PROCESY POZNAWCZE

Procesami poznawczymi nazywa się te wszystkie czynności psychiczne, które służą człowiekowi do uzyskania informacji w otoczeniu. Dzięki nim jednostka może zdobywać informacje i budować wiedzę o świecie zewnętrznym i samej sobie.

Podstawowe rodzaje procesów poznawczych:

odbieranie wrażeń, spostrzeganie, myślenie, uwaga i procesy pamięci.

WRAŻENIA I SPOSTRZEŻENIA

Odbieranie wrażeń i spostrzeganie to proste procesy, za pomocą których człowiek przyswaja sobie informacje bezpośrednio do niego napływające z otoczenia czy własnego organizmu.

Poznanie środowiska jest możliwe dzięki zdolności organizmu do odbierania i analizowania docierających do niego bodźców. Powstające pod ich wpływem spostrzeżenia odgrywają poważną rolę w procesie poznawania rzeczywistości. Układ nerwowy odbiera również bodźce napływające z własnego organizmu, przez co człowiek zyskuje orientację w zakresie środowiska wewnętrznego.

WRAŻENIE

To elementarne zjawisko psychiczne, polegające na odzwierciedlaniu pojedynczej cechy przedmiotu działającego na receptor (np. lekkie dotknięcie szpilką - wrażenie dotyku, mocne - wrażenie bólu, dotknięcie ciepłym przedmiotem - wrażenie ciepła, potrącenie struny skrzypiec - wrażenie słuchowe itp.).

Każde wrażenie odzwierciedla więc tylko jedną właściwość przedmiotu np. jego ciężar, temperaturę, zapach, natężenie dźwięku).

Wrażenie jest zatem zjawiskiem (procesem) psychicznym poznawczym, powstaje na skutek działania na receptor bodźca określonego rodzaju.

Rodzaje wrażeń: wzrokowe, słuchowe, węchowe, smakowe, bólowe, dotykowe, ciepła i zimna, równowagi, organiczne, mięśniowo-ruchowe.

SPOSTRZEŻENIE

To proces psychiczny poznawczy, polegający na odzwierciedlaniu całego przedmiotu działającego na receptor(y). Odzwierciedlają więc nie pojedynczą cechę przedmiotu (jak w przypadku wrażeń), lecz cały przedmiot

Podział spostrzeżeń (podobnie jak wrażeń) opiera się na rodzajach analizatorów.

Różnica między wrażeniami i spostrzeżeniami nie sprowadza się tylko do różnic ilościowych. Spostrzeżenia bowiem nie są po prostu sumą wrażeń. Struktura spostrzeżenia, w porównaniu z wrażeniem jest jakościowo różna i o wiele bardziej złożona. Treść spostrzeżenia np. wzrokowego zależy m.in. od znajomości przedmiotów podobnych, widzianych poprzednio i zapamiętanych, jak również od stanu emocjonalnego w chwili spostrzegania. To właśnie doświadczenie i wiedza umożliwiają człowiekowi trafne wyodrębnianie spostrzeganych przedmiotów z tła, na którym występują oraz widzenie przedmiotów jako pewnych całości, a nie tylko zbioru elementów.

Spostrzeżenie nie jest prostą sumą wrażeń (to wrażenie + wyobrażenia)

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TREŚĆ SPOSTRZEŻEŃ

• Doświadczenie i wiedza (znajomość przedmiotów podobnych, widzianych poprzednio i zapamiętanych). Przejawia się to w tym, że jednostka jest w stanie rozpoznać przedmiot dostrzegając tylko niektóre jego fragmenty. Szukając np. po ciemku znanych sobie przedmiotów człowiek zwykle rozpoznaje je po częściowym ich dotknięciu palcami. Treść spostrzeżenia zostaje dopełniona przez informacje zawarte w strukturach poznawczych. Ta prawidłowość przejawia się np. w procesie czytania. Jeden rzut oka wystarczy, żeby przeczytać długie, ale znane słowo np. poniedzałek, elektryczość.

• Nastawienie kształtuje się na podstawie wcześniejszych doświadczeń.

• Uwaga - to wybiórcze nastawienie analizatorów na odbiór ściśle określonych bodźców. Kierowanie uwagi na dany bodziec zależy od właściwości tego bodźca oraz od właściwości osoby spostrzegającej (jej stanu fizycznego i psychicznego). Naszą uwagę przyciągają bodźce: silne, niespodziewane, znajdujące się w ruchu, nieoczekiwane, nowe.

• Poglądy.

• Potrzeby i emocje (stan emocjonalny w chwili spostrzegania).

• Zainteresowania.

ZABURZENIA SPOSTRZEGANIA

• Złudzenia (iluzje)

• Omamy (halucynacje)

ZŁUDZENIA (ILUZJE)

Zniekształcone spostrzeganie (bądź odbieranie wrażeń) przedmiotów działających na receptor;
(czyli odbiera się wrażenia, spostrzeżenia rzeczywistego przedmiotu, ale w sposób zniekształcony).

RODZAJE ZŁUDZEŃ

• FIZJOLOGICZNE (korygowane przez człowieka)

• PATOLOGICZNE (nie korygowane przez chorego, pomimo dostarczenia mu dowodów błędności)

Należy odróżnić złudzenia fizjologiczne od złudzeń stanowiących przejaw zaburzeń psychopatologicznych opisywanych w podręcznikach psychiatrii, złudzeń, których chory nie jest w stanie poddać krytycznej ocenie.

RODZAJE ZŁUDZEŃ FIZJOLOGICZNYCH

• UWARUNKOWANE STRUKTURĄ SPOSTRZEGANEGO PRZEDMIOTU (ZŁUDZENIA GEOMETRYCZNE)

• UWARUNKOWANE PRZEZ NASTAWIENIE - np. człowiek spodziewa się (zgodnie z otrzymaną instrukcją), ze na ekranie będą ukazywać się na mgnienie oka rysunki zwierząt, często ulega złudzeniu dostrzegając zwierzęta w różnokształtnych plamach. Te same plamy eksponowane innej osobie, uprzedzonej, że zobaczy rysunki kwiatów lub elementów architektonicznych, będą źródłem złudzeń o innej treści. Obok nastawienia wytworzonego przez podane informacje, również stan emocjonalny (np. lęk) może prowadzić do zafałszowania treści spostrzeżeń.

OMAMY

Spostrzeżenia przedmiotów, które nie znajdują się w otoczeniu chorego lub w ogóle nie istnieją, a które on umiejscawia w otaczającej go rzeczywistości.

Towarzyszy im poczucie realności; chory jest przekonany o ich prawdziwości.

UWAGA

Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji.

Nasz system poznawczy może tylko przetworzyć ułamek tego, co potencjalnie jest mu dostępne. Wobec tego zmuszony jest kontrolować procesy odbioru i przetwarzania informacji, aby uniknąć niepotrzebnego przeładowania.

Uwaga jest mechanizmem, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłowych, przypominamy tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.

Funkcje uwagi:

Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje procesów uwagi: selektywność, czujność, przeszukiwanie i kontrolę czynności jednoczesnych. Mimo wielości i różnorodności funkcji, uwaga działa jednak jako zintegrowany system poznawczy.

1. Selektywność - to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych. Jako przykład może posłużyć odbiór informacji podczas głośnego i tłumnego przyjęcia. Nie słyszymy wtedy większości wypowiedzi, tylko koncentrujemy się na tym, co mówią do nas najbliżsi sąsiedzi. Pozostałe dźwięki są aktywnie ignorowane.

Selektywność uwagi pozwala stłumić większą część stymulacji, aby „zrobić miejsce” mniejszej części - z jakichś powodów ważniejszej.

Dzięki selektywności uwagi jesteśmy w stanie wykonywać wiele codziennych czynności np. słuchać wykładu, czytać książkę ....

2. Czujność - jest to zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, (zwanego sygnałem), a ignorowanie pozostałych bodźców (zwanych szumem). Np. żołnierz na warcie musi być zdolny do natychmiastowego zareagowania na najmniejszy sygnał zagrożenia, mimo, że wcześniej prze kilka godzin „nic się nie działo”.

3. Przeszukiwanie - jest procesem aktywnym (w przeciwieństwie do czujności, która polega na biernym oczekiwaniu na pojawienie się sygnału). Polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Przeszukujemy np. tekst w książce, by stwierdzić czy jest tam konkretna, interesująca nas informacja. Urzędnik pocztowy przeszukuje plik listów, by wyszukać konkretny.

4. Kontrola czynności jednoczesnych - człowiek prawie zawsze wykonuje wiele czynności w tym samym czasie. w większości wypadków takie działanie nie pociąga za sobą negatywnych skutków, ponieważ czynności są dość proste albo dobrze zautomatyzowane. problem pojawia się wtedy, gdy przynajmniej jedna z czynności wydaje się bardziej wymagająca. Np. sporządzenie notatek podczas wykładu może przekraczać nasze możliwości, gdy wykład jest zbyt trudny, źle przygotowany.

Obsługa czynności jednoczesnych wymaga skutecznego działania mechanizmu przełączania uwagi z jednej czynności na inną.

RODZAJE UWAGI

• UWAGA DOWOLNA - aktywne skierowanie czynności poznawczych na określony przedmiot i (lub) wzbudzenie gotowości do działania.

• UWAGA MIMOWOLNA (SPONTANICZNA) - wywołana jest określonymi właściwościami przedmiotu i występuje w sposób przez jednostkę niezamierzony.

CECHY UWAGI

• ZAKRES (POJEMNOŚĆ) - liczba elementów, które daje się spostrzec (uchwycić) w ciągu krótkiego okresu czasu.

• SKUPIENIE (KONCENTRACJA) - ześrodkowanie uwagi na przedmiocie spostrzeganym lub na przedmiocie działania.

• TRWAŁOŚĆ - utrzymanie prze dłuższy czas uwagi na określonym przedmiocie lub czynności.

• PRZERZUTNOŚĆ - szybkie przenoszenie uwagi z jednego przedmiotu na drugi lub
  z czynności na czynność.

• PODZIELNOŚĆ - jednoczesne wykonywanie dwóch lub więcej czynności,
  z których każda wymaga uwagi (np. jazda samochodem).

• WYBIÓRCZOŚĆ - kierowanie uwagi na niektóre tylko przedmioty (osoby, zjawiska) z pominięciem innych co pozostaje w związku z zainteresowaniami, wiedzą, nastawieniem, potrzebami itp.).

PAMIĘĆ

Pamięć jest to właściwość psychiczna, umożliwiająca kształtowanie się i funkcjonowanie doświadczenia człowieka. Dzięki niej nabywamy różnorodne informacje, umiejętności i sprawności, przyswajamy wiedzę o świecie.

Fazy procesów pamięciowych

W procesach pamięci wyróżnia się trzy kolejno po sobie występujące fazy: zapamiętywanie, przechowywanie
i przypominanie.

Proces pamięci

ZAPAMIĘTYWANIE PRZECHOWYWANIE PRZYPOMINANIE

ZAPAMIĘTYWANIE - może trwać bardzo krótko i ograniczać się do jednorazowego spostrzeżenia jakiegoś bodźca, pozostawiającego ślad pamięciowy w komórkach nerwowych, albo też stanowi złożoną czynność człowieka, np. przy opanowywaniu materiału szkolnego przez ucznia lub nabywaniu sprawności w posługiwaniu się jakimś narzędziem czy umiejętności ruchowych (np. jazda na nartach, prowadzenie samochodu itp.)

W zależności od tego, czy proces zapamiętywania jest samorzutny, czy też świadomy i zamierzony, wyróżniamy zapamiętywanie mimowolne oraz dowolne.

Zapamiętywanie mimowolne - dokonuje się bez specjalnego wysiłku ze strony człowieka. Nie stawia on sobie celu utrwalenia w pamięci jakiegoś zjawiska czy informacji, lecz zapamiętuje je samorzutnie. Pomimo spontanicznego charakteru zapamiętywanie mimowolne jest w pewnej mierze wybiórcze. Na ogół człowiek zapamiętuje mimo woli to, co ma posiada dla niego jakieś znaczenie, jak również to, co przyciąga jego uwagę.

Zapamiętywanie dowolne, zamierzone - jest procesem świadomym i celowym, skierowanym na to, aby utrwalić w pamięci dane zjawisko, sposób zachowania czy też materiał (włącza się w ten sposób w proces uczenia).

PRZECHOWYWANIE - polega na utrzymywaniu się określonych bodźców w postaci śladów pamięciowych w układzie nerwowym człowieka, chociaż przestają one bezpośrednio oddziaływać na jego narządy zmysłowe. Czas trwania tej fazy waha się od krótkiego momentu do wielu lat, a pamięć niektórych faktów i zdarzeń zachowujemy przez całe życie.

Faza przechowywania jest utajona, wnioskujemy o niej na podstawie tego, jaki zakres doświadczeń potrafimy zaktualizować w razie potrzeby.

Czynniki warunkujące zapamiętywanie i przechowywanie

• Związek z działaniem - istotnym warunkiem skutecznego zapamiętywania jest włączenie danego przedmiotu lub zjawiska w działanie człowieka. Im większe znaczenie dla naszej działalności ma przedmiot lub jakaś jego cecha, tym szybciej utrwala się w pamięci. Nie pamiętamy więc dobrze szczegółów i własności przedmiotów codziennego użytku, które nie mają bezpośredniego związku z posługiwaniem się nimi.

• Nastawienie - jeżeli człowiek koncentruje świadomie uwagę na danym przedmiocie lub postawi przed sobą wyraźne zadanie zapamiętania jakiegoś materiału, pamięta go potem lepiej i bardziej trwale. Materiał przechowywany jest również znacznie dłużej w pamięci przy nastawieniu na to, żeby zapamiętać go „na zawsze” lub „na długo”, a nie tylko na krótki czas.

• Emocje - doznania i przeżycia przyjemne pamięta się lepiej i dłużej od przykrych, wypieranych przez człowieka ze świadomości.

• Przekonania - łatwiej zapamiętuje się i trwałej przechowuje informacje zgodne z postawami i przekonaniami.

• Motywacja - na wpływ motywacji na zapamiętywanie wskazuje „zjawisko Zeigarnik”. Badani wykonujący różnego rodzaju zadania, których część po pewnym czasie przerwano w toku czynności, przechowywali lepiej w pamięci zadania, nie dokończone, niż te, jakie zdołali już rozwiązać. Zjawisko to można wyjaśnić tym, że napięcie motywacyjne w przypadku zadań przerwanych nie zostało rozładowane, a utrzymując się nadal sprzyjało lepszemu zapamiętaniu treści zadania.

• Organizacja materiału i czynności mnemicznych - organizacja ta polega np. na odpowiednim rozłożeniu powtórzeń w czasie, dokonywaniu w miarę długich przerw na wypoczynek, dobraniu sposobu zapamiętania zgodnego z charakterem materiału - jego długością i stopniem złożoności.

PRZYPOMINANIE (odtwarzanie, odpamiętywanie) - polega na aktualizowaniu nabytego doświadczenia w rozmaitej formie. To, co człowiek potrafi odtworzyć po pewnym czasie z zasobów swojej pamięci, jest zarazem miernikiem tego, co zapamiętał i przechował w swojej świadomości.

Faza ta przybiera rozmaite formy: rozpoznania, przypomnienia lub wspomnienia i reprodukcji.

Rozpoznanie - przy rozpoznaniu człowiek wyróżnia z zespołu podniet oddziałujących w danej chwili bezpośrednio na jego narządy zmysłowe bodźce już znane. Rozpoznajemy np. w grupie ludzi kogoś znajomego, odróżniamy melodię znanej piosenki od innych, których nigdy nie słyszeliśmy itp.

Przypomnienie - polega na mniej lub bardziej samorzutnym odtwarzaniu podniet, które działały na człowieka w przeszłości, lecz aktualnie on ich nie odbiera. Jeżeli przypomnienie dotyczy osobistych przeżyć i zdarzeń z własnego życia, nazywamy je wspomnieniem.

Przypomnienie może mieć charakter mimowolny lub zamierzony. Przypominanie podlega tzw. prawom kojarzenia. Człowiek przypomina sobie najczęściej razem, takie bodźce, które występowały wspólnie w przestrzeni lub w czasie, co sprzyjało ich łącznemu utrwalaniu.

ZAPOMINANIE. Wiele informacji, faktów i zdarzeń zostaje zapomnianych wraz z upływem czasu. Wyróżniamy zapominanie całkowite i częściowe, przejściowe i trwałe.

RODZAJE PAMIĘCI

1. pamięć gatunkowa -. dotyczy doświadczeń poprzednich pokoleń, jest podłożem wrodzonych zachowań instynktowych zwierząt i ludzi

2. pamięć osobnicza - dotyczy indywidualnych doświadczeń jednostek. Pamięć ta zróżnicowana jest ze względu na:

• przedmiot: pamięć obrazowa - przejawia się w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bodźców oddziałujących na nasze analizatory; jej główne rodzaje to pamięć wzrokowa i słuchowa

pamięć słowno-logiczna - polega na zdolności do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych w słowach, do ujmowania związków i stosunków logicznych wyrażonych w mowie ustnej i pisanej, jak również w języku nauk ścisłych posługujących się określonymi symbolami (matematycznymi, chemicznymi).

pamięć ruchowa - ma szczególne znaczenie w tych rodzajach działalności człowieka, które opierają się na rozmaitych nawykach i sprawnościach motorycznych (niezwykle przydatna w sporcie).

pamięć uczuciowa - jej przejawem jest łatwość zapamiętywania i odtwarzania tych zdarzeń, które są szczególnie zabarwione emocjonalnie.

• rozumienie: pamięć mechaniczna

pamięć logiczna

• udział woli: pamięć mimowolna

pamięć dowolna

• trwałość przechowywania: pamięć bezpośrednia - ma charakter chwilowy, jej przejawem jest kolejne ujmowanie i utrzymywanie w świadomości pewnej ilości bodźców oddziałujących w danej chwili na nasze narządy zmysłowe i możliwość jej natychmiastowej reprodukcji.

pamięć odroczona - cechuje się dużą trwałością i nieograniczonym zakresem. Wiele przeżyć i zdarzeń, wiadomości i umiejętności pozostaje w naszej pamięci przez całe życie.

pamięć ultrakrótkotrwała - utrzymuje obraz przez kilka dziesiątych sekundy, czyli dłużej niż czas trwania samego sygnału. Zapewnia to ciągłość spostrzeżeń, zwłaszcza obrazów filmowych i telewizyjnych i pozwala na ich przetworzenie i interpretację.

pamięć krótkotrwała (świeża) - ślady bodźców utrzymują się w niej przez około 20 sekund.

pamięć długotrwała.

MYŚLENIE

Myślenie stanowi wyższą formę poznania, polegającą na przetwarzaniu uzyskanych informacji w nowe; pozwala to na wykraczanie poza dane wrażeniowo - spostrzeżeniowe, na poznawanie tego, co nie jest lub nie może być bezpośrednio obserwowalne.

Myślenie to najbardziej złożona czynność umysłowa, jaką wykonują istoty ludzkie i której nie można obserwować bezpośrednio (tak jak np. czynności motorycznych).

Myślenie pozwala wykroczyć poza percepcję, dzięki niemu możliwe jest tworzenie pojęć abstrakcyjnych, takich jak np. wolność, które mogą nawet nie mieć konkretnego desygnatu. W ten sposób myśl uwalnia działanie ludzkie od ograniczeń nakładanych prze środowisko zewnętrzne.

W 1639 roku Kartezjusz wypowiedział słynne zdanie „Myślę więc jestem” (cogito ergo sum), oznaczające poczucie, czy wręcz pewność własnego istnienia jako istoty myślącej. Czyli człowiek wnioskuje o swoim istnieniu na podstawie tego, że myśli. To odróżnia go od innych istot żywych, nie obdarzonych zdolnością myślenia.

Myślenie polega na operowaniu symbolami (np. słowa, liczby, gesty, obrazy i inne). Myśli występują w indywidualnym przeżyciu pod postacią pojęć i sądów (np. pojęcie konia, sąd o tym, że koń jest zwierzęciem pociągowym) oraz poczuć i ocen (np. poczucie nowości, podobieństwa, ocena wartości lub jej braku).

Pojęcia należą do tych form odzwierciedlania świata w świadomości człowieka, które mają charakter zjawisk intelektualnych - myśli. Są one zarazem wytworem czynności myślenia, powstają w wyniku przeprowadzania przez człowieka rozmaitych operacji (przede wszystkim abstrahowania i uogólniania)

W sensie psychologicznym pojęcie stanowi odzwierciedlenie ogólnych własności przedmiotów lub zjawisk, wspólnych całej ich grupie (klasie, kategorii). Np. pojęcie trójkąta (na pojęcie to składają się tylko cechy ogólne, własności wspólne wszystkim trójkątom, które decydują, że mimo różnic w zakresie wysokości, długości podstawy itp. są one trójkątami. Właściwości te można sprowadzić w zasadzie do jednej istotnej cechy tej figury, a mianowicie tego, że posiada ona trzy kąty).

Sądy - w formie sądu stwierdzamy jakiś stan rzeczy oraz związki zachodzące między pojęciami albo też zaprzeczamy ich istnieniu (wyróżniamy na tej podstawie sądy twierdzące i przeczące np. złoto jest metalem, guma nie jest metalem).

Sądy wyrażają rozmaite związki i stosunki zachodzące między pojęciami, nadając im określoną organizację słowną.

Proces wyprowadzania jednych sądów z innych nazywa się rozumowaniem.

RODZAJE MYŚLENIA

• Myślenie bierne - polega na mniej lub bardziej swobodnym przebiegu skojarzeń. Myśli te np. leniwie przesuwają się, gdy leżąc na trawie spoglądamy na płynące nad nami chmury. Brak ukierunkowania tych myśli i ich przypadkowość uzewnętrzniają się jeszcze wyraźniej w okresie poprzedzającym zaśnięcie.

• Myślenie ukierunkowane - stanowi wyraźne przeciwieństwo biernego. Myślenie to jest intencjonalne, a jego poszczególne etapy zmierzają w określonym kierunku.

Najbardziej zasadniczą formą myślenia ukierunkowanego jest myślenie problemowe (produktywne, nazywane też myśleniem twórczym), tj. zmierzające do rozwiązania zadania, problemu.

Fazy myślenia problemowego:

1. Dostrzeżenie problemu - zdanie sobie sprawy z wyłaniającej się trudności (np. jak należy się przygotować, żeby zdać egzamin?)

2. Analiza informacji - po jasnym sformułowaniu zagadnienia należy zdać sobie sprawę z posiadanych informacji i ewentualnych braków w tym zakresie, co skłania do dokonania potrzebnych uzupełnień (np. mam notatki, podręczniki, ile zostało mi czasu ….)

3. Wysuwanie (wytwarzanie) rozwiązań - tu mogą być proponowane różne hipotezy. Niektóre z nich zostają odrzucone od razu jako nieprzydatne, a na ich miejsce powstają nowe (np. nauczę się, zrobię ściągi, nie przyjdę, przełożę na inny termin, załatwię zwolnienie lekarskie …).

4. Weryfikacja rozwiązań - każda hipoteza po jej sformułowaniu ulega weryfikacji. W przypadku niepowodzenia następuje powrót do fazy poprzedniej. Faza weryfikacji wiąże się z ostatecznym sprawdzeniem trafności pomysłu w działalności praktycznej (co nie zawsze jest jednak możliwe).

Guilford podzielił procesy myślenia na konwergencyjne (zbieżne), odpowiadające procesom rozumowania w zadaniach o jednym poprawnym rozwiązaniu oraz procesy dywergencyjne (rozbieżne), które zachodzą wtedy, gdy sytuacja problemowa dopuszcza różne możliwości rozwiązań.

Myślenie konwergencyjne - działalność umysłowa, w której myśl jest w sposób wąski ograniczona, zamknięta sztywnymi normami, poddana naciskom zmuszającym do jednego rozwiązania.

Myślenie dywergencyjne - na temat jednego problemu poszukuje wszystkich możliwych rozwiązań, bardziej czułe na oryginalność, szczególnie wrażliwe na zagadnienia szerokie i sprecyzowane nieprecyzyjnie, zdolne do ujmowania związków między faktami, gotowe nawet do wytworzenia nowych form metodą prób i błędów. Jest to myślenie typowe dla umysłów szukających przygody i fantazji, a także myślenie artystów, uczonych, pionierów. Można by nawet stwierdzić, że myślenie dywergencyjne stanowi w dziedzinie psychologii odpowiednik terminu „postawa twórcza”.

Przyjmując jako kryterium: sposób gromadzenia (kodowania) materiału (informacji) przetwarzanych w procesie myślenia oraz kolejność rozwoju myślenia w toku rozwoju osobniczego wyróżnia się:

• Myślenie sensoryczno - motoryczne - jest typowym myśleniem „w działaniu” połączonym z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia jakiegoś celu. Dziecko myśli wyłącznie wtedy, kiedy działa - tu i teraz. Nie potrafi myśleć o przeszłości ani przewidywać przyszłości.

Charakterystyczne jest dla dzieci do ukończenia drugiego roku życia.

• Myślenie konkretno - wyobrażeniowe - pojawia się na wyższym szczeblu rozwoju (u dzieci od około trzeciego roku życia). U dzieci rozwiązywane działania mają przeważnie charakter praktyczny lub zabawowy, a myślenie towarzyszy działaniu. Oparte jest nie tylko na spostrzeżeniach (tu i teraz) lecz także na wyobrażeniach. Dziecko, żeby wykonać jakieś zadanie musi oprzeć się na konkretach.

• Myślenie słowno - logiczne (pojęciowe) - człowiek jest zdolny do umiejętnego posługiwania się pojęciami i ujmowania rozmaitych relacji logicznych łączących przedmioty i zjawiska (myślenie to nazywamy też logicznym lub operacyjnym - rozwija się ono szczególnie od momentu podjęcia nauki w szkole). Z biegiem czasu (około 11 roku życia) dziecko posiada zdolność myślenia abstrakcyjnego.).

OPERACJE UMYSŁOWE

Swoiste rodzaje czynności wykonywane w procesie myślenia nazywa się operacjami umysłowymi. Służą one do przetwarzania informacji odzwierciedlonych w świadomości w postaci spostrzeżeń, wyobrażeń i pojęć.

Operacje myślowe charakterystyczne są zwłaszcza dla myślenia problemowego. Zdolność wykonywania różnych operacji myślowych nazywana też bywa zdolnością logicznego myślenia.

Psychologowie zajmujący się problematyką myślenia wyróżniają wiele takich operacji; niektórzy uważają, że liczba ich jest nieskończenie duża i zależy od natury rozwiązywanego problemu.

Najczęściej wyróżnia się następujące podstawowe operacje umysłowe:

• Analiza - polega na rozłożeniu w procesie myślenia przedmiotu lub zjawiska na poszczególne elementy (cechy).

• Synteza - polega na łączeniu poszczególnych elementów przedmiotu lub zjawiska w jedną całość.

Analiza i synteza, mimo, ze są to operacje przeciwstawne występują z reguły łącznie. Jeżeli np. chcemy zrozumieć tekst obcojęzyczny, który sprawia nam trudność, to analizujemy go czytając każde słowo oddzielnie, co może jeszcze nie prowadzić do zrozumienia tekstu: „nam dobrze słowa, ale nie rozumiem tego zdania”. Wówczas staramy się „wczytać” w tekst, czytając zdanie jako całość, rozumiejąc jednocześnie jego znaczenie.

• Porównywanie - polega na odnajdywaniu różnic i podobieństw zachodzących między przedmiotami lub zjawiskami.

• Abstrahowanie - polega na myślowym wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów lub zjawisk z pominięciem cech nieistotnych.

• Uogólnianie - jest procesem myślowym polegającym na łączeniu istotnych cech przedmiotów i zjawisk.

Uogólnianie i abstrahowanie są operacjami myślowymi ściśle ze sobą powiązanymi.

• Wnioskowanie - polega na wyprowadzeniu jednych twierdzeń (sądów) z innych.

INDYWIDUALNE CECHY MYŚLENIA

Przy rozwiązywaniu problemów odgrywają rolę rozmaite indywidualne właściwości psychiczne człowieka (np. motywacja, temperament, zainteresowania itp..) Wyróżnia się także cechy charakterystyczne dla samego procesu myślenia, dla czynności umysłowych poszczególnych ludzi. Najważniejsze to:

• Krytycyzm myślenia - polega na tym, że człowiek nie przyjmuje za ostateczne i pewne pierwszego rozwiązania, jakie przychodzi mu do głowy, lecz rozważa starannie wszystkie argumenty świadczące za postawiona hipoteza i przeciwko niej oraz sprawdza wnikliwie jej prawdziwość.. Jeśli wykryje błąd we własnym lub cudzym rozumowaniu - przeprowadza je ponownie. Nie ulega sugestiom innych ludzi, nawet, gdy oni cieszą się dużym autorytetem dopóki ich nie sprawdzi.

• Samodzielność myślenia - wiąże się z krytycyzmem myślenia. Umysł samodzielny (podobnie jak krytyczny) nie poddaje się łatwo czyimś sugestiom i opiniom, nie szuka gotowych rozwiązań, lecz dąży do znalezienia własnej odpowiedzi na pytanie. Samodzielność wyraża się również w umiejętności dostrzegania nowych problemów, w skłonności do twórczego poznawania otaczającego świata.

• Giętkość i plastyczność procesów myślowych - polega na zdolności do przezwyciężania sztywnych nastawień w sytuacji zadaniowej i wynajdywania nowych sposobów i metod dostosowanych do zmiennych warunków. Giętki umysł potrafi bez trudu przechodzić od jednej czynności do drugiej, stosować różnorodne operacje umysłowe, najbardziej przydatne w danej sytuacji. Człowiek plastyczny rozpatruje problemy z wielu punktów widzenia, umie wykryć w badanym przedmiocie lub zjawisku jego różne strony i właściwości. Przeciwieństwem giętkości myślenia jest umysł mało plastyczny a więc sztywny.

• Szybkość myślenia - człowiek odznaczający się tą właściwością pracuje w sposób wydajny i ekonomiczny, wykonuje sprawnie różne czynności umysłowe, nie tracąc na nie niewspółmiernie dużo czasu w stosunku do efektów.

Z pojęciem myślenia ściśle wiąże się problem inteligencji. W rozumieniu potocznym - im sprawniej i logiczniej człowiek myśli, tym jest bardziej inteligentny.

Inteligencja - może być rozumiana jako złożona sprawność umysłowa przejawiająca się przede wszystkim w zdolności logicznego myślenia oraz umiejętności wykorzystywania posiadanej wiedzy i doświadczenia w nowych sytuacjach.

INTELIGENCJA EMOCJONALNA

Cecha zwana potocznie znajomością ludzi najtrafniej określa istotę „emocjonalnej inteligencji” albo EO /angielski skrót od emotional ouality/. Jednak „inteligencja uczuć”, jak definiuje inteligencję emocjonalną Daniel Goleman wyraża się współczuciem, intuicją, umiejętnością kontrolowania uczuć i zdolnością wejrzenia w siebie albo znajomością własnej osobowości. To właśnie od tych zdolności zależny jest sukces czy porażka w partnerstwie, rodzinie i pracy. Od czasu tego odkrycia zmieniły się również kryteria i wymagania ewentualnych pracodawców. Podczas, gdy dotychczas wagę przykładali oni głównie do doskonałych świadectw i specjalistycznej wiedzy, teraz coraz więcej czasu poświęcają pełnej osobowości kandydata. W ogłoszeniach firm poszukujących pracowników opisuje się tę zdolność jako „kompetencję społeczną”. Pod tym pojęciem rozumie się umiejętność porozumiewania się, stosunki z innymi ludźmi, umiejętność zarządzania i pracy w zespole.

Podczas, gdy inteligencje racjonalną (czyli tę, którą mierzą testy do badania inteligencji) mamy w głównej mierze wrodzoną, inteligencję emocjonalną można rozwijać i poprawiać. Dopiero właściwy stosunek do emocji, zarówno własnych jak też innych osób, decyduje o tym, jak i na ile skutecznie udaje się nam zastosować również zdolności intelektualne.

Wzajemne oddziaływanie uczucia i rozumu określa nasz sposób myślenia i działania oraz wpływa na nasze decyzje, nawet jeśli nie zawsze to sobie uświadamiamy. Dlatego całość naszego życia uczuciowego w sensownym zestawieniu z rozsądkiem leży u podstaw życiowych sukcesów.

Inteligencja emocjonalna u kobiet i u mężczyzn. Intensywność przeżywania jest u różnych ludzi odmienna. Kobiety przeżywają pozytywne i negatywne uczucia silniej i szybciej niż mężczyźni. Badania dowodzą, że u kobiet lewa i prawa półkula mózgowa są ze sobą lepiej połączone. Podczas, gdy lewa półkula odpowiedzialna jest za racjonalne, logiczne myślenie, prawa zajmuje się kontrolą emocji. Ponadto kobiety są w procesie wychowania zachęcane do wyrażania uczuć. Prowadzi to do wykształcenia „inteligentniejszego” emocjonalnie zachowania, niż mają to w zwyczaju bądź potrafią mężczyźni. Ponieważ męska kontrola emocji funkcjonuje gorzej ze względu na słabsze połączenie pomiędzy półkulami, mężczyźni są bardziej skłonni do wybuchów emocji, zwłaszcza agresywnej natury.

Dzięki owym zmianom rozpoznajemy przedmioty jako znane i reprodukujemy je

Zmiany te utrzymują się, chociaż wywołujące je bodźce przestały działać

Spostrzegane przedmioty wywołują zmiany w komórkach nerwowych w postaci śladów pamięciowych

---