Słowotwórstwo - tworzenie nowych wyrazów.

dom dom -ek

wyraz fundujący wyraz fundowany

wyraz motywujący wyraz motywowany

podstawa słowotwórcza derywat

RELACJE MOTYWACJI SŁOWOTWÓRCZEJ

1. Bezpośrednia - dom dom - ek

2. Niebezpośrednia

studentka student studia

bezpośrednia

niebezpośrednia

3. Wzajemna - nie jesteśmy w stanie określić, który z wyrazów jest motywującym

• za - cząć po - cząć

• brzydki brzydota

TEMAT SŁOWOTWÓRCZY

Temat słowotwórczy - wspólna część dla derywatu i podstawy słowotwórczej.

• dom - domek

• gość - gościć

• chłopiec - chłopczyk

• łgarz - łgać

PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA

Parafraza słowotwórcza - rodzaj definicji słowotwórczej, w której musi się znaleźć wyraz motywujący i wyraz motywowany.

Idealna parafraza słowotwórcza:

• podanie podstawy słowotwórczej,

• wyraz motywowany musi być tą częścią mowy, którą definiujemy,

• oddanie znaczenia wyrazu motywowanego.

derywat (1) semantyka (3)

gość - `człowiek, którego można gościć'

podstawa słowotwórcza (2)

biel biały, alternacje: l:ł, `e:'a

`związany z białym'

`to, co jest białe'

RODZAJE DERYWACJI

1. Derywacja afiksalna - dodanie jakiegoś afiksu do wyrazu (na początku, w środku lub na końcu)

Derywacja sufiksalna - dodanie sufiksu (na końcu wyrazu).

• łgać łgarz

• dom domek

Derywacja prefiksalna - dodanie prefiksu (przed wyrazem).

• antypapież

• przemiły

Derywacja interfiksalna - dodanie spójki, inaczej interfiksu (w środku wyrazu).

2. Derywacja paradygmatyczna - forma skracania wyrazów.

Derywację tę charakteryzują:

• zmiana paradygmatu

• w obrębie jednej części mowy

• brak sufiksu (brak morfemu słowotwórczego w wygłosie - ø [zero słowotwórcze] w wygłosie)

Podtypy:

• zmiana rzeczownika z rodzaju męskiego na żeński (woźny woźna, plotkarz plotkara)

• nazwy abstrakcyjne (biały biel)

• rzeczowniki utworzone od czasowników (donosić donos, odczytać odczyt)

• formacje typu człowieczy (człowiek człowieczy)

• nazwy nijakie - zdrobnienia, zgrubienia (kot kocię)

3. Derywacja prozodyczna - akcent tworzy nowy wyraz (dobranoc, wiarygodny).

• nie ma afiksów

• nie występuje zmiana paradygmatu

4. Derywacja alternacyjna - jedynym wyróżnikiem jest alternacja.

Funkcję wykładnika derywacji pełnią jedynie oboczności fonetyczne.

Podtypy:

• derywacja alternacyjna jakościowa (mięso mięcho - s:ch; Staś Stach, ś:ch)

• derywacja alternacyjna ilościowa (dyrektor dyr)

Uniwerbizacja - zjednoczenie słów (związana jest z ekonomią językową)

• gramatyka opisowa opisówka

Dezintegracja słowotwórcza - „wyrzucenie” fragmentu wyrazu (uszczuplenie podstawy słowotwórczej o element niefleksyjny).

5. Derywacja syntaktyczna - ściśle związana ze składnią,
   nie ze słowotwórstwem.

Znajomy student.

• znajomy - przydawka

Ten znajomy.

• znajomo - podmiot

TYPY DERYWATÓW

Typy derywatów rozróżniane są w zależności od tego, jaką funkcję pełni formant.

1. Derywat właściwy - znaczenie podstawy słowotwórczej wchodzi do derywatu.

1. tautologiczny (głębia głębina; uzda uździenica)

• formant pełni funkcję jedynie strukturalną

• formant nie pełni funkcji składniowej ani semantycznej

2. transpozycyjny (pisać pisanie; czarny czerń)

• znaczenie podstawy i derywatu jest takie samo, czyli formant nie pełni funkcji semantycznej

• formant pełni funkcję składniową

3. mutacyjny (kawa kawiarnia; biegać biegacz) - formant, który nazywa nowy obiekt (wykonawcę czynności, nosiciela cech, nazwę zbioru, mieszkańca, pokrewieństwo, narzędzie)

• formant pełni funkcję semantyczną

4. modyfikacyjny (ława ławka; śmieszny prześmieszny [intensivum]; dom domek; student studentka) - zdrobnienia, zgrubienia, zmiana rodzaju itp.

• formant modyfikuje znaczenia

2. Derywat niewłaściwy (asocjacyjny) - znaczenie podstawy słowotwórczej nie wchodzi w skład derywatu, derywaty powstają na zasadzie pewnych skojarzeń (przegubowiec, kredka, ołówek).

SŁOWOTWÓRSTWO - POTOCZNA ODMIANA POLSZCZYZNY I SLANGI

Uniwerbizacja - proces tworzenia nazw jednowyrazowych z wyrazów dwu- lub kilkuwyrazowych.

Uniwerbizant - ekwiwalent, synonim wyrazów, które go stworzyły.

Tendencje do skrótu, ekonomiczności wysiłku.

Techniki uniwerbizacji:

• derywacja, np. mały dom domek, gramatyka opisowa opisówka (alternacja o:ó)

• elipsa, np. rzut karny karny, pociąg osobowy osobowy

• kompozycja - scalanie wyrazów już istniejących, np. godzina robocza roboczogodzina

• dezintegracja, np. zdrobnienia imion: Helena Lena, Jakub Kuba, Kornelia Kora; realizm socjalistyczny socrealizm; egzamin komisyjny komis; wykład monograficzny monograf; kolokwium koło (+ końcówka fleksyjna, + alternacja l:ł)

• abrewiacja - mechanizm tworzenia skrótowców, np. Pekao, Pafawag

WĘZEŁ MORFOLOGICZNY

Węzeł morfologiczny (superpozycja) - nakładanie się morfemów, zatarcie granicy między dwoma morfemami, np.:

• czeski = czech + -ski (czechski),

• nyski = nys + -ski (nysski)

• brzeski = brzeg + -ski (brzegski)

• niemiecki = niemiec + -ski (niemiecski)

• włoski = włoch + -ski (włochski)

• kupiecki = kupiec + -ski (kupiecski)

SŁOWOTWÓRSTWO PRZYSŁÓWKÓW

Przysłówki:

• dziś, jutro, teraz - niemotywowane słowotwórczo

• ładnie `w sposób ładny' (-e, n:ń), gładko `w sposób gładki' (-o, k':k) - derywacja sufiksalna, derywat transpozycyjny

• amatorsko po amatorsku `jak amator' (-u, po-, -sku)

POJĘCIA SŁOWOTWÓRCZE

Adideacja - niewielka zmiana brzmienia wyrazu, powodująca jego upodobnienie
do innego wyrazu o odmiennym znaczeniu i różnej etymologii (pisarz posłusznego wzrostu, gierkokatolik, kotlet poniewierany). Przekształcony wyraz zyskuje szczególną wyrazistość stylistyczną, zazwyczaj żartobliwą lub komiczną.

Typy słowotwórcze - grupa wyrazów utworzonych wg tego samego modelu
i mających wspólne znaczenie strukturalne (koparka, sprężarka, kruszarka, zwijarka).

Kategoria słowotwórcza - grupa formacji - wyrazów, które mimo odmiennych modeli, na jakich są oparte, łączy wspólne znaczenie strukturalne (biegacz, śpiewak, nauczyciel - oznaczają wykonawców czynności).

Leksykalizacja - zatarcie wyrazistości słowotwórczej wyrazu.

SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKA

Wyrazy motywujące czasowniki (najbardziej produktywne):

• czasowniki - minować rozminować (derywacja prefiksalna)

• rzeczowniki - wiec wiecować, bal balować (derywacja paradygmatyczna)

• przymiotniki - chory chorować

Derywacje:

• prefiksalna - mówić odmówić (derywat mutacyjny)

• sufiksalna - syn usynowić

• paradygmatyczna - bal balować

• postfiksalna - palić palić się

• mieszana - chodzić rozchodzić się, biały bielić się, gałąź rozgałęzić się

Alternacja c:cz.

-arz - sufiks, cząstka modelująca.

Paradygmat - wzorzec odmiany.

---