2. Podaj i omów znaną ci definicję religii

1) genetyczna

Auguste Comte (1798 - 1857, twórca socjologii): „religia to najniższy etap rozwoju wiedzy, a więc jest wynikiem umysłowego prostactwa, lęku, zachwytu, jakiego pierwotny człowiek doznawał oglądając cuda przyrody. W miarę rozwoju religia przechodzi w metafizykę, a następnie zmienia się w naukę pozytywną”

uwagi:

- opiera się na NIEUDOWODNIONYM przyjętym od Saint-Simona „prawie trzech stadiów”

1) teologiczne - ludzkość tłumaczyła zjawiska, odwołując się do bóstw i duchów

2) metafizyczne - (ukształtowało się w Renesansie) wyjaśniała bieg zdarzeń za pomocą abstrakcyjnych idei, zasad

3) pozytywne - (od czasów odkryć Kopernika, Galileusza i Newtona) ludzkości skupia się na ustalaniu faktów i odkrywaniu stałych związków między nimi.

- religia przecież nadal istnieje więc?????

2) Strukturalna

relacjonistyczne (patrz pytanie nr 3)

określające POSTAWĘ RELACYJNĄ:

Immanuel Kant (1724 - 1804) „religia to całokształt naszych obowiązków pojętych jako nakazy Boże”

uwagi

- to redukuje religię do moralności i etyki

- nazwał ją religią naturalną albo religią rozumu

3) funkcjonalna

Friedrich Max Müller (1823 -1900, indolog i religioznawca, jeden z inicjatorów religioznawstwa porównawczego) „religia to duchowa zdolność lub dyspozycja, która niezależnie od zmysłów i rozumu, a nawet wbrew nim czyni człowieka zdolnego do ujęcia nieskończoności”

3. Relacjonistyczna definicja religii (przykład, tradycja)

Definicje te określają stosunek ogólny lub osobowy (osobowy charakter MINIMUM JEDNEGO członu relacji)

1) Gustav Mensching (1901 - 1978, socjolog niemiecki) „religia to przeżyciowe spotkanie człowieka z tym, co święte oraz wyrażona w postępowaniu odpowiedź człowieka spowodowana przez to, co święte”

- „spotkanie” - podkreśla osobowy i dialogowy charakter relacji

- „to, co święte”- sacrum, osobowe i bezosobowe może być

- w socjologii religii kontynuował prace Webera i Wacha, w metodologii nauk religioznawczych nawiązywał do prac E. Husserla.

- socjologia religii jest wg Menschinga „nauką o fenomenach społecznych religii i o socjologicznych stosunkach w religii”

2) Tiele - Söderblom „Religią, czy też samą istotą, czy lepiej cechą trwałą wszystkich zjawisk i aspektów religii jest to, że łączy ona pewnym stosunkiem (relatio) człowieka jako nosiciela uczuć religijnych z tak czy inaczej ujmowanym przez niego światem innym, nadprzyrodzonym, transcendentnym”

Cornelius Petrus Tiele ( 1830 - 1902)

- holenderski teolog protestancki, religioznawca

- uznawany za „ojca” religioznawstwa akademickiego (objął pierwszą katedrę historii religii) - był pionierem relacjonistycznego oddawania istoty religii jako stosunku człowieka do ponadludzkich mocy, w które wierzy.

Nathan Söderblom (1866 - 1931)

- szwedzki teolog luterański, religioznawca, ekumenista.

- arcybiskup Uppsali i prymas Kościoła Luterańskiego Szwecji.

- historyk religii, twórca szwedzkiej szkoły religioznawczej, laureat pokojowego Nobla

(pierwotna definicja Tielego została uzupełniona przez Soderbloma i jest znana jako definicja Tielego - Soderbloma )

3) dr hab. Henryk Hoffmann „religia to oparty na tradycji zespół przekonań/wierzeń dotyczących świata (też człowieka i ludzkości), w których to przekonaniach odzwierciedla się stosunek człowieka do sił nadprzyrodzonych/sacrum, uzewnętrzniający się w doktrynie religijnej, w kulcie religijnym, w organizacji religijnej”

- współczesny WYBITNY religioznawca

- autor licznych, niezliczonych publikacji naukowych

- przyczynił się do rozkwitu Instytutu Religioznawstwa UJ

- zdecydowany orędownik śmiałej tezy, że w barszczu powinien być tylko jeden grzyb...

4. Definicje religii jednoaspektowe (wąskospecjalistyczne) i wieloaspektowe w religioznawstwie

- podział ten odnosi się do złożoności treściowej zjawiska definiowanego

1) definicje jednocechowe,

- za istotę religii uważa się jedną jej cechę, zakładają prostotę faktu religijnego

- dziedziny jak np. socjologia badają religie jednoaspektowo, zgodnie z własną metodologią

- definicja religii, uznająca jeden z wymiarów religii (doktrynalny, moralny, kultowy, organizacyjny) za najważniejszy, jest zawsze zabarwiona redukcyjnie, co jest zarzutem tylko wówczas, kiedy łączy się z umniejszeniem roli innych wymiarów.

np:

psychologiczne — znaczenie czynników psychicznych,

William James „religia to takie uczucia, czyny i doświadczenia odosobnionej jednostki ludzkiej, o których jednostka ta mniema, że odnoszą się one do czegoś, co ona sama uznaje za boskie”

socjologiczne — znaczenie funkcji instytucjonalnych i rytualnych.

Émile Durkheim „religia to system powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk, odnoszących się do rzeczy świętych, to znaczy rzeczy wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną Kościołem”

2) definicje wielocechowe

- zakładają bogatszą charakterystykę faktu religii

- religia to wg nich ZESPÓŁ CECH

- przydatne religioznawczo

- należy ustalić, co trzeba w takiej definicji zawrzeć:

np. - za Joachimem Wachem trychotomię: aspekt kultu, doktryny i organizacji

- popularną dzisiaj dychotomię: stronę organizacyjno-kultową i wierzeniowo przekonaniową

przykłady to np. te definicje z pytania nr 3

5. Kategoria świętości - jej znaczenie dla religioznawstwa

1) Co religioznawstwo bada a czego nie:

- w badaniu religioznawczym ważny jest właśnie stosunek człowieka do sacrum, bada się sensus numinis - odczucie świętości,

- odwrotnie (stosunek sacrum do człowieka) nie da się empiryczne badać („pomacać, dotknąć, powąchać, polizać”(hmm...zachciewa się!!!) - cyt. za H.Hoffmann), nie da się powiedzieć czy to obiektywnie istnieje bądź nie, więc religioznawstwo tego nie bada, nie zajmuje się kwestiami istnienia bądź nieistnienia Boga (ontologicznego statusu sacrum), nie orzeka o „prawdziwości” jakiejkolwiek religii i nie przesądza o słuszności dogmatów religijnych, traktując ludzkie poglądy na te tematy wyłącznie jako materiał badawczy.

to bada teologia, filozofia.

2) sacrum [łac.], to, co święte, wszystko, co dotyczy bogów, kultu, przedmiotów i ludzi związanych z kultem. przedmiot czci religijnej

- termin sacrum pochodzi od łac. sacer i jest bliski terminowi sanctus. Oba wywodzą się od sancire, gdzie rdzeń sak oznacza nadawanie znaczenia, rzeczywistość, sprawianie, że dana rzecz staje się realna.

N. Söderblom

„Świętość jest najważniejszym słowem religii; jest może nawet bardziej istotna od pojęcia Boga”

- religia posiada swoisty przedmiot (sacrum), ku któremu ukierunkowuje człowieka

- przyczyny wprowadzenia terminu sacrum:

1. pozbyć się, nic nie wyjaśniającego terminu „Bóg osobowy”, bo okazało się, że takie ujęcie nie odpowiada rzeczywistości wielu tradycji religijnych (takich, w których idea Boga osobowego nie jest obecna: buddyzm, dźinizm, taoizm)

2. przezwyciężenie redukcjonizmu, poszukiwania istoty religii w jakiejś określonej, wąskiej rzeczywistości

R. Otto

Na podstawie ogromnego materiału porównawczego opisał on religię jako domenę ujawniania się tajemniczej mocy boskiego numinosum, której obecność budzi w człowieku paradoksalną reakcję równoczesnej fascynacji i lęku (mysterium fascinosum i mysterium tremendum). Religia wg Otta nie jest dziedziną wiedzy, lecz sferą, w której człowiek spotyka się z tajemniczą Rzeczywistością, poznawaną w przeżyciu emocjonalnym.

M. Eliade

- Religijny obraz świata człowieka archaicznego zbudowany jest na opozycji sacrum - profanum, albo inaczej bytu - niebytu, bo Prawdziwie rzeczywiste jest tylko to, co jest sacrum.

- sacrum to nazwa Rzeczywistości, ku której skierowany jest człowiek religijny,

- człowiek nie umiejąc opisać, czym jest numinosum, może jedynie opisywać sposoby jego ujawnienia. Hierofanią jest wszystko, poprzez co ukazuje się sacrum

6. Struktura religii

Wg encyklopedii i Maciuszki

Ustalenie struktury, wspólnej wszystkim religiom utrudniają istniejące między nimi różnice w pojmowaniu boskiej rzeczywistości, świata i człowieka oraz w praktykowaniu religijności. Za cenę pewnego uproszczenia można przyjąć, że na r. składa się rzeczywistość:

- pozaempiryczna - dana symbolicznie, ucieleśniona w określonych wierzeniach, zachowaniach i instytucjach.

- empiryczna (obiektywna lub subiektywna).

• Obiektywną rzeczywistość tworzą przekonania (wierzenia), instytucje i formy kultu.

• Na subiektywną rzeczywistość składa się religijność (doświadczenie religijne), przejawiająca się następnie w jego wierzeniach, emocjach, postawach i praktykach.

W każdej rozwiniętej religii współistnieją ze sobą w różnych proporcjach 4 zasadnicze elementy: doktrynalny, etyczny, kultowy i organizacyjny.

Przykłady:

- Stanisław Ossowski: wiara, kult, przeżycia, wytwory, instytucje, role społeczne, wartości

ALE: poszczególne elementy się przenikają i nie da się ich tak dzielić więc Ossowski bidulka odpada!!!

- Emile Durkheim: wierzenia i obrzędy ALE: to też nie oddaje wszystkich aspektów religii więc Durkheim bidulka też odpada!!!

Wg wykładów

Struktura religii

- trychotomiczna (wg Joachima Wacha): doktryna, kult, organizacja

( ale ten podział całkowicie nie bierze pod uwagę strony subiektywnej, wierzeniowej)

- dlatego też dziś często stosuje się strukturę dychotomiczną: strona organizacyjno - kultowa (obiektywna, zewnętrzna) i strona wierzeniowo - przekonaniowa ( subiektywna, wewnętrzna)

12. Bóstwa przyrody nieożywionej

Zacznijmy od tego czym są bóstwa - to nadludzkie istoty obdarzane osobowością, będące przedmiotem wierzeń i kultu religijnego.

Bóstwa przyrody nieożywionej dzielimy na kilka grup:

1) bóstwa uraniczne (oraz Nieba jako całości)

2) bóstwa atmosferyczne

3) bóstwa telluryczne

ad.1) bóstwa uraniczne to rodzaj bóstw zaliczanych przez religioznawców do najstarszej warstwy kultowej sięgającej korzeniami paleolitu. Typologicznie dzielą się na 2 kategorie: pierwszą (zapewne starszą) stanowią nadziemskie istoty utożsamiane z całym obszarem niebiańskim, drugą — istoty rządzące jakąś jego częścią, ciałami niebieskimi (tu wyróżniamy: bóstwa astralne-gwiazd, planet, bóstwa solarne- słońca, bóstwa lunarne- księżyca) lub szczególnym stanem (tzn. np. nieba za dnia, nieba nocą, nieba o poranku itp.). Bóstwa- personifikacje całego Nieba, są przeważnie utożsamiane z Bogiem Najwyższym i Stwórcą. To one przeważnie przechodzą w „stan spoczynku” (deus otiosus), bo są wypierane przez młodsze bóstwa (głównie jakichś sił atmosferycznych) i przestają się jakoś liczyć dla ludzi, są daleko od nich (Hoffmann mówił, że tak jest np. z Bogiem Ojcem z Katolicyzmie- zastąpił go niejako Chrystus).

Genezy bóstw uranicznych. najprawdopodobniej należy szukać w rel. koncepcjach ludów łowieckich górnego paleolitu, które zapewne lokowały w niebie właściwą ojczyznę dusz ludzkich i zwierzęcych, z której zstępują one na ziemię, poczynając życie, i do której powracają po śmierci.

Ad. 2) to bóstwa związane z żywiołem powietrza i przestrzenią między niebem a ziemią; klasyfikowane są zasadniczo w obrębie 2 typów: bóstwa wiatru oraz bóstwa burzy i deszczu (bóstwa pluwialne). Sprawowanie władzy nad wiatrem wchodzi w zakres kompetencji bóstw rządzących kosmosem, lub przynajmniej górną jego częścią, ale właściwe, wąsko wyspecjalizowane bóstwa wiatru rzadko należą w panteonach świata do ścisłej czołówki. Można je raczej spotkać w otoczeniu którejś z pierwszoplanowych postaci (w szczególności bóstwa nieba i burzy) w roli wysłanników, pomocników, towarzyszy.

Do bóstw astralnych., oprócz bóstw burzy i deszczu, zalicza się też istoty związane z innymi opadami (gradem, śniegiem, mżawką) oraz ze zjawiskami, które wprawdzie opadami nie są, ale w mitach najczęściej są traktowane jako takie (rosa, mgła). Z wyjątkiem bóstw zsyłających grad, którymi są zwykle bóstwa burzy i deszczu, pozostałe bóstwa astralne, tj. związane ze śniegiem, mżawką, rosą, mgłą, stanowią luźną grupę, różnie klasyfikowaną. Dotyczy to także bóstw tęczy, które bywają zaliczane również do bóstw uranicznych.

Ad. 3) bóstwa telluryczne posiadają dwa aspekty:

• powierzchowny (form naziemnych- gór, głazów, lasów, pól + bóstwa akwatyczne jako podgrupa czyli wszelkie strumyczki, rzeczki, jeziorka...)

• aspekt podziemny- jako bóstwa chtoniczne. Jako takie klasyfikowane są istoty nadludzkie przebywające w podziemiu lub przynajmniej ściśle z podziemiem związane. Przez to są związane z życiem dusz po śmierci. Często bóstwa śmierci to bóstwa chtoniczne

do tej grupy bóstw zalicza się także ogólną personifikację Ziemi. [Hoffmann zwracał uwagę, że w większości religii jest tak, że bóstwo Ziemi jest żeńskie a Nieba męskie, a wyjątkiem jest Egipt(!!). w Encyklopedii Religia jest napisane, że takich przypadków jest prawdopodobnie więcej, ale nie ma przykładów. Hasła nie pisał Hoffmann]

13. Bóstwa przyrody ożywionej

tu jest mały problem. W encyklopedii praktycznie tego nie znalazłam, a Hoffmann na wykładzie ograniczył się do stwierdzenia, że dzieli się je na dwie grupy:

• bóstwa wegetacji (przeważnie są to bóstwa umierające i zmartwychwstające, lub przychodzące i odchodzące)

• bóstwa śmierci- co jakoś średnio zgadza się z tym, że przeważnie za takie uznawane były bóstwa telluryczne.

Ale ogólnie do bóstw przyrody ożywionej można zaliczyć pewnie wszelkich bożków i boginki poszczególnych roślin (np. drzew, ale nie lasu jako całości), zwierząt

14. Bóstwa społeczne

tu wyróżniamy również podgrupy:

1. bóstwa czynnościowe (funkcyjne)

2. bóstwa zawodowe

3. bóstwa abstrakcyjne

ad. 1) opiekują się różnymi czynnościami niezwiązanymi z życiem zawodowym wydarzeniami w życiu człowieka (np. narodzinami, chorobą, zdrowiem, szaleństwem, macierzyństwem) - [tu się rodzi mały kłopot- encyklopedia nie wyróżnia tej trzeciej kategorii, włączając bóstwa abstrakcyjne w poczet bóstw funkcyjnych, ale Hoffmann podzielił to na te trzy grupy...a hasło pisał Bator...]

ad. 2) inaczej profesjonalne. Są opiekunami poszczególnych grup zawodowych, więc wyodrębniali się z czasem, gdy powstawały kolejne profesje. Wyróżnia się wśród nich: bóstwa myślistwa i rybołówstwa, bóstwa rolnicze, związane z uprawą ziemi, bóstwa medyczne, bóstwa zawodów umysłowych - pisarzy, muzyki, bóstwa rzemiosł, bóstwa handlu i podróży. W świecie Chrześcijańskim te funkcje zaczęli przejmować święci! Szczególnie było to widoczne w średniowieczu kiedy praktycznie każdy cech miał swojego świętego patrona!

Ad.3) no i tu opieram się tylko na Hoffmannie, który na wykładzie wrzucił tu personifikacje pojęć abstrakcyjnych, takie jak bogini Zgody, Zwycięstwa itp.

15. Teoeschatologia

Teoeschatologia wchodzi w skład doktryny religijnej, jako część teologii. Teoeschatologia przedstawia śmierć boga lub bogów.

Z tym pytaniem jest b. duży problem. Bo nikt poza Hoffmannem nie wyróżnia teoeschatologii! Nie ma tego w encyklopedii religia, ale nie ma też w słowniku religioznawczym i in. Gdy jest mowa o eschatologii, to dotyczy ona tylko kosmosu lub człowieka/ludzkości. A niestety nie mogę znaleźć u siebie co H. o tym mówił....bardzo Was przepraszam.

16. Teoria świata (kosmologia religijna)

Kosmologia religijna to jeden z podstawowych działów doktryny rel., obejmujący wszelkie zagadnienia dotyczące kosmosu, jego powstania, struktury, funkcjonowania i rozwoju. W jej skład wchodzą: kosmogeneza- czyli teoria pochodzenia świata (w tym powstania samej Ziemi- geogeneza, i powstania życia na Ziemi- biogeneza), kosmografia- czyli teoria porządkująca świat na różne sposoby (wertykalnie- sfery nieba, ziemi, podziemi; horyzontalnie- stronami świata od jakiegoś wyznaczonego centrum świata, którym jest przeważnie centrum religijne danego systemu, lub temporalnie), kosmoeschatologia- teoria końca świata (i tu fatalizm- czyli koncepcja linearna, lub cyklizm- czyli kołowa, możliwość odradzania się świata).

17. Kosmogeneza religijna

To część kosmologii religijnej, zajmująca się genezą Wszechświata. W skład kosmogenezy wchodzą geogeneza- czyli teoria o powstaniu Ziemi jako planety (czasem zawężona tylko do teorii powstania jakiegoś konkretnego miejsca na Ziemi- jak w mitologii japońskiej- jest omówione tylko powstanie wysp) i biogeneza- czyli teoria powstania życia na Ziemi. Kosmogenza tłumaczy też cel stworzenia świata i nadaje sens jego istnieniu.

W religiach politeistycznych najczęściej mamy do czynienia z powstaniem świata jako z zaprowadzeniem porządku, ładu. Świat jest więc potencjalnie zawarty w chaosie.

Religie monoteistyczne opierają swoją kosmogenezę przeważnie na „creatio ex nihilo” świat więc zostaje stworzony dosłownie z `niczego'.

18. KOSMOGRAFIA RELIGIJNA

- to inaczej kosmologia szczegółowa. Dział kosmologii poświęcony jest problemom struktury, czyli budowy świata, jego rozwoju w czasie i przestrzeni oraz religijnej koncepcji życia. Kosmografie rozpatruje się w ujęciu wertykalnym, horyzontalnym, temporalnym. W Kosmografii wertykalnej wyróżnia się zwykle 3 główne poziomy kosmosu: górny (niebo), środkowy (ziemię) i dolny (podziemie). W ujęciu horyzontalnym świat dzieli się na strony świata. Istotną rolę odgrywa tu środek świata przez, który przechodzi często oś świata. Czas w wymiarze kosmologicznym liczony jest od początku stworzenia do końca istnienia świata. W kosmografii szczególną rolę odgrywają poglądy dotyczące genezy, sposobu przejawiania się oraz istoty życia, a także wyobrażenia o świecie zwierząt i roślin.

19. KOSMOESCHATOLOGIA:

we wszystkich doktrynach religijnych przyjmuje się, że świat miał swój początek i będzie miał koniec, eschatologia zajmuje się przeznaczeniem świata.

Wśród idei traktujących o końcu świata można wyróżnić: 1) wypływające z obserwacji regularnych zmian zachodzących w przyrodzie przekonania o cykliczności świata odnawiającego się po następujących okresowo katastrofach, całkowicie lub częściowo niszczących stary świat, które dają początek nowym czasom, rozpoczynającym się zwykle od złotego wieku (np. religie antyczne, hinduizm); 2) finalizm, czyli idee ukształtowane na podstawie przyjętej linearnej koncepcji czasu przekonanie o jednorazowym i ostatecznym końcu świata, mającym się zdarzyć po wypełnieniu się czasu (np. judaizm, chrześcijaństwo, islam, zaratusztrianizm); koniec ten mają poprzedzić kataklizmy (potop, trzęsienie ziemi, spadanie gwiazd, zniknięcie słońca itp.), nadejście Mesjasza lub Zbawcy, walka sił dobra i zła, wskrzeszenie wszystkich zmarłych na sąd ostateczny, podczas którego ludzkość zostanie podzielona na potępionych — przeznaczonych do zniszczenia wraz ze starym światem bądź skazanych na wieczne męki (piekło), oraz na zbawionych — dla których będzie stworzona nowa, niebiańska kraina wiecznej szczęśliwości (raj).

20. TEORIA CZŁOWIEKA (ANTROPOLOGIA RELIGIJNA) stanowi trzecią podstawową część składową doktryny religijnej. Obejmuje nie tylko zagadnienia genezy oraz natury człowieka, ale także problemy filozoficzne i eschatologiczne dotyczące miejsca i roli człowieka w życiu doczesnym oraz jego celów ostatecznych. Antropologię religijną rozpatruje się w dwóch ujęciach indywidualnym, skupiającym się na jednostce, która dzieli się na antropogenezę, antropografię (pneumatologia - nauka o duszy, soteriologia - nauka o zbawieniu) i eschatologię antropologiczną (tanatologia, sąd pośmiertny, sąd ostateczny). oraz w ujęciu socjozoficznym, zajmującym się społeczeństwem, jego powstaniem (socjogeneza, kulturogeneza), jego rozwojem (historiografia) i jego końcem (socjoeschatologia). Teoria człowieka podejmowała próby odpowiedzi na nurtujące ludzi pytania: kim jest człowiek, jaki jest cel i sens jego egzystencji?

21. ANTROPOGENEZA RELIGIJNA

to część antropologii religii, nauka o pochodzeniu człowieka. Problem pochodzenia człowieka i społeczeństwa znalazła w dziejach religii wiele rozwiązań. Początkowo przyjmowano na przykład, że ludzie wyłaniają się z „Matki Ziemi” bądź z jej poszczególnych ukształtowań lub wytworów (wody, skał, drzew). Późniejszym etapem była wiara, że pierwszych ludzi stworzyli bogowie. Zależność od Bogów nie ograniczała się do samego aktu stworzenia. Spotyka się również tezę, że cywilizacja i kultura duchowa nie są wytworami ludzi, lecz zostały wniesione do społeczeństwa przez bogów lub herosów.

22. ANTROPOGRAFIA RELIGIJNA

porusza szczegółowe problemy teorii człowieka. W jej skład wchodzą dwie nauki Pneumatologia, czyli nauka o duszy i soteriologia, czyli nauka o zbawieniu. Za główny składnik natury człowieka koncepcje religijne uznały niematerialną duszę będącą motoryczną siłą ludzkich działań i zachowań. Pojęcie duszy wiąże się z próbą wyjaśnienia sobie takich zjawisk, jak śmierć, sen. Koncepcja nieśmiertelnej duszy wysunęła w doktrynie religijnej na pierwsze miejsce teorię zbawienia (soteriologię). Zbawienie było osiągalne przez: uczynki, wiarę, poznanie.

23. ANTROPOESCHATOLOGIA to rozważania na temat rzeczy ostatecznych. podstawową funkcją eschatologii jest wytworzenie w świadomości ludzi wierzących przekonania o życiu przyszłym jako w istocie bardziej wartościowym od życia doczesnego, ziemskiego. W krąg rozważań eschatologicznych wchodzą problemy: śmierci, sądu ostatecznego oraz końca świata.

24. Kult - definicja kultu

Odp. Kult religijny jako zewnętrzny przejaw życia religijnego jest zespołem praktyk będących wyrazem czci wobec sił nadprzyrodzonych. Od gr. kultus - uprawa ziemi.

25. Ewolucja kultu - ryt, rytuał, obrzęd

Odp. Kult rozwijał się stopniowo i przechodził rozmaite fazy. Jego początkowym stadium były proste, spontaniczne (niesformalizowane) akty czci wobec bóstwa, zwane rytami. Jednostka indywidualnie wyrażała w nich swój podziw i strach (bojaźń) wobec nieznanych i groźnych mocy poprzez pokłon, klękanie, padanie na twarz, wznoszenie rąk ku górze, okrzyki. Z biegiem czasu ryty wymagały komplikacji i schematyzacji. Wytworzyła się bardziej złożona i rozwinięta forma zachowań kultowych zwanych obrzędem. Trzy cechy obrzędu to: czas sakralny (święta), przestrzeń sakralna (wyodrębnione miejsce kultu) oraz język sakralny. Obrzędy w odróżnieniu od rytów nie były już sprawowane indywidualnie, bezpośrednio przez wyznawców, lecz przez wyspecjalizowanych w tym celu funkcjonariuszy kultu (szamanów, czarowników, kapłanów). Pojawiła się wówczas tendencja do rytualizacji zachowań kultowych. Była ona następstwem przeświadczenia, iż należy bezwzględnie przestrzegać ustalonego rytuału, jego naruszenie może bowiem spowodować gniew sił nadprzyrodzonych o groźnych dla wyznawców skutkach. Wyróżniamy dwa podstawowe zachowania kultowe: modlitwę i ofiarę.

26. Mit a rytuał - relacja doktryny do rytuału (mit do rytuału: struktura, rodzaje i funkcje rytuału, kwestia jego skuteczności)

Odp. Między mitami i obrzędami religijnymi występuje ścisła zależność. Mity są teoretycznym uzasadnieniem rytuałów religijnych, a te z kolei są obrazowym (symbolicznym) przedstawieniem określonego mitu. Rytuał scala z racjonalizującym porządkiem mitu i zwraca się do mitycznych potęg (duchów, bogów) w sposób mający na celu uzyskanie odpowiedzi lub spowodowanie zdarzeń przynoszących ochronę, bezpieczeństwo, pomyślność, wyjaśnienie. W rytuałach człowiek odtwarza ład przyrody, wyraża stany swego pożądania, przeżycia, demonstruje stosunek do sacrum, likwiduje bezład. Rytuał tworzy techniki ustalające harmonię świata oraz świata ze człowiekiem. Należy bezwzględnie przestrzegać ustalonego rytuału, jego naruszenie może bowiem spowodować gniew sił nadprzyrodzonych o groźnych dla wyznawców skutkach.

27. Modlitwa - typy

Pierwotnie modlitwa była skierowana do bóstwa prostym, spontanicznym wezwaniem o pomoc i interwencję. Wiara w skuteczność modlitwy wywodzi się z przekonania o magicznej mocy słowa (zaklęcie - rodowód modlitwy tkwi w magii). Stąd modlitwy są na ogół wypowiadane w specjalnym, uroczystym „języku sakralnym”. Jest wiele rozmaitych rodzajów modlitwy, które nie istnieją w odosobnieniu od siebie, lecz krzyżują się nawzajem i współistnieją:

1. modlitwa jako czary, wypowiadanie magicznych formuł

2. modlitwa jako rodzaj kontraktu, za odmówienie modlitwy chce się coś od bóstwa uzyskać

3. modlitwa jako sposób przekonywania bóstwa

4. modlitwa jako rodzaj czci i hołdu

5. modlitwa jako wyraz całkowitego i bezgranicznego oddania

6. modlitwa jako spowiedź, oczyszczenie - katharsis

Modlitwa jest bezpośrednim kontaktem z siłą nadprzyrodzoną, a jednocześnie najprostszą formą rytuału.

Struktura modlitwy:

1. wezwanie do Boga - modlący się w miarę możliwości nie chce pominąć ani jednej ze stron działalności wzywanego, jego cech, właściwości i przymiotników

2. sankcja - modlący powołuje się na swe zasługi wobec Boga, aby tym skłonić Go do wysłuchania modlitwy

3. prośba - w danym przypadku prośba o zemstę, o karę - modlitwa w swej treści sprowadza się do klątwy

Modlitwa musi być odmawiania w czasie sakralnym, specjalnie wyodrębnionym miejscu sakralnym, a najlepszym sposobem odmawiania modlitwy jest rygoryzm. Modlitwie towarzyszą określone gesty, pokłony, klękanie, skłony głowy, podnoszenie rąk, uderzanie pięścią w pierś.

28. Ofiara - typy

Idea ofiary wywodzi się z przeświadczenia, że dając coś bóstwu można na zasadzie wzajemności uzyskać od niego upragnioną rzecz lub wywołać pożądany stan. Ofiara oparta jest na zasadzie: do, ut des - daję, abyś i ty mi dał. Bóstwom ofiaruje się najczęściej te rzeczy, które stanowią wartość dla człowieka, a więc mięso zwierzęcia, ziemiopłody, napoje (libatio), rośliny wydzielające przy spalaniu miły zapach (kadzidło) itp. Bardzo rozpowszechniony był zwyczaj częściowego lub całkowitego spalania ofiarowywanych darów. Praktykowano również spożywanie poświęconych ofiar, traktując to jako ucztę wspólną z bogami. W dziejach różnych religii nierzadko składano ofiary z ludzi, tzw. ofiara ekspiacyjna. Ofiara ekspiacyjna znana jest pod dwiema postaciami: ofiara bezpośrednia - na ołtarzu ofiarnym składany jest sam człowiek i ofiara zastępcza - symboliczna. Zamiast człowieka przeznaczonego na ofiarę wybierano zazwyczaj zwierzę. Rozwój religii w ofiarnictwie dokonywał się w ten sposób, że z czasem zamiast człowieka składano w ofierze zwierzę, „kozła ofiarnego”, kazano mu dźwigać grzechy całego nawet narodu i poświęcano go gniewnym bogom bądź to przez całopalenie, zakopanie, bądź tez rzucanie do morza.

Zastępstwo ofiarne przejawiało się m. in. w formach:

1. zwierzęcia (lani, jagnięcia, kozła)

2. ofiary cząstkowej - zamiast składać w ofierze całego człowieka skrapiano miejsce sakralne ludzką krwią

3. wybranego przestępcy skazanego i tak na karę śmierci

4. kukły symbolizującej człowieka

Wraz z pojawieniem się idei ofiary wydzielono specjalne miejsca do jej składania. Uznano, że mieszka w nich (na stałe lub czasowo) bóstwo. Opiekę nad wyodrębnioną w ten sposób „przestrzenią sakralną” (prototyp ołtarza i świątyni) powierzono kapłanowi - słudze bóstwa. Dostęp innych wiernych do tego miejsca stał się bądź to zupełnie niemożliwy, bądź też ograniczony do pewnych miejsc i możliwy wyłącznie w ściśle określonym czasie. Powstała w ten sposób koncepcja „czasu sakralnego” (święto). Ofiara jest najbardziej rozpowszechnionym, najgłębiej zakorzenionym, najstarszym rytuałem.

Grupując różnego rodzaju ofiary w religiach możemy dokonać następującego podziału:

1. ofiara jako pewien rodzaj handlu zamiennego: ja tobie, ty mnie

2. ofiara jako prośba o coś

3. ofiara jako wyraz oddania i poddania się woli bóstw

4. ofiara jako czynność magiczna mająca na celu czary

5. ofiara jako wyraz hołdu składanego bóstwom

6. ofiara jako pokuta dla przebłagania bóstw

Poza ofiarą i modlitwą często występującymi elementami kultu są oczyszczenia (np. ablucje), pielgrzymki, procesje do świętych miejsc, posty i jałmużna, a także tańce kultowe i ceremonie religijne. W kulturach archaicznych istotą tańca było przedstawienie, rozegranie treści mitu, wierzenia, lecz także zarazem jego głębszego sensu za pomocą symbolicznych, umownych ruchów. Taniec łączył się z recytacja tekstów modlitewnych. Wyróżniamy tańce: myśliwskie, rolnicze, wegetacyjne, imitujące, przedstawiające (rozgrywające mit), pogrzebowe, lecznicze, astralne, wojenne, ekstatyczne. Wszystkie one miały na celu spotęgowanie słowa zawartego w modlitwie (wierzeniu), zabiegu wykonywanego oraz rozładowania psychofizycznego wywołanego przez nieład, niepewność losu.

29. Organizacja religijna.

Organizacja religijna kształtowała się wraz z przemianami zachodzącymi w sferze doktrynalnej i obrzędowej. Głównym jej celem jest ujednolicenie zróżnicowanych praktyk i wierzeń w jedną względnie spójną całość oraz propagowanie własnej doktryny i pozyskiwanie nowych zwolenników (członków). W najdawniejszych czasach istniały jedynie przypadkowe i przejściowe, okazjonalne formy organizacji religijnej w postaci kultowych zgromadzeń rodów czy plemion. Z czasem wykształciły się stałe i samoistne, autonomiczne i wyspecjalizowane formy organizacji religii, na czele których stali funkcjonariusze religijni - kapłani. Osoby reprezentujące organizacje religijną nie od razu wyodrębniły się w grupę kapłańską. Czynności religijne - obecnie należące do zadań kapłana - w początkowych fazach rozwoju kultury ludzkiej spełniane były przez głowę rodziny, rodu, przysługiwały naczelnikom plemion, by z czasem stać się funkcjami władców świeckich, monarchów (królów). Z biegiem wieków - wskutek ustawicznego rozbudowywania doktryny religijnej oraz związanych z nią form obrzędowych, a także zmieniającej się struktury społecznej innego traktowania władzy świeckiej - rozszerzyły się kompetencje oraz wpływy funkcjonariuszy religijnych, kapłanów. W ten sposób powoli powstaje specjalna grupa społeczna: stan kapłański, wyobcowujący się bardziej od reszty społeczeństwa. Religie w swojej historii przybierały rozmaite formy organizacyjne. Najbardziej charakterystyczne z nich to: tajne stowarzyszenie, związek misteryjny i kościół.

30. TAJNE STOWAŻYSZENIA

to pierwsza faza rozwoju organizacji religijnej; są to tajne związki, przeważnie męskie, których cechą, niezależnie od zróżnicowanych celów, jest elitaryzm, silne poczucie solidarności, wyraźne podkreślenie podziału na członków i ludzi z zewnątrz oraz utrzymywanie w ścisłej tajemnicy rytuałów, reguł rządzących organizacją, wspólnie podzielanych idei (mitów), obwarowane surowymi sankcjami wobec tych, którzy naruszają tajemnicę stowarzyszenia; występowały w tradycyjnych społecznościach plemiennych, działają również w społeczeństwach współczesnych. Tajne stowarzyszenia są z reguły organizacjami hierarchicznymi o rozbudowanym systemie stopni i rang. Ważną rolę odgrywają w nich: mit założycielski, odwołujący się do sakralnych, legendarnych czy hist. fundatorów, oraz rytuały inicjacji. Są one dla wstępujących do związku formą obrzędów przejścia, w czasie których następuje zwykle symbol. śmierć i pożegnanie z dotychczasowym życiem oraz akt ponownych „narodzin”, dający wstępującemu status „nowego” człowieka.

Tajne stowarzyszenia męskie w społeczeństwach plemiennych stały przede wszystkim na straży tradycji religijnej, strzegły także tajemnic sakralnych przed kobietami i dziećmi. Grupowały wszystkich dorosłych mężczyzn, którzy w swym gronie organizowali rytuały, w tym obrzędy inicjacyjne dla męskiej młodzieży, wprowadzające ją w świat dorosłych. W społecznościach tych występowały także tajne towarzyszenia o bardziej elitarnym charakterze, zespalające wyznawców ściśle określonych kultów, np. mitycznych opiekunów rodowych lub lokalnych bóstw (Indianie Ameryki Pn., Melanezyjczycy, plemiona Czarnej Afryki). Oba te rodzaje tajnych stowarzyszeń służyły międzypokoleniowemu przekazowi tradycji, stabilizowały lokalne stosunki społ., organizowały życie religijne, pełniły ważną rolę edukacyjną, kontrolowały zachowania, utrwalając obowiązujący system norm, oddziaływały także na sferę polityki lokalnej oraz uczestniczyły w organizowaniu życia towarzyskiego, które skupiało się często w specjalnych domach (męskich klubach), dostępnych jedynie dla członków.

W społeczeństwach pozaeuropejskich okresu kolonialnego powstawały tajne stowarzyszenia, które przeważnie nabierały charakteru mesjanistycznych lub millenarystycznych ruchów i sekt. Ich celem były działania na rzecz umocnienia zagrożonej tożsamości kulturowej oraz pozbycia się obcej dominacji przez walkę zbrojną wspieraną przez siły nadprzyrodzone i/lub rytualno-magicznych zabiegi mające przyspieszyć interwencję sił kosmicznych (np. Taniec Duchów wśród Indian Ameryki Pn., powstanie Mau-Mau w poł. XX w. w Kenii, kulty cargo w Oceanii).

Tajne stowarzyszenia w społeczeństwach rozwiniętych pojawiają się zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych, gdy słabnie równowaga społeczna, nasilają się konflikty i występuje dezorganizacja społeczna. Znajdują one wówczas silne wsparcie wśród ludzi pokrzywdzonych, wykorzenionych i zagubionych, dla których są szansą odbudowy utraconej tożsamości i osiągnięcia stabilizacji. Występują w wielu odmianach: jako związki o charakterze nar.-polit. (np. wł. karbonariusze, irl. bractwa katol.), wojsk.-rel. (np. zakon rycerski templariuszy), natywistyczno-rasistowskim (Ku-Klux- Klan), kryminalnym (mafia, kamorra) lub rytualno-moralnym (masoneria). Różnorodność współczesnych form tajnych stowarzyszeń zaciera różnice między nimi a grupami terrorystycznymi, podziemnymi stowarzyszeniami politycznymi, sektami religijnymi czy organizacjami przestępczymi. Jednakże pod wieloma względami zachowują one nadal cechy charakterystyczne dla tradycyjnych tajnych stowarzyszeń, takie jak: ochrona tajemnic organizacji, ceremonie inicjacji, wspólnota symboliki oraz przestrzeganie wewnętrznej hierarchii.

31. ZWIĄZEK MISTERYJNY

to druga faza rozwoju organizacji religijnej; w starożytności były to związki oparte na kulcie misteryjnym, zamknięte grupy rytualne, dostępne dla tych, którzy przeszli przez wtajemniczenie (inicjację), której często dokonywali wędrowni kapłani. Najważniejszym celem misteriów było ustanowienie szczególnej więzi między człowiekiem i bogiem oraz stworzenie nadziei na szczęście po śmierci (zbawienie).Charakterystyczną ich cechą było obchodzenie misteriów. Podczas tego typu obrzędów wykonywalno przy akompaniamencie oszałamiającej muzyki, dzikie tańce, biczowano się do krwi; w kulminacyjnym momencie religijnej ekstazy niektórzy neofici dokonywali samokastracji. Był to akt całkowitego oddania się bogu. Najważniejszym celem misteriów była zmiana statusu osoby wtajemniczanej poprzez przejście przez rytuał. W misteriach chodziło o zmianę statusu ontycznego: powodzenie w życiu doczesnym lub szczęśliwe życie po śmierci, dzięki szczególnej opiece bóstwa, w którego obrzędy wtajemniczony był wprowadzany. W znaczeniu społecznym misteria uzupełniały religię poliadyczną lub przeciwstawiały się jej: misteria eleuzyńskie były świętem poliadycznym, lecz uczestnictwo w nich zależało od indywidualnego wyboru; misteria Kabirów i dionizyjskie funkcjonowały na marginesie polis (w drugim przypadku wchodząc niekiedy w konflikt z kultem państw.). Członków związku misteryjnego obejmowała tajemnica, nie mogli zdradzać osobom postronnym szczegółów związanych z kultem, doktryną i organizacją.

Do najstarszych w Grecji należały misteria eleuzyńskie związane z kultem Demeter, Persefony i Iakchosa, utożsamianego z Dionizosem; z kultem Dionizosa łączyły się również misteria orfickie i tzw. orgie, rozpowszechnione szczególnie w okresie hellenistycznym; wielu zwolenników miały wówczas misteria kabirów, orgiastyczne misteria Kybele-Agdistis i Attisa, oraz zbliżone do nich treścią misteria syryjskiej Atargatis (fenicka Asztarte, gr. Afrodyta) i Adonisa. Największy zasięg miały jednak misteria Izydy i Ozyrysa; w czasach cesarstwa rzym. rozpowszechniły się m. tracko-frygijskie Sabazjosa i misteria irańskiego Mitry.

32. Kościół - jego kształtowanie się w religiach założonych

Kościół jest najbardziej rozwiniętą formą organizacyjną religii. Jego powstanie wiąże się z wypracowaniem jednolitych zasad doktrynalnych i form obrzędowych oraz ukształtowaniem grupy wyspecjalizowanych funkcjonariuszy kultu (kapłanów). W religiach „założonych” (Joachim Wach), tzn. takich, w których można wskazać osobę założyciela (Konfucjusz, Jezus, Mahomet) proces tworzenia się struktur organizacyjnych przechodzi pewne charakterystyczne fazy. Początkowo mistrz gromadzi wokół siebie „krąg uczniów”, z którego później rozwija się gmina pierwotna. Po śmierci założyciela członkowie wspólnoty stają przed problemem, kto ma być najwyższym autorytetem w sprawach wiary. Dotychczas był nim mistrz, w świadomości wyznawców obdarzony „charyzmatem osobowym”. Po jego śmierci spośród najwybitniejszych członków gminy formują się zaczątki warstwy kapłańskiej, której przypisuje się „charyzmat urzędowy”, związany z pełnionymi funkcjami i zajmowanym stanowiskiem. Z czasem, wraz z rozprzestrzenianiem się danej religii, pojawiają się problemy z ustaleniem jednolitej interpretacji nauk mistrza i obowiązujących zachowań kultowych. Rodzi się konieczność „kanonizacji” żywiołowo na ogół powstających tekstów religijnych oraz zakreślenia granic pomiędzy prawowiernością (ortodoksją ) i herezją. To właśnie w wyniku tych procesów wyodrębniają się kościoły w ramach jednej religii, przy czym każdy z nich głosi, że tylko on jest prawowiernym depozytariuszem nauk mistrza, a nauki innych kościołów są błędne.

33. Geneza religii - spór o genezę religii, wartość danych archeologii prahistorycznej

Odp. W religioznawstwie przyjmuje się dość powszechnie, że religia nie pojawiła się w jakimś określonym momencie prahistorii i rejonie geograficznym. Zakłada się raczej, iż wierzenia religijne powstawały w poszczególnych częściach świata w różnych okresach i przyjmowały rozmaite formy. Pojawienie się religii było poprzedzone powolnym rozwojem takich zjawisk pokrewnych praktykom religijnym, jak różne zachowania magiczne, kulty grzebalne, itp.

Część uczonych uważa, iż początki religii sięgają środkowego paleolitu (ok. 80 tys. lat p.n.e. - epoka mustierska) i były związane z kulturą człowieka neandertalskiego. Z tego właśnie okresu pochodzą najstarsze znaleziska archeologiczne zaświadczające ślady celowego chowania ciał zmarłych - pochówki intencjonalne. Może to dowodzić, zdaniem tych uczonych, istnienia u neandertalczyków wyobrażeń religijnych. Nie można bowiem wykluczyć, ze pobudką do takiej działalności była właśnie istniejąca już wówczas wiara w kontynuację życia duszy po śmierci ciała lub też uznanie, iż samo ciało ma właściwości nadprzyrodzone.

Powyższe stanowisko napotyka jednak sprzeciw licznej grupy badaczy, którzy w pochówkach neandertalczyków stwierdzają świadectwo tylko tego, iż członkowie plemienia mieli już wykształcone poczucie więzi społecznych i starali się bądź to ochraniać zwłoki bliskich przed zwierzętami i rozpowszechnionymi wówczas praktykami kanibalizmu, bądź też chcieli możliwie długo przechować ciało zmarłego w obrębie grupy, w dalszym ciągu traktując nieboszczyka jako pełnoprawnego członka swej społeczności. Przypuszcza się bowiem, iż dla ówczesnych ludzi śmierć była rodzajem snu. Dlatego właśnie nie usuwano zmarłego poza obręb grupy, a obok zwłok nadal ustawiano przypadającą nań porcję żywności. Obserwując związane ze śmiercią obchodzenie się ciała i trupią bladość nieboszczyka, ludzie pierwotni próbowali przeciwdziałać tym zjawiskom układając zwłoki na ciepłych popiołach ogniska lub też posypując je czerwonym barwnikiem - ochrą, mającą przywrócić naturalne rumieńce życia. Próbowali także przeszkodzić unicestwieniu martwego ciała w naturalnym procesie rozkładu. Wędzili więc zwłoki bądź je zakopywali. Bywało i tak, że przenosili ze sobą ludzkie szkielety (bądź czaszki), co świadczy o dużym przywiązaniu do swoich zmarłych.

Badacze krytykujący próby wiązania genezy religii z pochówkami neandertalczyków uznają, iż powstanie religii związane jest z kulturą człowieka rozumnego, który na arenie dziejów pojawił się około 40 tys. lat p.n.e. Początki religii umiejscawiają oni w czasach formowania się społeczeństwa rodowego (ok. 30 tys. lat p.n.e. - epoka oryniacka). Za takim właśnie datowaniem przemawiają pochodzące z tego okresu liczne przykłady rytownictwa i malarstwa naskalnego, a także rzeźby figuralne, przedstawiające ludzkie postaci (najczęściej kobiece) z eksponowanymi cechami płci oraz sylwetki rozmaitych zwierząt. Przypuszcza się w związku z tymi znaleziskami, iż zaświadczają one istnienie już wówczas kultu płodności i magii łowieckiej.

Wnioski dotyczące pierwotnych form religii usiłuje się także wyprowadzić z badań wierzeń społeczeństw plemiennych. Przyjmuje się w tym wypadku założenie, iż kultura współczesnych społeczeństw plemiennych („prymitywnych”) jest zbliżona do kultury zamierzchłych społeczeństw pierwotnych. Słuszność takiej analogii jest jednak bardzo dyskusyjna, gdyż współczesne ludy plemienne mają za sobą tak samo długi (choć odmienny) rozwój, jak społeczeństwa cywilizowane. W powyższym wnioskowaniu zakłada się również, iż ewolucja kultury ludów plemiennych przebiegała w izolacji od wpływów kulturowych społeczeństw o wyższym stopniu rozwoju. Także to założenie jest wysoce problematyczne, gdyż trudno przyjąć możliwość tak długotrwałej izolacji.

34. Źródła religii

Jest wiele teorii na temat źródeł czyli genezy religii. Dzielimy je głównie na trzy grupy.

1. naturalistyczne

• hipotezy przyrodnicze wywodzące powstanie religii albo z prób okiełznania przyrody, albo z lęku przed jej zjawiskami, których ludzie nie umieli wyjaśnić.

• Hipotezy psychologiczne uznające, że religie powstały, ponieważ ludzie upostaciowali swoje potrzeby i pragnienia w postaci boga. Do tej grupy teorii zalicza się m.in. teoria psychoanalityczna (Freud), która upatruje źródeł religii w podświadomości; Adler z kolei łączył powstanie religii z poczuciem niższości.

• Hipotezy socjologiczne - głównym przedstawicielem jest tu oczywiście Durkhaim, mówiący, że religia jest wytworem świadomości społecznej, społeczeństwo w religii czci samo siebie. Ale w tej grupie jest także teoria Marksa, który uważał, że religia powstała jako usprawiedliwienie istniejących podziałów społecznych, jako ich usprawiedliwienie. Stąd wywodził wniosek, że religia przestanie istnieć, gdy znikną podziały społeczne i gdy ludzie będą uświadomieni.

2. teorie ewolucjonistyczne traktują religię jako zjawisko, które ulega stopniowym zmianom. Zakładają w związku z tym istnienie jakiegoś okresu bezreligijnego, po którym dopiero pojawia się religia (może się to stać dopiero na pewnym etapie rozwoju) i przechodzi przez kolejne etapy, coraz doskonalsze. Praktycznie wszystkie teorie ewolucjonistyczne zakładały, że końcowym etapem jest monoteizm, ew. monizm. Poszczególnie przedstawiciele tego nurtu początki religii wywodzili jednak z różnych źródeł np. Tylor - z animizmu, Frazer - z magii, Lubbock - z fetyszyzmu.

3. W teorii filozoficzno-teologicznej można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy to, związane z nazwiskiem ks. Schmitta, praobjawienie, uznające za źródło religii objawienie doznane od Boga. Drugi to teoria, że człowiek jest z natury religijny (homo religiosus). Słabą stroną tej teorii jest istnienie ateistów czy agnostyków. Wg tej teorii osoby takie realizują swoją religijność działając w partiach politycznych i innego typu organizacjach o silnej ideologii, która zastępuje religię.

35. Pierwotne formy wierzeń religijnych

To jest z wykładu:

-jakie były pierwotne wierzenia religijne do dziś nie wiadomo, powstaje wiele hipotez, archeologia prahistoryczna, etnologia dostarczają materiałów

-koncepcje ewolucjonistyczne:

religia rozwijała się monolinearnie

postęp opierał się na naturalnej wynalazczości człowieka, na reakcji na warunki środowiska

- A.Comte, L.H.Morgan - teoria fetyszyzmu

- E.B.Tylor - animizm

- H.Spencer - manizm

- G.G.Frazer - magia

- E.Durkheim - totemizm

- R.R.Marret - preanimizm

- E.Lang - pramonoteizm

- W.Schmidt - pramonoteizm + praobjawienie

A to z encyklopedii:

religie tradycyjne, religie pierwotne, zbiorcze określenie różnorodnych systemów wierzeniowo-rytualnych rdzennych mieszkańców Afryki, Azji, obu Ameryk, Australii i Oceanii, wyznawanych obecnie przez ok. 94 mln ludzi.

Cechy:

- naturalne pochodzenie (brak założyciela),

- ograniczenie kręgu wyznawców do członków jednego plemienia (grupy rodowej),

- brak kodyfikacji pisemnej doktryny opartej na magiczno-mitycznym myśleniu,

- ahistoryczność (czas mityczny) i izolacja świadomościowa,

- przenikanie przez sacrum wszystkich sfer życia i w związku z tym niewielka rola religijnych instytucji społecznych.

Ich badaniem zajmuje się zwł. etnologia religii i antropologia religii.

Podział:

- kryterium genetyczno-historyczne (podział ten ma obecnie jedynie wartość hist.) m.in.:

magia - zespół działań rytualnych, symbolicznych, których celem jest osiągnięcie w naturze lub społeczeństwie pożądanych skutków, postrzeganych jako niemożliwe do realizacji przez samo tylko działanie praktyczne, Praktyki magiczne obejmują zrytualizowane działania (manipulacje), obiekty materialne (rekwizyty, podobizny, leki), formuły tekstowe (zamawiania, zaklęcia), reguły określające stan uczestniczących w działaniu ludzi i rzeczy (nakazy czystości rytualnej, czas i miejsce wykonania, tabu). Najczęstszym kryterium jest, różniący magię od religii, praktycyzm oraz przekonanie o samoczynnej skuteczności działania magicznego, odwołującego się do bezosobowych mocy.

animatyzm - traktowania przedmiotów i istot jako żywych, obdarzonych uczuciami i wolą, wypełnionych bezosobową siłą witalną (mana); E.B. Tylor utożsamiał animatyzm z szeroko pojmowanym animizmem jako wiarą w powszechne ożywienie przyrody;

totemizm - zespół wierzeń oraz instytucji religijno-społecznych oparty na uznawaniu mistycznej więzi pomiędzy jednostką lub grupą społeczną o wspólnym pochodzeniu, a określonym zwierzęciem (rzadziej przedmiotem lub rośliną), totemem; zwierzę totemiczne, uważane za przodka-opiekuna grupy, jest otoczone czcią i ochroną, której służy system zakazów zw. tabu; t. był typowy dla ludów społeczeństwa rodowego, występował zwł. w kulturach łowieckich,

fetyszyzm - (fetico - czary) W XVIII-XIX w. f. uznawany był powszechnie za jedyną religię pierwotną wyznawaną w społecznościach plemiennych, funkcjonując jako jej synonim. Badania doprowadziły do ustalenia, że f. stanowi błędne uogólnienie różnorodnych zachowań magiczno-rel. (jak idolatria, kult przodków, wiara w mana, amulety i talizmany); fetysze nie są czczone same w sobie, ich kult dotyczy mocy wcielającej się w materialną postać: posążka, amuletu, symbolu, naczynia, kamienia, czaszki zmarłego itd. i mogącej się od niego uniezależnić; nie czci się więc samego przedmiotu, lecz moc sakralną

animizm - powszechna wiara w istnienie niematerialnych i zdolnych do samodzielnej egzystencji dusz, ożywiających wszystkie elementy kosmosu i przyrody, w tym człowieka. W religioznawstwie a. rozumiano dwojako: jako pierwszy etap rozwoju religii (religia pierwotna) oraz jako „minimum religii”. We współcz. etnologii a. nie oznacza określonego typu religii pierwotnej, nie ma bowiem kultury, której religię można określić jako czysty a. (wiara w duchy); jest rozumiany jako forma światopoglądu, rządzącego myśleniem człowieka w kulturach tradycyjnych, wiążący się z widzeniem kosmosu jako żywego organizmu, którego poszczególne widzialne elementy, obiekty i procesy są skutkiem gry uosobionych duchowych sił, możliwych do obserwacji i manipulacji przez szamanów czy rel. wizjonerów.

szamanizm - ekstatyczny kompleks wierzeń i praktyk występujący w obrębie systemów rel., oparty na zinstytucjonalizowanych stanach transowych osiąganych przez przedstawicieli społeczności (szaman), których celem jest uzyskanie i podtrzymywanie kontaktów z równoległym do ziemskiego, lecz niewidzialnym światem duchów.

Celem obrzędów szamańskich jest kanalizacja sił kosmicznych, minimalizująca ich negatywny wpływ na społeczność. To wymaga przestrzegania norm i zasad, składania odpowiednich ofiar, właściwej relacji do zsyłanych przez moce sakralne dóbr (ochrona życia).

manizm - (manis - przodek) kult przodków, kompleks wierzeniowo-rytualny, rozwinięty zwł. u społeczności rolniczych, polegający na oddawaniu czci wyróżnionym zmarłym współplemieńcom (np. wodzom, protoplastom rodów), oparty na wierze w ich pośmiertne trwanie w duchowej postaci i ich możność wpływania na losy żyjących. K.p. utożsamia się zazwyczaj z kultem zmarłych. U podstaw k.p. tkwi wiara w przejście człowieka po śmierci do nowej kategorii bytu z zachowaniem pewnych elementów osobowości (np. pamięci, przynależności rodowej.

manaizm - głównie w wierzeniach ludów Oceanii wiara w pochodzącą od bogów moc, zw. mana.

pramonoteizm - teoria W. Schmidta, opierająca się na nieudowodnionym założeniu najstarszego wieku ludów zbieracko-łowieckich, Schmidt wypowiadał się na temat wierzeń człowieka prahist. na podstawie badań nad religiami dzisiejszych ludów zbieracko-łowieckich. Zrekonstruowana religia pramonoteistyczna przedstawia w swej treści religię idealną i doskonałą, pozbawioną jakichkolwiek elementów negatywnych,

-kryterium funkcjonalno-adaptacyjne:

religie łowców-zbieraczy najważniejsza w nich jest mistyczna relacja między człowiekiem a zwierzęciem jako wyzwalaczem działań religijnych. Jej wyrazem jest uznanie energetycznego charakteru sacrum (mana) jako motoru sprawczego zmian w przyrodzie oraz koncepcja odrodzenia i wiecznej cyrkulacji pierwiastków duchowych. Organizacja działań religijnych spoczywa w rękach szamanów, których zadaniem jest zapewnianie równowagi sił w przyrodzie w relacjach: kultura-natura czy nasz świat-tamten świat. Za podstawowy wyraz rytualny tych religii, opartych na micie umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia, uznaje się tzw. Ucztę Zwierzęcą (dawniej totemiczną), gdzie zwierzę (niedźwiedź, wieloryb, itp.) jest zarazem ofiarą, honorowym gościem, posłańcem i postacią ducha przyrody (Pana Dzikiej Zwierzyny lub Potni Theron).

w religiach pierwszych rolników na czoło wysunęła się relacja człowiek-roślina, prowadząca do identyfikacji uprawy i zbioru zbóż z życiem ludzkim (mit wyłonienia), w efekcie do ofiary z człowieka (rytuał śmierci w miłości). Główną postacią sacrum jest w nich Wielka Bogini Matka jako pani narodzin, życia i śmierci, rodząca i pochłaniająca każde swoje dziecko. Towarzyszy jej podległy zapładniający bóg wiosny, młody kochanek i patron wegetacji, którego śmierć i zmartwychwstanie odtwarzają orgiastyczne rytuały cyklu wegetacyjnego.

religie ludów pasterskich dominujących w Azji Środk. i Afryce Wsch. bazują na postaci niebiańskiego Boga Ojca, dawcy bogactwa i płodności stad, rytuałach zbiorowych i epickiej mitologii.

Obecnie religie pierwotne z powodu inwazji kolonialnej kultury zach. i zderzenia kulturowego powoli zanikają lub przechodzą proces akulturacji i synkretyzacji z chrześcijaństwem i, częściowo w Afryce, z islamem.

36. Funkcje religii

wg encyklopedii:

1) funkcja soteriologiczna - religia zawiera przekonanie, że dzięki szczególnej relacji z nadprzyrodzonymi siłami człowiek może uzyskać zbawienie w życiu przyszłym.

2) religia może pełnić również funkcje nieswoiste, często o charakterze instrumentalnym:

- w kategoriach psychologicznych — do motywowania ludzkich zachowań, przezwyciężania lęku przed śmiercią i emocjonalnego łagodzenia cierpień, rozwoju osobowościowego, zaspokajania sensu życia przez czynienie świata bardziej zrozumiałym;

- w kategoriach socjologicznych — do kulturowej i społ. identyfikacji, integrowania społeczności (narodu) lub sankcjonowania społ. norm i instytucji;

- w kategoriach politycznych — do legitymizacji władzy oraz stabilizacji (destabilizacji) porządku politycznego

- w kategoriach etycznych — do fundowania reguł moralnych i etosu, umożliwiającego pokojowe współistnienie ludzi, narodów i kultur

- kulturowo — do motywowania i inspirowania działań w zakresie sztuki, filozofii, nauki.

A z wykładu:

1. funkcja światopoglądowa - wyraża się w oddziaływaniu doktryny religijnej

2. funkcja normatywna - wychowawcza - dostarcza ludziom szczególnych norm regulujących ich zachowanie przez zakazy i nakazy religijne, wzory postępowania własny system wartości

3. funkcja polityczno-ideologiczna - zawiera wzorce życia społecznego, broni określonych norm społecznych albo je zwalcza

4. funkcja integracyjna - religia to swoiste spoiwo łączące w obrębi e wspólnych obrzędów i norm, może być też funkcja dezintegracyjna

5. funkcja obrzędowo - estetyczna - zaspokaja emocjonalne potrzeby człowieka, wierni pragną zbiorowo manifestować swoją postawę religijną ( przez chrzest, ślub itp.)

6. funkcja kompensacyjna - człowiek oczekuje od religii niwelowania niepokojów i problemów, chce widzieć w niej wytłumaczenie swojego cierpienia

38. Klasyfikacja wierzeń religijnych

wyróżniamy bardzo wiele typów klasyfikacji wierzeń religijnych. Podstawowe to opierają się na kryteriach odpowiednio:

1. historycznym

2. geograficznym

3. etnograficzno- terytorialnym

4. ilości bóstw w panteonie

ad. 1) dzieli ono religie na wymarłe- czyli nie posiadające już wyznawców i żywe. Należy jednak pamiętać, że religia `umierając' nigdy nie pozostawia po sobie pustki. Część ich idei zostaje przejęta przez inne religie, także współczesne.

ad. 2) dzieli religie ze względu na regiony świata w jakich występują. Są tu liczne podziały. Np.:

• podział na religie: bliskiego i dalekiego Wschodu, Ameryki, Afryki, Australii i Oceanii, Europy

• podział na np. religie Egiptu, Mezopotamii (czyli wg cywilizacji w których religia występowała/występuje)

• klasyfikacja wg nazwy plemienia np. religie Słowian, Germanów

• i wreszcie nasz ulubiony, fantastyczny i wyjątkowy podział dokonany przez Hoffmanna i innych pracowników naszego instytutu (ale przecież, to na pewno jego pomysł, bo jest taki genialny :P) podział na religie Wschodu i Zachodu - wzdłuż rzeki Indus. Przy czym należy pamiętać, że religie Ameryki prekolumbijskiej zaliczane są do religii Wschodu!

ad. 3) to podział na religie:

• plemienne - czyli istniejące w obrębie jednego plemienia, związane ściśle z jego życiem

• narodowe- powstające z plemiennych, obejmują większe terytorium i bardziej złożone społeczeństwo. Doktryna religijna czy też mitologia zawiera treści tłumaczące genezę danego narodu i jego zachowanie. Nie są to religie zabiegające o nowych wyznawców (np. Judaizm, szinto)

• światowe czyli uniwersalistyczne- w założeniu są adresowane do wszystkich, zakładają misjonowanie, zdobywanie nowych wyznawców. Oczywiście żadna religia nie jest i nie była dominująca na CAŁYM świecie. Np. chrześcijaństwo, islam, buddyzm, a z wymarłych manicheizm.

Dodatkowym podziałem (mam go w tym miejscu w zeszycie, więc tu go wrzucam) jest rozróżnienie na religie naturalne (nie wiemy jak dokładnie powstały, zaistniały po prostu w pewnym momencie np. totemizm, fetyszyzm, animizm; nie powołują się na fakt boskiego objawienia) i objawione (wywodzą swoje powstanie z objawienia doznanego przez wybraną osobę- założyciela np. manicheizm, chrześcijaństwo, islam).

ad. 4) w tym kryterium mamy prosty podział na:

• politeizm (wielu bogów)

• henoteizm (jako forma przejściowa, jedne bóg ważniejszy do innych- a więc JEDEN bóg, ale nie JEDYNY!)

• monoteizm (jeden, jedyny bóg), którego istnieją trzy formy:

• teizm- bóg osobowy, interweniujący ciągle w świat nawet wbrew ustanowionym przez siebie prawom (cud)

• deizm- bóg-stwórca, konstruktor, który nie ingeruje w sprawy świata, nie interesuje się nim- nie ma czegoś takiego jak cud!

• panteizm - tożsamość boga i przyrody- wszystko jest boskie

---