autonomii, indywidu­alności, pod­mio­towości zarówno wychowanka jak i wychowawcy;
Metody, środki i formy wychowania
- kary i nagrody oraz rywalizacja między wycho­wankami jako środki wychowawcze; - rygorystycznie określona formuła organizacyjna (system klasowo-lekcyjny);	- współdziałanie, partnerstwo, nieo­ce­niające nasta­wie­nie wychowawców do wychowanków; - odformalizowanie wychowania, elas­tyczna (uw­zglę­dniająca różnorodne możliwości wychowanków) organizacja czasu, miejsca i procesu edukacyjnego;
Edukacja
- ceni się pewność wiedzy, jej stabilność i bez­poś­rednią (techniczną) użyteczność;	- ceni otwartość, alternatywność, względną niepew­ność oraz użyteczność pośrednią wiedzy (takie jej sto­sowanie, które wymaga samodzielnego przeło­żenia jej na reguły działania);

Literatura:

Pedagogika. Podręcznik akademicki (2003), Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), PWN.

Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, (1996), Łódź.

Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, (1998), Kielce.

Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania (1998), Kraków.

6

---