Procesy emocjonalne i motywacyjne związane są z ośrodkami głównie poniżej kory mózgowej z strukturami podkorowymi i korą starą. Ośrodki podkorowe wywołują ogólne pobudzenie i regulują poziom aktywności kory. Natomiast dzięki korze mózgowej dochodzi do uświadomienia przeżywanych emocji, a na drodze uczenia się możliwe jest kontynuowanie uczuć, hamowanie emocji i ich wypieranie.

Ośrodki te mogą być pobudzone przez bodźce zewnętrzne, docierające do narządów wewnętrznych oraz ślady pamięciowe bodźców, które działały w przeszłości zostały utrwalone w systemie nerwowym. Ośrodki odbierają te informacje i oceniaja je ze względu na znaczenie (pozytywne/negatywne).

Oddzielne struktury odpowiedzialne są za odczuwanie lęku, agresji itp.; oddziałują one drogą nerwową i hormonalną, towarzyszą im objawy pobudzenia wegetatywnego; w sytuacji zagrożenia występuje więc drżenie ciała, zblednięcie, biegunka.

W pierwszych fazach wieku przedszkolnego przeważają impulsywne i silne wyrażanie emocji nieadekwatne do siły bodźca, występuje też labilność emocjonalna (szybko zmieniające się stany emocjonalne często skrajne). Cechy te nie są objawami zaburzeń ale świadczą o niedojrzałości układu nerwowego.

W ostatniej fazie wieku przedszkolnego następuje proces zwiększania się kontroli ze strony kory mózgowej: przechodzenie od emocji słabo uświadamianych do świadomie kontrolowanych oraz rozwój uczuć wyższych (ciekawość, współczucie, odczucie piękna).

Sposób reagowania emocjonalnego jest więc wypadkową biologicznego dojrzewania i oddziaływania otoczenia, zarówno celowego jak i niezamierzonego.

ZABURZENIA PROCESÓW EMOCJONALNYCH

Nerwica - jedna z postaci zaburzeń procesów emocjonalnych, wywoływana patogennymi czynnikami społecznymi.

Jeżeli mechanizmy adaptacyjne nie są wystarczająco silne, pojawiają się wówczas nerwicowe reakcje psychogenne. Zalicza się do nich te reakcje, które osiągają nadmierne natężenie, ulega utrwaleniu i uogólnieniu na inne sytuacje życiowe powodując nieprzystosowanie. Głębsze i dużej trwające zburzenia określone są mianem nerwicy.

Geneza zaburzeń nerwicowych

Zaburzenia nerwicowe maja genezę środowiskową, są one reakcjami na sytuacje trudne w których dochodzi do dezorganizacji zachowania, ponieważ, dotychczasowe sposoby radzenia sobie z trudnościami okazały się nie skuteczne.

Do sytuacji nerwicorodnych zalicza się :

• Sytuacje traumatyczne - silny jednorazowy uraz (pożar, wypadek, pogryzienie przez psa, kłótnie i bójki rodziców, śmierć, pojawienie się macochy lub młodszego rodzeństwa…)

• Sytuacje subtraumatyczne - długotrwałe kumulowanie się negatywnych doświadczeń emocjonalnych ( tzw. Nerwica korozyjna)

I. Obuchowska wymienia cechy środowiska o charakterze zakłucającym

1. Znaczna zmienność wymagań (np. w domu dziecko jest wyręczane, w przedszkolu musi być samodzielne)

2. Wzajemna sprzeczność wymagań (co powoduje że dziecko jest za swoje zachowanie jednocześnie karane i nagradzane)

3. Niedostosowanie wymagań do możliwości dziecka (nadmiernie wysokie zachowania lub zbyt niskie)

Nie wszystkie szkodliwe czynniki działające na dziecko wywołują zaburzenia nerwicowe; decydujące znaczenie ma:

1) charakter urazu (rodzaj siła stopień nowości bodźca)

2) indywidualne cechy dziecka:

1. Właściwości biologiczne, wiążące się z typem układu nerwowego

2. Doświadczenia psychiczne (wiedza, nawyki postawy)

3. Oczekiwania i przewidywania dziecka

3) przygotowanie somatyczne : choroba, przemęczenie, niedożywienie, które przebyło dziecko na krótko przed urazem

4) mikrouszkodzenia CUN, które powodują osłabienie zdolności do radzenia sobie w sytuacjach trudnych.

Mechanizmy zaburzeń nerwicowych

I. Obuchowska wymienia trzy mechanizmy uczenia się biorące udział w procesie powstawania nerwicy. Są to:

1. Mechanizm odruchów bezwarunkowych -gdy sytuacja trudna wywołuje reakcje wegetatywne (zamiast konstruktywnych); reakcje powstałe w wyniku przeciążenia CUN, wskutek zmęczenia, choroby silnego stresu =>następuje wzmożenie tych reakcji na drodze uczenia się (fiksacja) =>reagowanie w ten sposób na wszystkie sytuacje trudne (generalizacja)

2. Mechanizm odruchów warunkowych - wyuczenie się nerwicowych zachowań przez skojarzenie bodźca bezwarunkowego, szkodliwego z bodźcem obojętnym (np. ból z psem). Reakcja ulega fiksacji; może dojść też do generalizacji (np. na wszystkie zwierzęta). Uczenie oparte na mechanizmie warunkowania instrumentalnego to wzmacnianie (celowe lub przypadkowe) określonego zachowania. / Możemy zaobserwować np. zjawisko ucieczko w chorobę (dziecko demonstruje objawy chorobowe w każdej trudnej sytuacji).

3. Mechanizm modelowania - dziecko naśladuje działania wykonywane przez modela (=>nerwicowe matki)

FIKSACJA to utrwalanie się niewłaściwej formy reakcji, która nie daje się modyfikować i nie służy rozwiązaniu problemu dziecka ani stawianych przed nim zadań.

GENERALIZACJA ma miejsce wówczas gdy rozmaite bodźce wywołują tę samą reakcję patologiczną.

Działa także MECHANIZM SPRZĘZENIA ZWROTNEGO między sytuacją traumatyzującą a osobowością.

Formy i symptomy zaburzeń nerwicowych

Wyżej wymienione mechanizmy prowadzą do trzech form zaburzeń nerwicowych o różnym poziomie złożoności. Są to:

1. Reakcje nerwicowe o liniowej strukturze symptomów (zkłucajacy bodziec wywołuje pojedynczy objaw)

2. Zachowania nerwicowe o rozgałęzionej strukturze symptomatyki (występowanie różnorodnych objawów)

3. Nerwicowy rozwój osobowości o strukturze koła lub spirali (objaw wywołany czynnikiem patogennym powoduje sytuację, która zwrotnie oddziałuje na dziecko w sposób zakłucający i powoduje ponowne wystąpienie tego symptomu)

Jedna struktura symptomatyki wraz z pogłębianiem się procesu patologizacji przechodzi w następną, bardziej złożoną.

Zaburzenia nerwicowe typowe dla wieku przedszkolnego

U dzieci w wieku przedszkolnym obserwuje się wiele reakcji sytuacyjnych, które uznawane są za “normalne stany rozwojowe związane z dynamicznie postępującym dojrzewaniem anatomicznym i czynnościowym CUN. Zalicza się do nich np. zaburzenia łaknienia, fobie i przejawy agresywności. Dopiero utrwalenie się tych reakcji emocjonalnych pozwala traktować je jako reakcje patologiczne.

Im młodsze jest dziecko, tym obraz kliniczny psychogennej reakcji jest bardziej jednolity, tym większy ciężar gatunkowy mają zaburzenia wegetatywno-somatyczne i tym uboższe są objawy psychopatologiczne.

Nerwice monosymptonatyczne:

1. Z zaburzeniami wegetatywno-somatycznymi

2. Z przewagą zaburzeń ruchowych

3. Z zaburzeniami mowy.

I)

Nazwa	Objawy	Przyczyny	Leczenie
Nerwice narządowe	Dotyczą one układu pokarmowego, przejawiają się najczęściej spożywaniem zbyt małej ilości tylko wybranych pokarmów, rzadziej odmowa jedzenia (anoreksja) oraz nawykowe wymioty	Występują zwykle u dzieci, których rodzice przywiązują nadmierną wagę do jedzenia. Przymusowe dokarmianie dziecka lub nieprawidłowe jego karmienie (nadmierna koncentracja na jedzeniu, odwracanie od niego uwagi, karmienie pod groźbą kary) Maże być także skutkiem przeżycia strachu, sposobem zwrócenia na siebie uwagi rodziców, wyrazem “protestu” lub sposobem ukarania rodziców	Usunięcie czynników nerwicorodnych!!! Wpływanie na niewłaściwe postawy rodziców i osób z otoczenia dziecka. Nie namawiać do jedzenia!!!!
Nawykowe wymioty	Wymioty w sytuacjach trudnych	Początkowo dziecko wykazuje słaby apetyt, nie interesuje się jedzeniem. Wskutek nadmiernej koncentracji na dziecku i przezwyciężaniu biernego oporu dziecka (patrz j.w.) dochodzi do wystąpienia wymiotów a następnie do utrwalenia się tego ujemnego odruchu warunkowego i jedgpo generalizacji na wszystkie sytuacje trudne. Mogą być też odruchem bezwarunkowym na nieprzyjemne przeżycia w czasie jedzenia i generalizacji ich na bodźce powodujące lęk.	jw.
Wzmożone łaknienie i otyłość	Wzmożone łaknienie prowadzące do otyłości i otyłość	Nadmierna opieka nad dzieckiem (w sferze odżywiania i ograniczania aktywności). Widoczna otyłość prowadzi do odrzucenia ze strony rówieśników co powodować może zaspakajanie swych potrzeb przez jedzenie (podobnie w przypadku odrzucenia przez rodzica lub inną ważną osobę)	Korekta nieprawidłowych postaw rodzicielskich, racjonalne żywienie i trening ruchowy.
Moczenie	Moczenie pierwotne - trwające od urodzenia	W wczesnym wieku normalne (do uzyskania kontroli), lub wskutek nieprawidłowego uczenia się kontroli lub w skutek zaniedbań środowiskowych	Uczenie się kontroli wydalania moczu
	Moczenie wtórne (rozpoznawane u dzieci powyżej 4.r.ż.) Dzienne Nocne	Uwarunkowane zaburzeniami emocjonalnymi Jeśli wykluczone zostaną przez lekarza choroby nerek, układu nerwowego itp. charakter instrumentalno-regresywny (dziecko chce zwrócić na sienie uwagę) Lub gdy dziecko odczuwa silny lęk Reakcja dzieci na uraz psychiczny	Nie karać i nie zawstydzać dziecka!!! Zapewnienie dziecku zainteresowania ale w innych sytuacjach niż moczenie. Wyeliminowanie sytuacji stresowych bądź trening radzenia sobie w nich Wyeliminowanie sytuacji stresowych (w ciągi dnia i przed snem - wyciszenie dziecka) Umożliwić mu załatwienie potrzeby fizjologicznej w nocy (np. nocniczek koło łóżka)
Zanieczyszczanie się kałem	Zanieczyszczenie się kałem u dziecka po 3-4. r.ż. Zanieczyszczenie pierwotne Zanieczyszczenie wtórne	jw. W skutek silnego urazu psychicznego Przejaw złych stosunków pomiędzy osobami ważnymi dla dziecka Zbyt wczesny i rygorystyczny trening czystości (dziecko rozładowuje w ten sposób napięcie i wyraża swoja agresję - mogą wystąpić zaparcia)	jw. Nie karać, nie izolować, nie okazywać niechęci aby nie doszło do zaburzeń emocjonalnych Zmniejszenie napięcia i postawy lękowej; psychoterapia dziecka i rodziny (tam gdzie zaburzenia wnikaja z nieprawidłowych stosunków między dziećmi a rodzicami); W przypadkach zaparcia konieczne leczenie połączone z psychoterapią.

II)

Tiki (ruchy mimowolne)	Powtarzające się nagłe ruchy mięśni lub grup mięśniowych, świadome nie kontrolowane przez pacjenta	Wskutek naśladowania lub utrwalania się reakcji obronnych (można je traktować jako niepotrzebne nawyki) Uszkodzenie CUN w okresie okołoporodowym Reakcje nerwicowe (zazwyczaj występują wraz z innymi objawami zaburzeń emocjonalnych Mogą też być sposobem wyrażania niepokoju przez dzieci, które maja matki zbyt rygorystyczne lub opiekuńcze Uwaga : w wieku przedszkolnym tiki występują często i zazwyczaj ich charakter jest przejściowy.	Należy rozpocząć od usunięcia czynników traumatyzujących; terapia farmakologiczna z psychoterapią i relaksacją (rytmika lecznicza, ćwiczenie mięśni dotkniętych tikiem przed lustrem - w charakterze terapii behawioralnej) Uwaga: tiki maja charakter nawracający, choć ich postać zmienia się .
Zaburzenia snu	Trudności w zasypianiu, budzenie się w środku nocy Dzieci maja koszmarne sny i stany lękowe które nasilają się przed zaśnięciem. U dzieci w wieku 2-5 lat występują zaburzenia snu w postaci lęków mocnych (szczególny stan nagłego poburzenia na pograniczu snu i czuwania z objawami lęku)	Brak stałego rytmu snu i czuwania (nieregularny tryb życia) Emocjonujące przeżycia w ciągu dnia Reakcja na nieprawidłowe kontakty emocjonalne z osobą ważną (np. matką) Zaburzenia oddychania Lękowa postawa rodziców, która udziela się dziecku	Usuwanie stanów chorobowych, które powodują trudności w oddychaniu; uregulowanie rytmu dnia i nocy (stała pora snu); zapewnienie warunków sprzyjających zasypianiu; wyeliminowanie silnych przeżyć w ciągu dnia, usunąć czynniki stresujące; skorygowanie lekowej postawy rodziców
Samogwałt	Manipulacje w okolicy narządów płciowych	Przypadkowe doświadczenia dziecka, które jako przyjemne utrwaliło się, lub związane z naśladowaniem zachowania się starszych dzieci jako formy zabawy Czasem owsiki, ciasna bielizna lub nuda	Odwrócenie uwagi od tego zagadnienia Nie zawstydzać, nie grozić karą, nie przypominać!!!
Nawyki ruchowe ⇓ Nerwica natrętnych ruchów	Występujące w sytuacjach trudnych nawyki ruchowe tj. np.: ssanie palca, rogu poduszki, obgryzanie paznokci, dłubanie w nosie, głaskanie okolicy ust, wyrywanie włosów itp. Nie uważa się za chorobliwe, jeżeli nie towarzyszy im poczucie przymusu działania i lęk przed wykonaniem.	W wieku przedszkolnym można traktować jako sposób rozładowania napiecia lękowego (w przypadkach kiedy nie zostały zaspokojone potrzeby psychiczne dziecka w skutek nieprawidłowych kontaktów np. z matką) Forma regresji Nuda (niedobodźcowanie)	Koncentrowanie uwagi dziecka na ciekawych zajęciach połączonych z manipulacja (zajęcie rąk inną ciekawą czynnością); terapia behawioralna (np. w przypadku obgryzania paznokci); poprawienie kontaktów emocjonalnych w rodzinie i poza nią.

III)

Niedojrzałość artykulacyjna uwarunkowana emocjonalnie	Spieszczanie czyli mówienie 'po dziecięcemu'	Dziecko naśladuje rodziców którzy mówią do niego w ten sposób	Terapia całej rodziny
Jąkanie	Jąkanie (dziecko mówiąc ,,zacina się '') W wieku 3-4 lat jest ono zjawiskiem przejściowym (tzw. Jąkanie rozwojowe)	Niedostateczna sprawnośc narządów mowy i zdolności wypowiadania się (dziecko szybciej myśli niż mówi) Uraz psychiczny lub trudna sytuacja Gdy już występuje (jąkanie) i otoczenie prezentuje niewłaściwe postawy (przedrzeźnia) dochodzi do utrwalenia i pogłębienia objawów	Relaksacja; oddziaływania psychoterapeutyczne; ćwiczenia logopedyczne; zapewnienie dziecku poczucia akceptacji i bezpieczeństwa; niekiedy leki zmniejszające napięcie emocjonalne.
Afonia histeryczna i mutyzm	Afonia - dziecko traci głos całkowicie lub mówi szeptem Mutyzm selektywny (wybiórczy) -dziecko odmawia mówienia w niektórych sytuacjach Objawy te obserwuje się zwykle między 3-5 r.ż.	Forma nieświadomej obrony przed sytuacjami wywołującymi lęk - oznaka niepokoju (przed wypowiadaniem się słownym) - negatywizm stosunku do osób wobec których dziecko żywi negatywne uczucia	Leczenie farmakologiczne, psychoterapia terapia behawioralna (dziecko uczy się wydawać najpierw dzięki nieartykułowane, a następnie sylaby i słowa, najpierw szeptem później na głos), cieczenia logorytmiczne, oddechowe, relaksacyjne.

Lęk - podstawowy symptom wszystkich nerwic, jest tu objawem dominującym

Somatyczne objawy niepokoju - związane z narządami wewnętrznymi: bóle brzucha, utrata apetytu, nudności, bóle głowy i wymioty, oraz różne formy zaburzeń snu.

Fobie - lęki skojarzone z konkretnymi sytuacjami lub przedmiotami (lekarzem, psem, ciemnościom…); mogą wynikać z konkretnych złych doświadczeń, mogą być też nieracjonalne, gdy uczucie lęku przeniesie się z jego prawdziwego źródła na inny przedmiot, w takich przypadkach obserwuje się częste zmiany przedmiotu lęku.

Nerwica lub fobia szklona - przed wyjściem do przedszkola dziecko zaczyna boleć brzuch, zaczyna wymiotować (…), objawy te ustaja gdy tylko dziecko pozostanie w domu (dziecko nie symuluje!!!)

Przewlekłe postacie nerwic - objawy zaburzeń powodują sytuacje powtórne zakłucające zachowanie dziecka rozwija się nerwicowy rozwój osobowości o symptomatyce błędnego koła.

Nerwice typowe dla dzieci i młodzieży - nerwica lękowa, fobia szkolna, neurystemia, nerwica natręctw, nerwica konwersyjna i histeryczna. - konieczna jest opieka psychologiczna i leczenie psychiatryczne.

Inne zaburzenia emocjonalne w wieku przedszkolnym

infantylizmem uczuciowym (nieharmonijnego rozwoju, wyrażającego się parcjalnym opóźnieniem dojrzewania uczuciowego)	dzieci, których przeżycia emocjonalne i sposób ich wyrażania nie mają cech patologicznych, lecz są charakterystyczne dla dzieci młodszych. Dzieci , które cechuje infantylny typ zachowania cechuje :mała samodzielność i aktywność, szczególnie w zakresie samoobsługi, szukanie oparcia u dorosłych, niezdolność do pokonania najmniejszych przeszkód , na które dziecko reaguje niecierpliwością, wybuchami gniewu. Dzieci bywają kapryśne, płaczliwe; cechuje je egocentryzm i egoizm oraz nienasycona potrzeba uznania i bycia centrum uwagi	Błędy wychowawcze - postawa nadmiernego ochraniania	Zmiana postawy rodziców
Ogólny infantylizm (niedojrzałość emocjonalna, społeczna i fizyczna)	Budowa ciała i zachowanie typowe dla młodszego wieku	Uszkodzenie CUN	Specjalistyczna pomoc lekarska i psychologiczna
Trudności przystosowawcze dziecka (często u jedynaków)	Dzieci maja trudności z przystosowaniem się do zmiany środowiska - prezentują objawy zaburzeń emocjonalnych (np. wycofanie, rozdrażnienie i zmęczenie)	Niedojrzałośc emocjonalna i społeczna, co prowadzi do przeciążenia systemu nerwowego Brak przygotowania dziecka do przedszkola	Przygotowanie dziecka do zmiany środowiska
Neuropatia (nerwowość dziecięca) Nie jest nerwicą lecz może stanowić jej wstępny etap.	Pobudliwość emocjonalna, zmiennośc nastrojów, zaburzenia łaknienia, okresowe moczenie mimowolne	Zwiększona wrażliwość układu nerwowego na niekorzystne warunki środowiskowe, uwarunkowana genetycznie bądź nabyta

O istnieniu zaburzeń emocjonalnych orzeka się gdy intensywność i rodzaj reakcji odbiegają od normalnego zachowania dla wieku życie dziecka:

1. Reakcje emocjonalne o charakterze negatywnym występują częściej niż pozytywne

2. Dziecko sprawia wrażenie zobojętniałego

3. Reakcje są niewspółmierne do siły bodźców

4. Dziecko nie kontroluje swych reakcji uczuciowych zgodnie z wymaganiami otoczenia

5. Przeżywaja reakcje uczuciowe prymitywne, charakterystyczne dla dzieci młodszych

6. Reakcje uczuciowe na sytuacje społeczne są słabe

7. Wytworzyły się uogólnione, niewłaściwe postawy emocjonalno-uczuciowe w postaci negatywnego stosunku do kolegów, wycofania się z aktywności w określonych sytuacjach społecznych

Zaburzenia emocjonalne występują też w przebiegu psychoz dziecięcych, jak i schizofrenii i cyklofrenii.

Zaburzenia emocjonalne często współwystępują z zaburzeniami innych czynności, dlatego, że:

1. Opóźnienia i dysharmonie rozwoju są najczęściej wynikiem uszkodzeń CUN, które obniżają jego siłę i odporność, mogą być zlokalizowane w obrębie tych struktur nerwowych, które odpowiedzialne są za regulację reakcji emocjonalnych.

2. Nieprawidłowo ukształtowane struktury poznawczo-czynnościowe utrudniają dziecku dostosowanie swoich zachowań do sytuacji i wymagań otoczenia społecznego, co powoduje, że dziecko spotyka się z naganą, krytyką.

3. Rozbieżność między oczekiwaniami otoczenia a skutkami zachowania wywołują negatywne postawy wobec dziecka i nieprawidłowe oddziaływania wychowawcze.

Dzieci nie mogąc sprostać wymaganiom uruchamiają różnorodne reakcje obronne, zmierzające do likwidacji uczucia napięcia i lęku. Gdy sytuacje te powtarzaja się, a mechanizmy obronne stają się nieskuteczne, dochodzi do zaburzeń emocjonalnych, które dezorganizują czynności umysłowe, motywacyjne i całe zachowanie dziecka.

Metody badania procesów emocjonalnych

1. Obserwacja zachowania dziecka szczególnie w sytuacji trudnej. Obserwacja powinna dotyczyć rodzaju, siły i długości trwania reakcji emocjonalnych, fizjologicznych objawów napięcia emocjonalnego, reakcji nerwicowych, z także sytuacji, w których takie zachowania występują. (=>obserwacja zabaw indywidualnych jak i zespołowych; w zabawie dowolnej dziecko odtwarza swoje uczucia, konflikty, doświadczenia i doznane urazy)

2. Analiza wytworów dziecka - rysunki dowolne i na zadany temat

3. Wywiad z rodzicami dostarcza danych biograficznych i informacji na temat ewentualnego dziedzicznego czy organicznego podłoża większej wrażliwości CUN

4. Eksperyment naturalny np. zabawa tematyczna

5. Testy psychologiczne

Całość informacji prowadzi do sformułowania diagnozy uwzględniającej negatywne i pozytywne cechy procesów emocjonalnych dziecka oraz jego sytuacji życiowej, co pomaga ukierunkować postępowanie terapeutyczne i oddziaływanie wychowawcze.

Postępowanie korekcyjno-wychowawcze

W przypadku zaburzeń emocjonalnych ważne jest oddziaływanie psychoterapeutyczne i leczenie farmakologiczne, oraz oddziaływania wychowawcze.

• Usunięcie wpływu czynników nerwicorodnych

• Psychoterapia bezpośrednia i pośrednia (terapia rodzin)

• Odreagowanie napięć:

• Techniki plastyczne (malowanie palcami, lepienie w glinie, malowanie i rysowanie na dowolny temat…)

• Zabawy tematyczne (odtwarzanie sytuacji stresowych)

• Zwykła zabawa (wywołuje radość i śmiech)

• Zabawy w piasku i wodzie

• Działania agresywne i destrukcyjne (boksowanie poduszek, wypuszczanie powietrza z balonów)

• Techniki relaksu

• Pogłębiony relaks (na pograniczu hipnozy).

• Rysowanie uzupełnione rozmową terapeutyczną

• Muzykoterapia

• Terapia zachowania inaczej behawioralna terapia (oduczanie nieprawidłowych reakcji emocjonalnych i uczenie prawidłowych reakcji)

• Trening pozytywny ( w czasie terapii dziecko początkowo przebywa w tym samym pomieszczeniu co bodziec lękotwórczy, poczucie bezpieczeństwa i przyjemnośc z zabawy powoduje kojarzenie lękowego bodzca z przyjemnymi emocjami)

• Trening negatywny (=>obgryzanie paznokci)

• Techniki głębokiej terapi przyjmujące formą zabawy dowolnej i kierowanej (zabawa w piasku + rozmowa (najpierw ustalenie treści scenki, póżniej rozmowa na temat problemów dziecka )

• Psychoterapia grupowa

• Technika psychodramy.

Procesy emocjonale

---