1. Początki filozoficznej refleksji nad państwem i prawem- sofiści (Protagoras).

SOFIŚCI to ci myśliciele, którzy jako pierwsi zaczęli nauczać dla pieniędzy. Nauczali oni, że na świecie nie ma żadnej obiektywnej prawdy, żadnego obiektywnego dobra, lecz dla każdego człowieka prawdą jest to, co on sam uważa za prawdę, a dobrem to co odpowiada jego interesowi, to co sam człowiek potrafi uzyskać. Tym samym sofiści przekonywali, że mądrość każdego człowieka polega na tym, aby w każdych okolicznościach swego życia wiedział każdy z nas, jakich użyć środków, aby jak najlepiej wykorzystać innych, a samemu jak najmniej dać się wykorzystać. Jeden z najwybitniejszych sofistów- PROTAGORAS jest autorem maksymy- homo mensura- człowiek jest miarą wszechrzeczy, tych które są, że są i tych, których nie ma, że nie ma. Tym samym to człowiek decyduje o wszystkim. Uważał, że wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi: to porozumienie między ludźmi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy. Dowodził też, że o początkach państwa zadecydowała większość, a więc i państwo współczesne ma większości służyć. Konstrukcja ta stwarzała możliwość stworzenia demokracji jako ustroju najbardziej naturalnego.

Obok Protagorasa do sofistów zaliczyć możemy jeszcze Goriasza, Hippiasza, Trazymacha, Antyfona, Prodikosa. Goriasz głosił pluralizm moralny. Hippiasz uważał, że prawo tyranizuje ludzi. Trazymach chwalił dyktaturę, która wszystko zagrabia. Antyfon wiązał prawo natury z zasadą równości ludzi („Wszyscy oddychamy jednakowo ustami i nosem”).

2. Sokrates i jego pytania- cel państwa.

Kolejny krok rozwoju idei polityczno-prawnej stanowiłyby koncepcje SOKRATESA (470-399r. p.n.e). Sokrates uchodzi za synonim filozofii. Sokrates za pomocą pytań starał się wydobyć na światło dzienne poglądy swojego rozmówcy. Czasami rozmówca pod koniec rozmowy wychodził na kompletnego durnia. Sam Sokrates nie przywiązywał wagi do swojego wyglądy zewnętrznego. Uchodził za dziwaka. Sławę przyniosła mu śmierć. Sokrates na greckiej skali wartości dokonał przewrotu. Do czasów Sokratesa do wartości należało życie, zdrowie, tężyzna fizyczna, piękno, wygląd, sława, bogactwo, władza. A Sokrates na piedestał wynosi duszę!!!

W przekonaniu Arystotelesa, Sokratesowi zawdzięczamy dwa ulepszenia w nauce: wnioskowanie dedukcyjne i ogólną definicję. Sam Sokrates nigdy nie przyznawał jednak żadnego oddzielnego istnienia ani ogółom, ani definicjom. Z czasem jego następcy przyznali im oddzielne istnienie i nazwali je idealne. Sokrates próbował prześledzić naturę, wyjaśnić przez definicje niektóre zjawiska etyczne, np. pobożność, bezbożność, sprawiedliwość, niesprawiedliwość. Mówimy, że ktoś jest pobożny, ale co to znaczy? Następnie próbował wykazać, że oszukiwanie jest niesprawiedliwe, ale wtedy, gdy wyrządzamy krzywdę przyjaciołom. (Przykład: gdy zabierzemy przyjacielowi miecz, gdy chce się zabić, czy to jest niesprawiedliwe? Nie- mówił Sokrates). Podstawę rozważań filozoficznych Sokratesa moglibyśmy sprowadzić do dwóch zasadniczych punktów:

• Poza człowiekiem istnieje niezależny porządek obiektywny, ustanowiony, zbudowany i rządzony prze jakąś wyższą ponad człowiekiem panującą mądrość.

• Człowiek ma w sobie samym lustro, zwierciadło, które odbija prawa rządzącym obiektywnym porządkiem świata i zgodnie z którymi każdy człowiek powinien postępować.

Z tych założeń Sokrates wyciąga wniosek, że bezpośrednim źródłem mądrości dla każdego człowieka jest poznanie samego siebie. Poznawszy samego siebie pozna człowiek znajdujące się w nim owo zwierciadło praw, które rządzą naszym życiem i nauczymy się zgodnie z nimi postępować. Człowiek powinien dążyć do poznania praw kierujących naszym życiem, zarówno po to, aby zaspokoić swoją żądzę wiedzy teoretycznej, ale również ze względów praktycznych, czyli po to, abyśmy umieli sprostować obowiązkom życia prywatnego i publicznego. Dla Greka bowiem, który chciał dobrze postępować w życiu niezmiernie ważne było uświadomienie sobie np. co to jest państwo, co to znaczy być obywatelem tego państwa. Wiedz była środkiem do etycznego działania. Cechą charakterystyczną tej sokratejskiej etyki był brak zgody na rozdźwięk pomiędzy wolą człowieka a znanymi mu ustanowionymi przez bogów prawami. Dla Sokratesa cnota (z grec. arete) łączyła się nierozerwalnie z wiedzą o tym, co jest dobre a co złe. Wiedzieć, że dany uczynek jest dobry, oznaczało chęć spełnienia go. Wg Sokratesa nikt nie popełnia zła świadomie i w sposób zamierzony. Złe uczynki wynikają z niewiedzy. Z etyki sokratejskiej wypływają dwa kolejne wnioski:

1) Sokrates sprawiedliwość utożsamiał z legalnością, tj. zgodnością postępowania obywateli z ustawami obowiązującymi w państwie. Wśród ustaw wskazywał dwie kategorie: normy wydawane przez państwo, które zmieniają się odpowiednio do takiej lub innej sytuacji politycznej. Druga grupa- normy ustanowione przez bogów jako prawo natury o niezmiennej treści. I pierwsze i drugie normy zobowiązują moralnie obywateli, ponieważ wolą bogów jest, aby okazywać posłuszeństwo nawet złym prawom państwowym. Człowiek sprawiedliwy ma jednak obowiązek potępiania złych praw państwowych i musi zwracać uwagę tym, którzy rządzą, na wady tych praw.

2) Każdy człowiek powinien zajmować w państwie tylko takie stanowisko, do którego dorósł swoją wiedzą. Z tych powodów niezbyt Sokrates cenił sobie demokratyczną konstytucję Aten, która każdego obywatela ateńskiego uważała za zdolnego do rządzenia, byleby tylko taki człowiek został wybrany. Życie Sokratesa to walka o to, aby sprawiedliwość na równi z siłą kierowała naszymi poczynaniami.

3. Filozofowie starożytni- krytycy demokracji ateńskiej.

Zasady demokracji ateńskiej przetrwały do II poł. IVw. p.n.e. Do krytyków demokracji ateńskiej zaliczani są: Sokrates, Ksenofont, komediopisarz Arystofanes, Isokrates i inni. Przedmiotem krytyki stały się wszystkie składniki ideologii demokratycznej. WOLNOŚĆ: gdy każdy może robić to, co chce, nieuchronnie prowadzi do demoralizacji. Lud zawsze nadużywa wolności- zbyt dużo wolności prowadzi do anarchii. RÓWNOŚĆ: ludzie są z natury nierówni. Rządzenie jest trudną sztuką, której nie opanują prostacy. Demokracja to ustrój, w którym motłoch uciska szlachetnych i bogatych. PRAWORZĄDNOŚĆ: prawo w demokracji jest stronnicze, a porządek prawny kruchy i nietrwały.

Syntezą krytyki demokracji ateńskiej stała się doktryna wielkiego filozofa- Platona.

4. Platońska koncepcja idealnej polis- filozofia Platona, a jego poglądy na państwo.

Na gruncie filozofii Platona fundamentalną tezą było stwierdzenie istnienia dwóch światów: świat idei i świat rzeczy. Prawdziwy, samodzielny byt w przekonaniu Platona właściwy jest jedynie ideał. Tylko idee istnieją rzeczywiście- mówił Platon, natomiast ten świat w którym żyjemy- świat rzeczy, samodzielnego niezależnego bytu nie posiada. Rzeczy, przedmioty postrzegane przez nasze zmysły są jedynie cieniem- nędznym, marnym odbiciem poszczególnych idei. Aczkolwiek oba te światy wzajemnie się przenikają. Różnią się jednak pod względem swojej natury. Zachodzi pomiędzy nimi dosyć ścisły związek- idee są obecne w rzeczach, zaś rzeczy są odblaskiem idei. To stwierdzenie tego dualizmu prowadziło Platona do wniosku, że także człowiek ma oprócz ciała niematerialną, nieśmiertelną duszę. Dusza zanim przybierze cielesną postać, znajduje się w świecie idei. Ilość dusz jest niezmienna, ale tych dusz jest trochę więcej niż istot żywych. Co jakiś czas dusza wraca do ziemskiego świata i ucieleśnia się według własnego uznania, wybiera sobie jakąś postać- niekoniecznie ludzką. Przebywając w tym świecie idei, obcując z nim, dusza jest w stanie dokładnie ten świat poznać. Tym samym dla człowieka, w którym taka dusza znalazła sobie miejsce, poznanie rzeczywistego bytu- tego świata idei, ogranicza się jedynie do przypomnienia sobie tego, co dusza będąc w tamtym świecie widziała. Logiczną konsekwencją tego punktu widzenia (czyli to, że rzeczy są jedynie odblaskiem poszczególnych idei) jest niechęć, wręcz pogarda Platona dla nauk doświadczalnych. Dla Platona najważniejsze jest rozumowanie dedukcyjne. To jest jedyne źródło poznania. Stanowisko Platona kapitalnie ilustruje jeden ze słynnych fragmentów jego pracy- dialogu „Państwo”. ((Ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu-jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu. W takiej jaskini od urodzenia siedzą ludzie zakuci w kajdany tak, że patrzą tylko przed siebie w jednym kierunku. Łańcuchy nie pozwalają im odwracać głów. Z góry pada światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy nimi i ogniem biegnie ścieżka. Po ścieżce poruszają się ludzie, zwierzęta. Ci ludzie zakuci patrząc w jedną stronę widzą tylko cienie. Nie mogą dostrzec rzeczywistych kształtów. Czasami zdarza się, że któryś z tych ludzi zerwie łańcuchy i wyjdzie na zewnątrz, ale światło go razi. Więc mija czas zanim zacznie dobrze widzieć i dostrzeże ten prawdziwy istniejący świat idei. Taki człowiek staje się filozofem.)).

Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, albowiem społeczeństwo i państwo są zbudowane na podobieństwo duszy człowieka. Podobnie jak dusza człowieka składa się z nierównych, odlanych z różnych kruszców części, z których jedna charakteryzuje się inteligencją, druga odwagą, trzecia zaś zaspokaja potrzeby całego organizmu, tak w społeczeństwie istnieją trzy wyraźnie wyodrębnione grupy społeczne. Na szczycie ulokowani są ci, którzy wyróżniają się mądrością- oni rządzą; poniżej usytuowani są wojownicy (strażnicy)- oni bronią społeczeństwa przed wrogami; na dole zaś żyją ci, którzy powołani są do zaspokajania potrzeb materialnych ogółu wolnych (ich powinno być 7!, czyli 5040). Żadna z grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna bowiem nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi i dopiero wszystkie razem tworzą harmonijną, bo składającą się z nierównych części całość. Państwo staje ponad jednostką; jednostka to część składowa całości: W idei rzeczy mniejszej odbija się podobieństwo większej.

5. Typologia ustrojów u Platona.

Platon jako pierwszy przedstawił syntezę, która wyjaśniła nam ewolucję ustrojów. Idealny ustrój to wtedy, gdy rządzą filozofowie, ale to się nie zdarza. (czyli rządy mędrców, filozofów, królów). Później władza przechodzi w ręce wojowników, czyli timokracja. Ambitni wojownicy rychło poczęli się demoralizować. Szczególnie pogoń za luksusem wytrąciła im ster władzy z rąk. To otwiera drogę do władzy grupom bogaczy, kupców, rzemieślników i powstaje wtedy 3 system ustrojowy, system rządów- oligarchia, czyli system władzy, gdzie rządzą bogaci. U tych biedniejszych warstw jest bunt, oligarchia zostaje obalona i powstaje demokracja- według Platona po zwycięstwie demokracji panuje anarchia, niestabilność ustroju, walka ludu. I wtedy zjawia się zręczny demagog, który potrafi schlebiać ludowi i obiecywać, ale kiedy zdobędzie władzę, nie dba o lud. Troszczy się tylko o siebie. Tak powstaje tyrania. Czyli 5 modeli sprawowania władzy.

6. Arystoteles o naturze człowieka i państwie.

Podstawą nauki Arystotelesa o państwie jest jego twierdzenie, że państwo należy do tworów natury..., że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie…Państwo to zatem wspólnota mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich; jest ono jednak „doskonalsze”, bo odznacza się samowystarczalnością i przemyślaną perspektywą celu. Celem państwa jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Arystoteles ostro krytykował współczesnych sobie cyników za ich pogardę dla dóbr materialnych. Wątpił też w wersję sofistów, że państwo to płód ludzkich konwencji.

7. Prawo w poglądach myślicieli starożytnych.

Sofiści- w życiu człowieka obowiązywały dwa rodzaje prawa: prawo natury i prawa pochodzące od państwa.

Zasada jest, że człowieka łączy jedno i drugie. Przestrzeganie praw państwowych jest cnotą minimalną, dlatego że państwo stanowi wspólnotę ludzką. Ale prawa państwa są kruche, nietrwałe, rzadko sprawiedliwe. Natomiast prawo natury daje ludziom równość.

Sokrates- człowiek powinien postępować zgodnie z ustawami państwowymi. Ustawy państwowe są zmienne, natomiast normy ustanawiane przez Bogów są niezmienne, są prawem nie spisanym. Człowiek sprawiedliwy powinien zwracać uwagę władcom na złe prawa.

Platon- prawo w doktrynie jest zmienne, ustanawia normy ogólne odnoszące się do ogółu. Prawo miało regulować wszystkie aspekty życia (brak sfery prywatnej). Urzędnicy mieli czuwać nad przestrzeganiem nakazów i zakazów. Prawo nie miało być utożsamiane z przymusem państwowym, ale miało pełnić funkcję pedagogiczną.

Arystoteles- oddzielił prawa przyrody od prawa natury. Łączył prawo z moralnością (czyli co dobre, a co złe). Arystoteles uznał za prawo natury:

• władza męża, ojca w rodzinie

• rządy ludzi oświeconych nad prostakami

• własność

• władzę pana nad niewolnikiem

Prawo podzielił na prawo natury oraz zmienne ludzkie postanowienia. W razie kolizji norm pierwszeństwo ma prawo stanowione. Arystoteles opowiadał się za stosowaniem analogii.

8. Klasyfikacja ustrojów państwa według Arystotelesa.

Ustrój dobry w jednych warunkach, może okazać się zły w innych. Zależnie od tego, kto rządzi- jednostka, grupa, czy ogół- dobrymi formami są monarchia, arystokracja i politeja, złymi zaś tyrania, oligarchia i demokracja, które są najczęściej spotykanymi ustrojami. Oligarchia to rządy bogaczy, demokracja to rządy biednych. W rezultacie jest to walka biednych z bogatymi. Gdy bogaci zwyciężą, wówczas panuje oligarchia. Gdy zwyciężą biedni- demokracja. Trzecim ustrojem jest form pośrednia- politeja. Jest to swoista synteza oligarchii i demokracji, w której przewagę uzyskują elementy demokratyczne. Arystoteles bardzo chwalił ten ustrój, widząc w nim harmonijne połączenie ideałów wolności i porządku, czyli hierarchii. Był to wyraz drogi pośredniej w polityce i wyraz względnej stabilizacji.

9. Ideologia polityczno- prawna starożytnego Rzymu- Cyceron i Seneka.

Cyceron: Traktaty: O państwie, o prawach, o powinnościach. Cyceron o państwie: Państwo to wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości. Tworzący państwo lud to wspólnota połączona więzami prawa i interesów. Cyceron oczekiwał od państwa sprawiedliwości tzn. przestrzegania prawa natury. Wyróżniał trzy formy państwa: demokrację, arystokrację i republikę. Był zwolennikiem rządów ludzi mądrych i bogatych. Opowiadał się za ustrojem będącym syntezą demokracji, arystokracji i republiki. W państwie miała panować „zgoda stanów”- pojednanie i współdziałanie cnotliwych przeciw rewolucji tłumów. Celem państwa powinno być zapewnienie ludziom szczęścia, sprawiedliwości oraz ochronę własności. Wprowadził hierarchię pojęć gospodarczych.

Seneka: W jego przekonaniu państwo nie było tworem doskonałym, ale doceniał je gdy rządzący chronili społeczeństwo przed niebezpieczeństwem i ułatwiali im życie. Władca powinien być mędrcem silnym, stanowczym, a jednocześnie opiekuńczym jak ojciec.

Seneka odróżnił prawo naturalne od prawa stanowionego. Cechą mędrców było uznanie prawa naturalnego, jako prawa naczelnego, wyższego. Seneka występował przeciwko niewolnictwu i nierównościom społecznym. Uważał, że cnota jest dostępna dla wszystkich jednocześnie.

10. Cycero o prawie natury.

W odróżnieniu od swoich poprzedników Cyceron ujmował rzymską rzeczywistość przez pryzmat filozofii politycznej, która odwoływała się do pojęć uniwersalnych. Traktował państwo jako wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości; podkreślał, że tworzący państwo lud to wspólnota złączona więzami prawa i interesów. Ulegając wpływom stoicyzmu oczekiwał od państwa sprawiedliwości. Pisał, że sprawiedliwość polega na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu. Jeśli rządzący stanowią złe prawa (złe, bo niezgodne z prawem natury), to nie są one właściwie prawem, a i państwo nie jest już wtedy właściwie państwem. Nie można sprawiedliwości oddzielać od polityki. Oparte na sprawiedliwości organizacje państwowe mają na celu głównie to, by każdy mógł w spokoju zażywać swej własności.

11. Wady i zalety demokracji w poglądach myślicieli starożytnych.

Wady:

- wolność - każdy może robić co chce i mówić co chce, prowadzi to do demoralizacji. Lud nadużywa wolności co prowadzi do anarchii.

- Równość - ludzie z natury są nierówni, a podważanie hierarchii prowadzi do katastrofy

- Nie każdy jest zdolny do rządzenia, sztuka mądrego rządzenia to sztuka trudna, której nigdy nie pojmą prostacy

- W demokracji masy uciskają szlachetnych i bogatych

- Losowanie urzędników i wypłacanie diet najuboższym jest pochwałą nieróbstwa

- Prawo jest kruche, stronnicze i nietrwałe tak jak i cały porządek prawny

Zalety:

- wolność każdy mówi i robi to co chce w granicach prawa. Demokracji udało się znaleźć harmonię pomiędzy poczuciem dobra ogólnego a wolnością jednostki.

- równość praw o przynależności jednostki do elity decydowałyby cnoty, takie same prawa przed sądem, możność sprawowania władzy

- praworządność dobrowolne podporządkowanie, ale w prawie zawsze

12. Myśl polityczna starożytnych Chin- Konfucjusz.

13. Idea civitas Dei(O państwie bożym) i civitas terrena według św. Augustyna.

Podstawą teologii politycznej Augustyna była filozofia katastrofizmu. Głęboki pesymizm przenikał przez jego poglądy. Twierdził: ogromna większość ludzi jest zła. Ludzie są zachłanni, żądni zaszczytów i władzy; połykają się jak ryby: większy zjada mniejszego. Tylko Bóg wie, jaka będzie przyszłość. Wszelka władza pochodzi od Boga- autor przejął pogląd Pawła z Tarsu, głoszący, że non est potestas nisi a Deo- ale Bóg stworzył państwo z powodu grzechu. Gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było. Augustyn przewidywał, że jedynie państwo boże będzie trwać wiecznie. Państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową. Prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami. Obywatelami państwa ziemskiego są wszyscy źli, którzy nie zaznali łaski.

Państwo ziemskie (civitas terrena) nie jest u Augustyna identyczne z jakimkolwiek konkretnie istniejącym tworem państwowym. Twierdził on, że w każdym realnym państwie współegzystują obywatele obu, bożego i szatana, tyle że po stronie tych ostatnich jest znaczna liczebna przewaga. Państwo może co najwyżej przyczyniać się do tego, by ludzie jeszcze bardziej nie pogrążali się w grzechu. Jest ono potrzebne, bo stwarza warunki zewnętrznego spokoju i bezpieczeństwa, ale nie wymaga specjalnie dobrych władców. Bóg daje władzę dobrym i złym. Kiedy chce ludzi doświadczyć, to zsyła im nawet tyranów, albowiem także przez ludzi złych Bóg realizuje swe plany. Chrześcijanie powinni być posłuszni także tyranowi.

Myśl Augustyna odegrała kolosalną rolę w toku reformacji XVIw., kiedy stała się teoretyczną podstawą politycznych idei Lutra i Kalwina.

14. Hierarchia prawa według Tomasza z Akwinu.

Wyłożona przez T. doktryna prawna zakłada hierarchie kilku systemów norm. Najważniejszym prawem jest prawo wieczne (lex aeterna) - najwyższa mądrość boża wszechobecne prawo. W umyśle człowieka prawo wieczne staje się prawem natury ( lex naturalis). Prawo to jako odbicie prawa bożego wskazuje człowiekowi ogólne reguły postępowania. Ponieważ prawo natury daje człowiekowi tylko nieliczne, ogólne reguły postępowania, Bóg dał ludziom ustawodawców, którzy stosują do konkretnych przypadków wskazania naturalnego rozumu, stosując w tym celu prawa ludzkie (leges Humanae) stanowione przez kompetentna władzę państwa. Gdy jest ono sprzeczne z prawem natury poddani nie muszą go przestrzegać. Zachowanie ludzkie określa też boskie prawo ludzkie którego normy zawarte są w Piśmie Św. i nauce kościoła.

15. Tomasza z Akwinu - koncepcja państwa i władzy państwowej.

Tomasz z Akwinu dzieła: Summa teologiczna, Suma przeciw poganom, O władzy moralności

Tomasz uznał państwo za neutralnie doskonałą społeczność (zapewnia człowiekowi to co niezbędne do życia). Celem państwa jest zapewnienie dobra społecznego. Ponadto doprowadzenie ludzi do wiecznej szczęśliwości poprzez stworzenie zewnętrznych warunków niezbędnych do osiągnięcia zbawienia. Tomasz opowiadał się za rządem monarchicznym, obawiał się tyranii. Tyranem był zarówno ten który nielegalnie zdobył władzę, jak i ten, który ją źle sprawuje. Nadużycie to naruszenie prawa bożego i naturalnego. Władza duchowna wyraża zgodę na obalenie tyrana oraz to inicjuje. Tomasz daje prymat Kościołowi w państwie, papież może kontrolować władze świeckie i wkraczać do polityki. Wielka władza pochodzi od Boga. Społeczeństwo jest shierarchizowane.

16. Średniowieczne odkrycie Arystotelesa i awerroizm łaciński.

Wiek XII dokonał odkrycia dzieła Arystotelesa. Najbardziej racjonalistycznej i realistycznej filozofii antyku. Wpływ A. zrewolucjonizował średniowieczne szablony myślenia, ważąc decydująco na klimacie intelektualnym i ideowym prerenesansu. A. uczył szacunku dla faktów i politycznych realiów. Awerroiści wywiedli z interpretacji dzieł A. szereg tez, które były ewidentnie sprzeczne z nauką Kościoła. Przyjmowali teorię wieczności świata i rodzaju ludzkiego. Odrzucali dogmat o nieśmiertelności duszy twierdząc, że przywilej nieśmiertelności przysługuje tylko całemu rodzajowi ludzkiemu. Ludzkie szczęście - dowodzili - jest szczęściem doczesnym; cnotą jest tylko to, co jest zgodne z naturą. Głosili też teorie podwójnej prawdy. Teoria ta - wychodząc z założenia, że istotną filozoficzną treścią ksiąg i nauk religijnych nie jest ich sens dosłowny, lecz alegoryczny - łączyła z tym pogląd, że punk widzenia filozofii i wiary są różne. A zatem filozof ma prawo ustalać prawdy rozumu, nawet jeśli są one sprzeczne z Pismem Świętym. Z poglądu tego wysnuwali wniosek, że dwa sprzeczne twierdzenia - filozoficzne i teologiczne, mogą być równocześnie prawdziwe. W ten sposób awerroiści bronili przed atakami teologów, autonomii rozumu i prawdziwości rezultatów badań empirycznych, nie kwestionując przy tym jawnie dogmatów religii. Awerroizm łaciński wraz z innymi nurtami filozoficznymi prerenesansu wywarł znaczny wpływ na doktrynę polityczną. Sprzyjał kształtowaniu się poglądu o niezależności państwa od kościoła i autonomii filozofii politycznej stosunku do teologii. Naturalizm i antyindywidualizm awerroistów wykorzystano na wzmocnienia idei jedności politycznej i narodowej. Okazało się, że ich rozważania nad wiecznością świata łatwo było dopasować do idei trwałości organizacji państwowych.

17. Koncepcje polityczne Jana a Salisbury.

Jan wyszedł z założenia, że wszystko jest tworem Boga, w tym natura i człowiek. Państwo jest imitacją organizmu, gdyż:

Dusza - duchowieństwo

Oczy, uszy - sędziowie, urzędnicy

Głową- monarcha

Ręce - wojsko

Sercem- rada monarsza

Nogi - chłopi

Stosunek głowy do duszy był centralnym punktem doktryny, jego zdaniem monarcha nie mógł postępować nie skrępowanie i samowolnie, który powinien realizować sprawiedliwość, przestrzegać praw. Odróżnił króla od tyrana. Król rządzi zgodnie z prawem, tyran swą samowolą czyni z poddanych niewolników. Monarcha jest obrazem Boga, tyran obrazem grzechu. Władca powinien w swoim postępowaniu brać pod uwagę opinię hierarchii kościelnej. Jego władza jest jednak niezbędna Bogu i Kościołowi. Wg Jana władza świecka i duchowna uzupełniają się. Obie władze są państwu konieczne. Książe może karać, sankcjonować tych, którzy naruszyli prawo. Jest on sługą dobra publicznego i sługa prawości, powinien działać dla dobra poddanych i dla prawości. Dobra publiczne monarcha okazuje przez szacunek dla Boga, prawość, wykształcenie.

18. Dante o monarchii światowej.

Dzieła: O monarchii, Boska Komedia

Dante oceniał pesymistycznie ówczesną rzeczywistość. Uważał, że światem rządzą głupi, gnuśni, kuria papieska jest zepsuta, lokalni książęta i panowie, myśleli podobnie.

Drąga prowadzącą do odrodzenia jest stworzenie uniwersalnej, obejmującej cały cywilizowany świat monarchii kierowanej przez cesarza rzymskiego. Monarchia to świat spokoju, utrzymany przez monarchę. Tylko on potrafi odwieźć ludzi od wojen i anarchicznego rozpasania. Dante odrzucił kanon głoszący, że państwo to zaledwie element w bożym planie zbawienia ludzkości. Celem państwa jest zaspokojenie materialnych i duchownych potrzeb człowieka- konsekwencja doczesna- szczęśliwość rodzaju ludzkiego. Silna pozycja cesarza, który ma pełnię działania sąsiadowania z tezą, że ze względu na cel państwa cesarz jest sługa ludu. Hegemonem miał być lud rzymski, gdyż Rzym był kolebką chrześcijaństwa. Cele doczesne oraz wieczne ludzi były równorzędne. Przyjął zasadę niezależności teologii od zależności, kościół miał współpracować z państwem, gdyż obie instytucje wyrażają wolę Boga. Jednak Kościół nie powinien mieszać się w politykę, ani nie powinien interweniować w ustalenia filozofii.

19. Marsyliusz z Padwy o suwerenności ludu.

Dzieła: Obrońca pokoju.

Marsyliusz pozostawał pod wpływem awerroistów. Wziął od nich antyindywidualizm wyrażony w poglądzie, że interesy jednostek nie mogą być sprzeczne z interesem zbiorowości. Najwyższą zbiorowością było państwo. Państwo to strażnik bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant ładu w społeczeństwie, dysponuje techniką, aparatem oraz środkami rządzenia. Podstawowa treścią państwa jest władza. Władza państwowa powinna się oprzeć na woli prawodawcy (legislatura) utożsamianej przez M. z wolą suwerennego ludu. Tylko wtedy, gdy lud będzie suwerenem, państwo może spokojnie i trwale funkcjonować oraz szanowane będą ustanowione w nim prawa. Suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych oraz stanowieniu prawa. Ponadto suwerenny lud - prawodawca może wyłaniać rząd i kontrolować, a nawet korygować jego błędne decyzje. Przystosowaniem teorii suwerenności ludu do rzeczywistości była koncepcja delegacji suwerennych praw ludu na rzecz rządu. M. za prawo uważał tylko normę opatrzoną sankcja przymusu i wydana przez uprawnionego ustawodawcę. Nawet prawo nie słuszne i niesprawiedliwe jest prawem, jeśli tylko posiada właściwą formę. Uznanie sankcji przymusowej za jedna z istotnych cech prawa pozwoliło mu stwierdzić, że tzw. prawo boże, pozbawione sankcji, nie jest żadnym prawem, ale tylko doktryną. Druga istotna cecha prawa, czyli pochodzenie od uprawnionego ustawodawcy pozwoliła M. zakwestionować moc obowiązującą wszystkich praw kościelnych, ponieważ nie pochodzą od uprawnionego ustawodawcy - ludu.

20. Myśl polityczno - prawna islamu - Al. Farabi i al. Ghazali.

Farami dzieła: Państwo doskonałe, Polityka, Aforyzmy męża stanu.

Ghazali: Zaproszenie filozofów, Wybawiciel z błędu, Doskonała waga

Al. Farabi uważał, że człowiek może osiągnąć doskonałość żyjąc jedynie w społeczeństwie. Tworzył wizję państwa idealnego, w którym kwitłaby nauka., a obywatele okazywaliby zrozumienie władzy. Podzielił społeczność na doskonałe i niedoskonałe.

Do doskonałych możemy zaliczyć: duże - całoludność, średnie - jednospołeczność, małe - jedno państwo.

Niedoskonałe: miasta, dzielnica, ulica i dom.

Najwyższe dobro można osiągnąć przede wszystkim dzięki państwu. Zwierzchnikiem tego państwa jest najdoskonalszy z członków społeczności. Odznacza się: mądrością, wykształceniem i znajomością praw religijnych. W swoich działaniach kieruje się pomyślnością państwa (Mahomet). Jeden naród różni się od drugiego naturalnymi cechami charakteru oraz językiem. Celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia, jednak nie każdy potrafi tego sam, więc ludzie potrzebują kierownictwa kogoś zdolniejszego. W idealnym państwie obywatele uszeregowani są wg stopni i wykonują zadania odpowiadające ich zdolnościom. Państwo grupy, czyli demokratyczne to państwo w którym każdy z obywateli jest wolny i równy. Gromadzą się w nim wszelkie dążenia i wszelkie sposoby życia. W państwie demokratycznym w równym stopniu występuje dobro i zło jednocześnie.

Al. Ghazali - państwo boże opiera się na szaniacie, prawie islamu. Na jego czele stoi imam, który czuwa nad porządkiem religijnym. Religia to podstawa, której władca winien strzec. Reama, władza świecka może zapewnić autorytet państwa. Kalifat natomiast posiada autorytet religijny. G. wskazał sposób elekcji i szereg warunków jakie powinien spełniać kandydat na kalifa. Rządy w państwie powinny być tak sprawowane, aby przeciętny muzułmanin mógł przygotować się dożycia przyszłego. G. to drugi po Mahomecie filar islamu.

21. Erazm z Rotterdamu - doktryna konsensusu politycznego i religijnego.

Dzieła: Rozmowy potoczne i Pochwała głupoty

E. przedstawiciel nurtu reformatorskiego w religii chrześcijańskiej. Odnowienie religii widział w powrocie do pierwotnych źródeł chrześcijaństwa. Wg niego idealny władca nie powinien opierać się jedynie na władzy rozumu. Powinien być moralny, znać prawo natury, służyć poddanym, musi być silny i dysponować wieloma uprawnieniami. E. opowiadał się za republiką, lud posiadałby prawo veta wobec samowolnych decyzji pomagającego. Władca to wzór cnót moralnych i obywatelskich, nie może być tyranem. W stosunku do poddanych powinna panować miłość, a lud powinien szanować Władce ze względu na jego zalety. E. nawoływał do tolerancji, do dyskusji i kompromisu jako drogi do rozwiązania problemu. Zakładał zgodność zasad chrześcijańskich z naturą człowieka, dlatego jednostka powinna być kształcona w wolności woli by przyjąć religie jako wzorzec postępowania. Był przeciwnikiem państw narodowych, gdyż ideał politycznego spokoju i stabilizacji zawierał się we wspólnocie chrześcijańskiej zwróconej ku wartościom ewangelicznym.

22. Renesansowe utopie - Morus, Campanella, Bacon.

Żyjący w latach 1478-1535 Tomasz Morus (More) to najwybitniejszy intelektualista doby renesansu. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, prawniczej, sam ukończył studia na Oksfordzie. W Londynie rozpoczął karierę adwokacką, urzędniczą. Służył u króla Henryka VIII, służył w wielu misjach i osiągnął najwyższą godność państwową - został kanclerzem, lordem Anglii. Jako zdecydowany przeciwnik reformacji popadł w konflikt z Henrykiem VIII, kiedy ten zerwał z kościołem katolickim i ogłosił się głową kościoła anglikańskiego. W następstwie został fałszywie oskarżony i posadzony w więzieniu, później ścięty za zdradę stanu (06.07.1535r). W tym też roku został uznany za wiarę kościoła katolickiego. Do najważniejszych jego dzieł należy „Utopia”. Samo słowa utopia od łac. oznaczało miejsce. Ta niewielka literatura zapoczątkowała w czasach nowożytnych literaturę utopijną, czyli literaturę o doskonałych społecznościach. Krytyka w tej książce była formalnie wymierzona przez Morsa w Hiszpanię i Francje, a tak naprawdę krytykowała brutalną, angielską rzeczywistość epoki XIV. Morus krytykuje tutaj zniszczenie starego systemu rolnego. Król przejęty podbojami nie przejmował się losami poddanych. Tomasz More utwierdzał, że sprawujący władzę to tyranii, tyrani, którzy nakładają na ludzi podatki, łamią prawa, kompletne nie troszczą się o bezpieczeństwo poddanych. Wykonują i prowadzą krwawą wojnę. Pod wpływem rozsądnych mędrców, władcy mogą przeprowadzić pożądane reformy, jednakże nigdy nie będą w stanie zmienić sytuacji gruntownie, bowiem na przeszkodzie tych reform stoi istnienie własności prywatnej. Tam gdzie stoi własność prywatna nie można się spodziewać ani sprawiedliwości, ani społecznego dobrobytu, chyba, że sprawiedliwością nazwać taki stan rzeczy iż wartości najcenniejsze są udziałem ludzi najbogatszych. Morus uważał, że jedynym dobrem państwa jest równy podział własności. Morus nie wierzył, że sprawiedliwy ustrój zapewni mieszkańcom pomyślność, jeżeli nie zniesie się w nim prywatnej własności. Potwierdzeniem tego, że własność prywatna stoi na przeszkodzie reform miała być szczęśliwa społeczność i jej ustrój jaki istniał na odległej wyspie Utopii. Na tej wyspie, nieznana była prywatna własność, a wiadomości o ludziach, którzy tam mieszkali, ustroju, zwyczajach przekazał Morusowi żeglarz Hytlodeusz zwany Bajdalskim, który przez 5 lat na tej wyspie przebywał jako towarzysz A. Vespucci. Morus opisywał dokładnie kształt tej wyspy: przypominała kształt księżyca, mieszkańcy kładą się spać o ósmej wieczorem, wstają o czwartej rano, nie ma obrotu pieniężnego. W utopii sam układ przestrzenny jest bardzo precyzyjnie przemyślany (54 miasta). Na wyspie panuje demokracja. Sprawujący swą władzę wybierani są w drodze demokratycznych wyborów, dokonując elekcji spośród czterech kandydatów. Książe sprawuje władzę dożywotnio. Najważniejsze sprawy dotyczące ogółu dyskutowane są publicznie z możliwością udziału wszystkich dorosłych mieszkańców. Morus podobnie jak Platon akceptował tzw. model demografii statycznej ( u Platona idealne polis to siedem silnia, czyli 5400 obywateli), u Morusa podobnie 6,000 osób. Problem nadwyżek ludności byłby rozwiązywany poprzez kolonie. Powszechny obowiązek pracy byłby ograniczany do 6 godzin dziennie. Podstawą egzystencji byłaby rola, uprawa ziemi i tym zajmowaliby się wszyscy. Ponieważ na wyspie nie ma ani biednych, ani bogatych, wszyscy są sobie równi. Wśród Utopian są trzy warstwy społeczne: elita, warstwa producentów (rolnicy, rzemieślnicy) i niewolnicy. Możliwa jest degradacja z warstwy wyższej do niższej i odwrotnie, z niższej do wyższej. Wszystko jest pod nadzorem: praca, wolny czas, pilnują tego odpowiedni urzędnicy. Baczą oni, żeby nikt nie próżnował. Te reformy Tomasza Morusa znalazły wyraz w pracach Tomasza Campanelli „Miasto Słońca” i dziele Franciszka Bacona.

Kolejny myśliciel renesansu żyjący w latach 1568-1639 to Giovanni Domenico Tommaso Campanella (Tomasz Campanella) urodzony we Włoszech. Bardzo dużo czytał. Sam pisał o sobie, że pożera książki świata. Już w 1592r. został uwięziony za swoje poglądy. W sumie w więzieniu Campanella siedział 27 lat. Aby uniknąć kary śmierci wymyślono mu chorobę psychiczną, chorych nie można było skazywać na śmierć. Udało mu się wyjść. W sprawach politycznych Campanella głosił ideał powszechnej monarchii. Sławił hiszpańską monarchię. Najsłynniejsze dzieła to: „Civitas solis”, „Miasto Słońca”, „Monarchia hiszpańska, czyli filozofia rzeczywista”. Najbardziej znanym i nas interesującym jest dzieło „Miasto Słońca”. Zdaniem współczesnych ta idealna zaprezentowana przez niego republika wywyższa ideał platoński, jak i zaprezentowaną utopię w koncepcji Tomasza Morusa. Podobnie, jak Utopia Morusa, miasto Słońca znajduje się na jednej z odległych wysp Oceanu Indyjskiego, a wiadomości o nim dotarły do Campanelli opowieścią jednego Indyjczyka. Samo miasto zbudowane na wzgórzu, podzielone na podobieństwo układu planetarnego z dużą świątynią na samym środku. Podobnie jak u Morusa, nie znana jest własność prywatna -jego zdaniem źródło zła, zepsucia, wszelkiego bogactwa, ale i nędzy. Skrajne ubóstwo czyni ludzi chytrymi, zdrajcami, złodziejami, kłamcami, podstępnymi, głupcami. Z kolei wielkie bogactwo sprawia, że ludzie stają się pyszni, wyniośli, posuwają się do wiaro-ułomności, są nieczułymi krzywdzicielami. Tymczasem wspólna własność czyni wszystkich bogatymi, ponieważ wszyscy mają wszystko. Dzięki temu przekonywał Campanella - „to rzeczy służą ludziom, a nie ludzie rzeczom”. Uwolnieni od dominacji bogactwa mieszkańcy miasta Słońca nastawieni są do siebie bardzo przychylnie, ich wzajemna miłość do ojczyzny skłaniają ich i do pracy, i do wzajemnej pomocy. Powszechny obowiązek pracy, a zwłaszcza wykorzystanie pracy z nauki, sprawia, że praca nie jest dla nikogo ciężarem. U Campanelli praca trwa 4 godziny dziennie, a wystarczy, żeby wszyscy mieli obfitość dóbr. Pieniądze służą jedynie obrocie na zewnątrz państwa. W mieście Słońca istnieje wymiana bezpośrednia złota, powszechnie dominuje idea wspólnoty. Mieszkania zajmuje się według ustalonego odgórnie przydziału, posiłki spożywa się wspólnie. Nie znana jest tradycyjna rodzina, a dzieci wychowywane są przez specjalnie przygotowanych do tego pedagogów z pożytkiem dla całej wspólnoty. Solariusz jest człowiekiem dobrze urodzonym, bowiem miłość ma piecze nad wszystkim, a zwłaszcza nad rodzeniem dzieci i nad tym aby związek kobiety z mężczyzną wydał jak najlepsze owoce. Wg Campanelli wydawanie na świat potomstwa ma na celu dobro państwa. Zaś dobro osób prywatnych tylko o tyle, o ile stanowią oni część państwa. Osoby prywatne, źle płodzą i wychowują swe potomstwo, dlatego trzeba powierzyć te czynności fachowym funkcjonariuszom. Polityka prokreacyjno - populacyjna ma służyć zapewnieniu społecznej harmonii. Ponieważ rówieśnicy urodzili się pod podobną konstelacją mają podobne godności, charakter, a nawet wygląd. Dzięki temu w państwie panuje miłość i wzajemna sympatia współobywateli. Solariusz to człowiek ogromnie pracowity, albowiem w społeczeństwie utopijnym to praca określa wartości człowieka. Każdy pragnął być pierwszy w pracy. Kto przewodzi w tych pracach, otacza się główną troską i nazywa się królem. Szczególnie cenione w mieście Słońca są wszystkie prace służące ogólnemu pożytkowi, a zwłaszcza trudnienie się rzemiosłem. Praca ma odpowiadać zdolnościom i zamiłowaniom. Państwo posiada do swojej dyspozycji cały szereg środków, które służą do kontroli społecznej. Nie ma żadnych zaburzeń, właśnie dzięki temu, że państwo wszystko kontroluje. Zakazane są wszelkie działania i proroctwa podważające ustrój. Surowo karane są wszelkie przestępstwa wobec państwa. Bardzo ważnym instrumentem państwa jest obowiązek spowiedzi powszechnej, która jest źródłem informacji (ludzie spowiadali się na głos). Usankcjonowanie jest korzystanie z donosów. Donoszenie na obywateli stanowi źródło utrzymania dla ludzi ułomnych pod jednym względem, ale obdarzonych dobrym wzrokiem lub słuchem. W państwie dzięki temu panuje spokój. Ustrój w owym państwie ma charakter republiki kapłańskiej z wielkim metafizykiem na czele - zwanym Słońce, wybieranym z grona 24 najwybitniejszych duchownych, a władzę swoją sprawuje przy pomocy trzech współrządców: mocy, mądrości i miłości. Ich nazwy wskazują na funkcje jakie wykonują. Zgromadzenie ludowe, w którym uczestniczą wszyscy Solaryjczycy po ukończeniu 20 roku życia, daje społeczeństwu możliwość wypowiadania się we wszystkich najważniejszych sprawach i dokonywana wyboru kandydatów na urzędników. Spośród nich węższe zgromadzenie, złożone głównie z funkcjonariuszy państwowych dokonuje już właściwego wyboru urzędników. W społeczeństwie tym nie istnieją zorganizowane ugrupowania polityczne. W interesie całości leży utrzymanie harmonii i porządku. Jedność społeczna wg Solaryjczyków najlepiej gwarantuje wspólny interes. Prawa na wyspie są nieliczne i bardzo jasne, a ich naruszenia zdarzają się rzadko, ale w przypadku najcięższych zbrodni może być orzeczona nawet kara śmierci. Żeby orzec karę śmierci przestępca musi najpierw przyznać się do winy i poprosić o karę śmierci, jeśli nie poprosi nie wolno go ukarać na tą karę śmierci. Solaryjczycy są religijni, wierzą w jednego boga, którego uosobieniem jest właśnie Słońce. Obok religii i ojczyzny znacząca rolę odgrywała nauka, zaś jej zdobycze są wykorzystywane w celu polepszenia warunków pracy i życia. Prawo nauki leży u podstaw młodzieży i zasad prowadzonych przez państwo Słońca polityki. Tylko ludzie wykształceni mogą obejmować stanowiska państwowe i mieć wpływ na sprawy publiczne.

Trzecim renesansowym utopistą jest Anglik Franciszek Bacon. Swoją koncepcję idealnego społeczeństwa przedstawił w dziele :”Nowa Atlantyda”. Świadomie nawiązywał tym dziełem do „Dialogu” Platona. Ta Nowa Atlantyda opisywała życie na wyspie Benzalen, położoną na Oceanie Spokojnym, pomiędzy Chinami i Japonią, podobny model jak w „Utopii” i „Mieście Słońca”. Myślą wspólną tych wszystkich trzech traktatów utopijnych, było przekonanie, że wspólna własność i powszechny obowiązek pracy zapewnić może społeczeństwu najlepsze dobra. Pomocne miały być przy tym zasady demokratycznego sprawowania władzy: przejrzystość prawa, wykorzystanie ludzkiej nauki w celu lepszej pracy, tolerancja religijna, wychowanie współżycia w duchu z innymi ludźmi. To wszystko miało zapewnić harmonię społeczną i wyeliminować wszelkie dążenia do przewagi nad innymi. Możemy powiedzieć, że te renesansowe utopie nawiązywały do tradycji platońskiej i dlatego w wyraźny i oczywisty sposób są nieprzystosowane do epoki w której powstały. Utopiści XVI i XVII wieku są przestarzali, anarchiczni wobec własnej epoki. Renesans przynosi umocnienie indywidualistom. Gdy na zachodzie Europy umacnia się poczucie narodowe, utopiści budują państwa bez partycji, bez przyszłości. Rozrasta się kapitalizm. Utopiści negują własność prywatną. Utopie renesansu i starożytności wykazują wspólne cechy, które w kolejnym stuleciu będziemy mogli odnaleźć w wypowiedziach S. Simona, Fouriera, czy R. Owena. Te utopie ukazują państwa samodzielne, samowystarczające. Z wielką ufnością odnoszą się do państwowego planowania. Twórcy utopii stawali się bardzo często urbanistami. Utopiści uważali, że można zmienić ludzi organizując przestrzeń w jakiej się poruszają, idealne miasta odpowiadają formom geometrycznym. Miasta takie są nierealne. Utopie zwróciły uwagę na socjologię, na planowanie gospodarcze, na miasta i ogrody, podkreśliły wielkie znaczenie ram życia miejskiego i eugenii. Utopiści przekonywali, że natura zostanie kiedyś całkowicie przetworzona przez człowieka. Domagali się ograniczenia dnia pracy, oświaty dla wszystkich, podkreślali doniosłą rolę kultury, głosili hasła tolerancji religijnej.

23. Machiavelli o moralności i polityce.

Dzieła: O sztuce wojennej, Historia Florencji, Książe

Uchodzi za najwybitniejszego teoretyka państwa wczesnego Renesansu, a jego doktryna polityczna otwiera nowy etap w historii rozważań nad państwem i prawem.

Machiavelli zakładał, że ludzie są źli, bierni, chciwi, niewdzięczni i obłudni. Wśród powszechnego zepsucia potrzeba jest władza absolutna monarchy, gdyż nowy porządek może zostać utrwalony jedynie przez władcę jednostki i użycie wyjątkowych środków. Dyktatura jest nieodzowna, gdyż na początku musi wytępić swoich wrogów. Przestrzeganie reguł moralnych nie może być przeszkodą. Polityka nie ma nic wspólnego z moralnością w tym sensie, że nie jest ani moralna, ani niemoralna. W polityce nie liczy się to, czy czyn jest dobry, czy nie tylko czy jest skuteczny. Sukces w polityce dyktowanej racja stanu usprawiedliwia czyny, które w kategoriach moralnych uchodziły za złe. Czasem takie działanie przynosi więcej korzyści niż działanie wg kanonu norm moralnych. Nie można być moralnym, kiedy jest niemoralny czas w którym się żyje.

Polityka natomiast to sztuka możliwości. Perfekcjoniści, doktrynerzy, fantaści, nie nadają się na przywódców. Polityczny przywódca musi być realistą, musi mieć wyczucie tego co jest wykonalne, a co niewykonalne, musi posiadac zdolność przewidywania, musi odróżnić to co przypadkowe, od tego co stanowi konieczność (necessita). Musi też mieć wykorzystać okazję (occasione). Przywódca ma w czasie pełnienia swych funkcji najwyżej dwie lub trzy okazje do podjęcia naprawdę arcyważnych decyzji i biada mu, jeśli ich szybko nie wykorzysta. M. occasione przyrównuje do postaci kobiety.

24. Ideał władcy wg Machiavellego.

Jego fundamentalne dzieło „Książę” ma charakter poradnika dla dzielnego władcy, który chce zdobyć i utrzymać władzę w państwie. Zdaniem M. panujący powinien używać wszelkich środków, które pomogą mu osiągnąć zamierzony cel. Skuteczny władca powinien być lisem i lwem i zależnie od sytuacji stosować podstęp lub siłę. Znaczącą rolę M. przyznawał propagandzie władzy, której zadaniem jest stworzenie korzystnego wizerunku panującego, nie jest najważniejsze jaki jest władca naprawdę, ale najistotniejsze jest to jak postrzegają go poddani. Jako zwolennik realizmu w polityce przekonywał, że panujący przy podejmowaniu decyzji powinien liczyć się z rzeczywistymi warunkami i rzeczywistymi możliwościami wykonania tych decyzji. Władca powinien dobrze znać historię, dzięki czemu będzie mógł zapobiec wielu kryzysom politycznym bądź ekonomicznym.

25. Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej.

Podstawowym elementem w obrazie doktryny Bodina było państwo i związana z nim suwerenność władzy. Na miano państwa zasługuje tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy tzn. respektujący prawo boże i naturalne. Państwo to organizacja publiczna stojąca ponad rodzinami. Największa cechą państwa jest to, że na jego czele stoi suwerenny władca.

Suwerenność to trwała, nieustająca władza, która nie jest zależna od żadnych czynników wewnętrznych oraz zewnętrznych. Głównym elementem suwerenności mieszczącym w sobie wszystkie jej części jest wyłączność prawodawcza. Oznacza, że władza jest faktycznie suwerenna, gdyż tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa. Prawo zatem jest rozkazem suwerena, jednak rozkaz ten powinien być sprawiedliwy. Tak więc suwerenność nie jest podstawą do stanowienia dowolnego prawa. Prawe rządzenie to stanowienie takiego prawa, które jest zgodne z prawem bożym i naturalnym. Suwerenność władzy jest niepodzielna.

26. Poglądy polityczne przywódców reformacji - Marcin Luter, Jan Kalwin, Urlich Zwingli.

Marcin Luter - głównym celem państwa jest uniemożliwienie ludziom grzeszenia, co najlepiej zostanie osiągnięte przez silną i niepodzielną kontrolę władzy monarszej. Uznał pełną suwerenność władzy państwowej. Państwo kontrole postępowanie ludzi i nie może wymierzać okrutnych kar za niedobre występki. Stąd też władca absoluty powinien mieć szeroki zakres narzędzi do karania nieposłusznych obywateli. Zdeprawowana natura człowieka źle znosi wszelkie elementy demokratyczne, dlatego władca może być tyranem, a poddani nie maja prawa się mu opierać. Państwo powinno być zwierzchnikiem Kościoła, stąd też władca powinien stać na jego czele. Przyjmując zasadniczą ideę prawa naturalnego za fundament praw pozytywnych L. nie chciał podkreślać jego związku z naturą ludzką.

Jan Kalwin- dzieło: Urządzenie wiary chrześcijańskiej.

Kalwin uznał tak jak Luter, że natura ludzka jest zła z założenia, tak więc człowiek może postępować tylko i wyłącznie źle. Człowiek jest zatem zdany na łaskę Boga, który jest jedynym suwerenem prowadzącym rządzącymi. Ta więc absolutyzm władzy jest absolutyzmem Boga. Kierowani przez Boga rządzący są otoczeni jego boskim majestatem., boskie jest też państwo. Władza w państwie nie stanowi osobistego przywileju monarchy, czy rządzącej ekipy, nie pochodzi tez od ludu tylko należy bezpośrednio do Stwórcy. Wystąpienie ludu przeciw władzy jest niedopuszczalne chyba, że istnieją organy powołane do stawiania oporu złej władzy. K. opowiadał się za modelem oligarchicznej republiki elekcyjnej. Głównym obowiązkiem państwa jest ochrona i utrzymanie czystej i prawdziwej religii, a więc państwo podporządkowane organizacji kościelnej. Teoria prawa nawiązuje do prawa naturalnego stanowiąc zbiór luźnych koncepcji.

Urlich Zwingli - Inicjator i pierwszy ideolog reformacji szwajcarskiej.

Nie stworzył uporządkowanej doktryny politycznej. W jego przekonaniu władza państwowa pochodzi od Boga i dlatego posiada boski autorytet, potwierdzony przez samego Jezusa. Żadnego umocowania nie mają roszczenia papieża w Biblii, ani roszczenia biskupów do sprawowania władzy. Uważał, że celem państwa jest utrzymywanie bezpieczeństwa i ładu. Opowiadał się za oszczędnym, pracowitym życiem, postulował, aby państwo mogło odbierać bogactwo tym, którzy mają za dużo. Poddani są zobowiązani do wypełnienia obowiązków: płacenia podatków i innych danin, a posłuszeństwo władzy mogą wypowiedzieć tylko wtedy, gdy jej polecenia sprzeciwiają się Biblii. Najszczęśliwsze i najtrwalsze SA te państwa, w których panuje prawdziwa religia - chrześcijaństwo. Uważał, że nawet zły rząd jest lepszy niż anarchia. Najlepszy ustrój to republika arystokratyczna.

27. Wpływ teologii na poglądy polityczne Lutra i Kalwina.

28. Myśl Odrodzenia w Polsce - Modrzewski, Ostroróg, Orzechowski.

Andrzej Frycz Modrzejewski- najwybitniejsza postać polskiego Odrodzenia. Dzieło: O poprawie Rzeczypospolitej.

Opowiadał się za złagodzeniem różnic stanowych, demokratyzacja Kościoła. Był realistą. Modrzewski wziął w obronę chłopów. Protestował przeciwko nadmiernej pańszczyźnie i kwestionował poddaństwo. Domagał się opieki państwa nad chłopami i zniesienia sądownictwa patrymonialnego. Również opowiadał się za wzmocnieniem pozycji mieszczaństwa w życiu politycznym kraju. Proponował wzmocnienie władzy królewskiej. Monarcha miał stać na czele państwa, kierować nim, rozwiązywać spory między stanami. Do niego należał decydujący głos w tworzeniu prawa. Sejm natomiast należało usprawnić, ograniczeniu miała ulec rola izby senatorskiej. Postulował opiekę nad wszystkimi stanami, a w szczególności nad chłopami. Postulował równość wobec prawa karnego i zniesienie sądownictwa patrymonialnego wobec chłopów. Uważał, że prawo powinno obowiązywać jednakowo wszystkich obywateli niezależnie od ich społecznego położenia, a nawet szczególnie chronić najsłabszych. Był także przeciwnikiem wojen i zwolennikiem trwałego pokoju. Nie mniej jednak, mówił, że istnieją wojny sprawiedliwe, które służą naprawieniu krzywd, a prowadzić mogli jej jedynie ludzie pojednani z Bogiem.

Ostroróg - prawnik, przedstawiciel polskiej myśli renesansowej.

Postulował wzmocnienie władzy królewskiej poprzez uniezależnienie jej od zwierzchności papieża i cesarza, oraz przez reformy wewnątrz kraju, które miały poprawić sytuacje gospodarczą. Władza państwowa miał być niezależna od duchownej przez zniesienie opłat dla Rzymu. Kościół powinien płacić podatki, nieść pomoc biednym i potrzebującym. Król powinien mieć prawo obsady biskupstw. Władza państwowa powinna być praworządna, niezależna od wpływów z zewnątrz. Sejm miał współpracować z monarchą. Ostroróg opowiadał się za wprowadzeniem powszechnego obowiązku obrony RP.

Orzechowski - W poglądach tego myśliciela można wyróżnić dwie definicje RP. Pierwsza to RP jako zebranie obywateli, społeczność prawna i druga: RP to wspólnota całej szlachty.

O. wyróżniał sześć stanów w państwie: trzy istotne (kapłani, rycerze, król) i trzy nieistotne (oracze, rzemieślnicy i kupcy). Najważniejszym stanem było rycerstwo, czyli szlachta, była ona ostoja wolności i godności RP. Szlachta jest najbardziej wolnym narodem na ziemi, a jej państwo ustrojem idealnym. Król ma być tylko stróżem przywilejów szlachty i wykonawca tworzonych przez szlachtę ustaw. Suwerenność RP wyrażała się w niezależności od monarchy , a suwerenem była tylko szlachta. Polska powinna być krajem katolickim, a król ma pilnować czystości wiary.

29. Szkoła prawa natury w XVIIw. - Grocjusz, Spinoza, Hobbes, Thomasius i Wolff.

Grocjusz - głosił, że niezmiennymi cechami natury ludzkiej były rozumność oraz popęd społeczny, czyli skłonność do życia z innymi w sposób pokojowy i zorganizowany odpowiednio do właściwości ludzkiego umysłu. Zakazy i nakazy natury wynikały stąd, że pewne czyny były dobre lub złe ze swej istoty, nie zaś stąd, że takie zostały uznane przez ludzi. Reguły prawa natury były w ujęciu G. statyczne i uniwersalne: obowiązywały zawsze, wszędzie i każdego człowieka. G. stosując wzorem matematyków metodę rozumową przyjmował, że Bóg tak jak nie może sprawić, aby dwa dodać dwa nie było cztery, nie może też zmienić zasad prawa natury mimo, iż był ich twórcą. Sprecyzował katalog zasad prawa natury (patrz pytanie 31). G. usprawiedliwiał wojnę jako sposób obrony praw naturalnych, postulując jej humanizację.

Spinoza - Niderlandzki przedstawiciel Szkoły prawa natury.

Dzieła: Traktat teologiczno - polityczny, Etyka

Filozofia Spinozy była określana jako panteistyczna, naturalistyczna lub subiektywistyczna.

Zgodnie z nią możliwe jest istnienie tylko jednej, niestworzonej istoty najwyższej, zwanej Bogiem lub Naturą. U podstaw doktryny S. tkwiła zasada tolerancji wywiedziona z Krytyki Pisma Św. Spinoza twierdził, że PŚ nie jest źródłem wiedzy naukowej tylko wykładem na temat wartości i zasad moralnych. Prawda natomiast to domena filozofii, dlatego należy rozdzielić religię i filozofię. Wolność przekonań to podstawowe prawo naturalne człowieka. Nawet umowa społeczna nie może mu tego prawa odebrać. Można zakazać głoszenia treści „wywrotowych”, ale nie można kogoś zmusić do czegoś co jest sprzeczne z naturą. Najlepiej wolność oraz równość ludzi zapewni demokracja, bo w niej „człowiek działa na użytek ogółu , a skutkiem tego na swój własny”. Demokracja stanowi ukoronowanie ewolucji ustrojów politycznych od anarchii (stanu natury), poprzez monarchie, arystokrację do republiki.

Hobbes - Prawem natury H. nazywał przepis lub regułę ogólną, którą znajduje rozum i która zabrania człowiekowi czynić tego co jest niszczące dla jego życia. Reguły te cechowała: wieczność, niezmienność powszechność oraz poznanie wolności dla rozumu ludzkiego. Podstawowe normy prawa natury nakazywałyby samozachowanie i zakazywałyby drugiemu czynienia tego czego nie chcemy by czyniono nam. Normy prawno naturalne były znane ludziom w stanie przedpaństwowym, ale ze względu na uczucia przyrodzone takie jak chęć zemsty, pycha nie mogły być respektowane. Prawo państwowe to natomiast reguły narzucone rozkazem zagrożone realną i możliwą sankcją, która nie występuje w przypadku prawa natury. Prawo natury jest to zbiór zaleceń umysłu ludzkiego, dotyczy właściwego i racjonalnego sposobu egzystencji.

Thomasius - Prawo naturalne podzielił na prawo naturalne w znaczeniu szerszym i prawo naturalne w znaczeniu węższym.

Prawo naturalne w znaczeniu szerszym obejmuje normy moralne (honestum), normy obyczajowe (decorum) i normy prawa naturalnego w sensie węższym (iustum). Życie ludzkie aby było szczęśliwe musi realizować honestum - uczciwość decorum - przyzwoitość iustum - sprawiedliwość - w stosunku do tych cnót czyny zostały uznane za złe, średnie i dobre.

Czyny dobre to takie, które dążą do uzyskania pokoju wewnętrznego, średnie to te, które nie zakłócają pokoju wewnętrznego , ale go nie zabezpieczają, natomiast złe niweczą pokój wewnętrzny. Nakazy wyrażały się w:

- honestum czyń dla siebie co chcesz, aby inni czynili dla ciebie

- decorum czyń innym co chcesz, by czyniono tobie

- iustum nie czyń drugiemu tego czego nie chcesz dla siebie

Prawo natury wykłada tylko zasady sprawiedliwości i niesprawiedliwości i w ten sposób wyróżnia się od etyki i polityki.

Wolff - Fundamentem prawa naturalnego powinna być wiedza o istocie człowieka. Prowadząc człowieka do doskonałości wymaga się, aby postępował z zasadą sprawiedliwości i swoimi naturalnymi zdolnościami. Prawo naturalne zobowiązuje każdego człowieka do zachowywania doskonałości wobec innych na tyle, na ile inni jej potrzebują. W. uważał, że niezbywalne są te uprawnienia, których nie można nikomu odebrać.

30. Hugo Grocjusz o prawie natury.

Według Grocjusza prawo natury:

a) jest tym, co sprawiedliwe, czyli prawo natury wskazuje, co można czynić nie wyrządzając niesprawiedliwości społeczeństwu

b) prawo natury jest pewną formą kwalifikacji modalnej, definiującą sprawiedliwe posiadanie i czynienie czegoś. Jeżeli jest coś zgodne z prawem natury, jest moralne.

c) prawo natury jest nakazem moralnego działania

31. Zasady prawa natury według Grocjusza.

a) obowiązek dotrzymywania umów- pacta sunt servanda

b) zakaz naruszania cudzej własności

c) obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej z własnej winy

d) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwo

32. Spinoza o demokracji

Spinoza żył w XVIIw. Kształtował swą racjonalistyczną filozofie pod wpływem żydowskich myślicieli. Uważał, że najbardziej naturalnym i użytecznym ustrojem jest ustrój demokratyczny. W demokracji jednostka działa na pożytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny. Demokracja to jedyny ustrój w którym jest równość cechująca stan natury. Pozwalana na zachowanie wolności. Wolny jest ten, kto żyje zgodnie z nakazem rozumu. Najlepiej aby całe społeczeństwo mogło uczestniczyć w sprawowaniu władzy. Ale w praktyce jest to trudne do urzeczywistnienia.

33. Prawo i bezprawie w XVIIw.

XVII stulecie było kontynuacją Odrodzenia, ale zarazem spotykało się z krytyką. Następował rozwój produkcji przemysłowej i rozwój form wczesnokapitalistyczny. Coraz częściej krytykowano monarchię absolutną i protekcję państwa nad obywatelami. Rozwojowi kapitalizmu towarzyszyły osiągnięcia nauki, a przede wszystkim rozwój matematyki. Zaczęto uważać, że człowiek może poznać zasady prawa natury, bo są one jak matematyczne pewniki- logiczne. Rozwój form wczesnofeudalnych i rozkwit nauk przyrodniczych i ścisłych nie był regułą w całej Europie, np. w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Świadomie i skutecznie dystansowano się od „nowinek”, widząc w nich niebezpieczeństwo dla stanów uprzywilejowanych- szlachta umacniała swe stanowisko gnębiąc mieszczaństwo i chłopów. Nastąpiło rozbicie jedności religijnej. Kontrreformacja wypierała stanowisko papiestwa (katolicyzm). Pogłębiały się różnice ustroju. W niektórych krajach absolutyzm odnosił sukcesy, a w innych ponosił klęskę na rzecz demokracji szlacheckiej, monarchii konstytucyjnej, oligarchii. Ta sprzeczność wyznań, ustroju, interesów gospodarczych sprzyjała destabilizacji. Wiek XVII był skłócony i wojowniczy. Wojny wymagały nowoczesnych, silnych uzbrojeń armii, wymuszały rozbudowę biurokracji, skarbowości. Stawiały wciąż nowe zadania przed uczonymi, inżynierami i technikami.

34. Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa i jej skutki.

Ludzie odnieśli zwycięstwo nad swymi namiętnościami przez czynny akt woli, czyli przez zawarcie umowy społecznej. Była to umowa każdego z każdym. Ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo: Daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienia do rządzenia moją osoba temu człowiekowi albo temu zgromadzeniu, pod ty warunkiem, że i Ty przekażesz mu swoje uprawnienia i upoważnisz go do wszystkich jego działań w sposób podobny. Państwo- wielkie ciało na kształt biblijnego potwora Lewiatana- wchłonęło w siebie jednostki. Wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi. Suweren nie mógł być zależny od poddanych, bo nie ma dwóch sił w państwie- suwerena i społeczności. Kiedy zawierano umowę, nie było jeszcze społeczeństwa, były tylko jednostki. Umowa stworzyła od razu władzę, wskutek czego społeczeństwo jest identyczne z państwem, czyli jest jego suwerennej władzy podległe.

35. Umowa społeczna według Johna Locke'a i konsekwencje.

Locke twierdzi, że państwo powstało w drodze umowy, która składała się z dwóch aktów: najpierw jednostki umawiały się z sobą, powołując społeczeństwo, potem umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo. Znaczyło to, że ewentualne zerwanie umowy z władzą nie niweczyło samego społeczeństwa, które jest starsze od państwa, podobnie jak starsza od społeczeństwa i państwa jest jednostka. Oznaczało to, że umowa zawarta z przesłanek utylitarystycznych- jako że ludzie zrezygnowali ze stanu natury w celu wzajemnego zachowania swych praw do życia, wolności i mienia- umocniła ich prawa. Ludzie bowiem oddali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie, a mianowicie prerogatywę karania gwałcicieli prawa. Najważniejszym dobrodziejstwem umowy było uzyskanie przez człowieka prawa do skuteczniejszej ochrony najważniejszego z naturalnych praw: prawa do własności. Locke należał do żarliwych wyznawców własności prywatnej, którą uważał za symbol pracowitości, źródło bogactw i najważniejszą wartość człowieka. Rozumiał też dobrze, że obracanie kapitałem mnoży go i gorąco protestował przeciw bezużytecznemu marnowaniu go.

36. Stan natury w ujęciu Hobbesa i Locke'a.

Podstawą systemu politycznego Hobbesa było pesymistyczne założenie, że człowiek to istota rządzona przez namiętności. Człowiek jest z natury egoistą. Każdy chce mieć więcej dóbr, więcej władzy i więcej szacunku od innych. Cechę stanu naturalnego, kiedy życie ludzkie było samotne, biedne, zwierzęce i krótkie, stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi. Niekoniecznie nawet musiały to być orężne zmagania pierwotnych ludzi. Wystarczało, że istniała trwała groźba otwartego konfliktu. Hobbes nie był pewien, czy taki stan natury rzeczywiście wszędzie istniał. Była to dla niego hipoteza, którą zdawały się potwierdzać posiadane przez niego wiadomości o życiu współczesnych mu dzikich ludów Ameryki.

Polemizując ze swoim wielkim poprzednikiem Hobbesem utrzymywał, że była to pomyślna epoka, w której ludzie żyli w wolności i równości: nie byli jeszcze zdemoralizowani, nie byli niewolnikami własnych namiętności. Przeciwnie: pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury. Dzięki rozumowi poznawał to prawo o którym wiedział, ze obowiązuje wszystkich jednakowo. Prawo było związane z naturą człowieka. Człowiek rodził się z nim, otrzymał je od natury w postaci praw podmiotowych. Były one jego własnością i nikt nie mógł mu ich odebrać. Miał więc człowiek już w chwili urodzenia naturalną władzę zachowania swej własności, tj. swego życia, wolność i mienia przeciwko krzywdom i napaściom innego człowieka. Stan natury nie był tak zły, jak sobie wyobrażał Hobbes, panował w nim odwieczny system moralny, który miał chronić jednostkę przed złem. Ludzie jednak zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny, a nadużywanie prawa natury groziło zamętem i nieładem. Indywidualne cechy natury i potrzeby człowieka nie dawały się pogodzić z sobą w sytuacji, w której jednostka sama bywała sędzią w własnej sprawie. Konieczność karania przestępców stanowiła zatem najważniejszą przesłankę ustanowienia władzy państwowej.

37. John Locke jako prekursor liberalizmu.

Utylitaryzm prowadził Locke'a do sformułowania podstawowych idei liberalizmu, a mianowicie do wyrażającej prymat jednostki zasady indywidualizmu oraz tzw. leseferyzmu, czyli wolności jednostki od państwa. Autor ograniczał funkcję państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli. Zakazywał władzy wkraczać do sfery produkcji, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek i przedsiębiorstw. Locke formułował ideę szacunku dla władzy państwowej, reprezentującej interes bogatych. Uważał, że najlepiej tak zorganizować rząd, aby do minimum zredukować niebezpieczeństwo tyranii. Wzorem dobrego rządu była dla autora umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona na prawodawczą, wykonawczą (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i federacyjną, obejmującą politykę zagraniczną. Trzeba pilnować, by nie łączyć w jednym organie władzy funkcji trzech wyżej wymienionych, bowiem ten który wykonuje prawo nie może go stanowić, bowiem to doprowadziłoby do despotyzmu.

38. KLASYCZNY ABSOLTYZM WE FRANCJI

Na rozwój i umocnienie się absolutyzmu wpłynęły różne zjawiska. Była to ostatnia forma państwa feudalnego. Coraz silniejsze mieszczaństwo było zainteresowane silnym i scentralizowanym państwem. Absolutyzm gwarantował ład i porządek, likwidował partykularyzm i przynosił u unifikację prawa, ważna ze względów umocnienia się gospodarki rynkowej. Mieszczanom umożliwiał awans do sfery polityki i możliwość obejmowania urzędów. A .był syntezą konfliktów pomiędzy szlachtą a arystokracją, oraz szlachtą i duchowieństwem. Władca absolutny miał rolę arbitra pomiędzy klasami, lawirując między nimi i sterując nimi w ten sposób by utrzymać równowagę społeczną i polityczną. Monarcha stawał się uosobieniem jedności narodu.

Ojczyzną absolutyzmu w XVII wieku była Francja. Doktryna francuskiego absolutyzmu nie była już dziełem ludzi z dala stojących od polityki, lecz tych, którzy arbitralne, autorytarne rządy urzeczywistniali w praktyce, lub na tę praktykę mieli bezpośredni wpływ. Praktykami byli: kardynał Armand du Plessis Richelieu, król Ludwik XIV i Jacques Benigne Bossuet. Król jest identyczny z państwem, on decyduje o tym co jest racją stanu i nic nie może go w tym krępować. Celem państwa jest m.in. szczęście poddanych . Państwo przypomina budynek, którego architektem jest król. Monarcha stoi ponad prawem, jest jego twórcą. Rządzi wg własnego rozumu. Zakres obowiązków absolutnego monarchy: „KRÓL MOŻE WSZYTSKO CZEGO CHCE, ALE POWINIEN Chcieć TEGO CO JEST SŁUSZNE. Władza monarchy jest nieograniczona bo w zasadzie nie jest do niczego zobowiązany, skoro o tym co słuszne decyduje on sam . Jedyna sankcja-religijna, sprowadzająca się do odpowiedzialności przed Bogiem. Natomiast nie ulega wątpliwości, że jednostka zostaje pozbawiona praw, gdy w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą monarchy. Nie ma ona wtedy ani prawa do wolności religijnej, osobistej i mienia. Król bowiem uznany była za pana, który jest właścicielem tego wszystkiego co jest na terenie królestwa.

KARDYNAŁ RICHELIEU. Pojęciem nadrzędnym dla niego było państwo. W swych koncepcjach wskazywał na rację stanu, bezpieczeństwo państwa, prawa państwa czy też jego potrzeby. Na czoło wybijała się racja stanu, która polegała na podporządkowaniu spraw prywatnych- dobru państwa. Racja stanu mogła unicestwić miłosierdzie ( egzekucje wbrew prośbom arystokracji), hojność (królowie mogą odbierać dobra poddanym, zamiast im je darować) poczucie honoru (racja stanu może nakazać władcy złamanie danego słowa). Etatyzm- trzon polityki R.-pozwalał likwidować antagonizmy i przeżytki z monarchii stanowej, które osłabiały państwo. Etatyzm powinien wg R. zyskać szerokie poparcie , bo przestrzegał swobód wewnętrznych, budził ambicję narodową i przestrzegał przed niebezpieczeństwami grożącymi jedności społeczeństwa. Nazywał rządzenie sztuką, której nie mogą opanować ignoranci lun nieucy. Lud traktował bardzo surowo . przekonywał króla do tego by nie ulegał słabościom i postępował bezwzględnie. Jako zwolennik scentralizowanej monarchii absolutnej, bezwzględnie zwalczał opozycję arystokracji i hugenotów.

39. MONTESKIUSZ O „DUCHU PRAW” I PODZIALE WŁADZY

U źródeł doktryny Monteskiusza tkwił głęboki relatywizm wyrażający się w przekonaniu, ze życie społeczne powinno być przeniknięte przez „ducha praw”. Polega on na „różnych stosunkach jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami”. Jest on różny w różnych krajach, zależy m.in. od położenia geograficznego kraju, od klimatu, od liczby ludności. Nie można ustalić jednego uniwersalnego modelu prawa, w związku z różnorodnością narodów. Stąd zasady prawa muszą być zróżnicowane uwzględniając warunki życia ludzi. Bo to co jest dobre dla jednego narodu może być bezwartościowe i złe dla innego, który egzystuje w innych warunkach. Relatywizm sprzyjał kultowi historycznemu i racjonalizmowi. Podejście historyczne to zabieg nieodzowny dla zbadania całości życia ludzi i zdobyciu danych o duchu ich praw. M. przyjmował więc historyczną zmienność zjawisk. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury. Co prawda istnieje takie prawo - np. nakazuje żądać pokoju. Prawem naturalnym jest konieczność życia w społeczeństwie. Ale rozumność tych praw to ich relatywność. Dlatego racjonalizm wymaga ujmowania ich w zgodzie z ich duchem, czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żył i nadal żyje naród.

Podział władzy. W każdym państwie wg M. istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa. W tym państwie gdzie zapewniona ma być wolność polityczna, te władze powinny być rozdzielone. Władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa. Parlament miał wyręczać lud w stanowieniu prawa, bo w dużych państwach jest niemożliwością by lud sprawował tę władze osobiście. Władza wykonawcza należeć miała do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądową miały sprawować niezawisłe trybunały-wybierane na krótkie kadencje. Te trzy władze miały być „rozdzielone i stopione ze sobą”. Istota stosunków pomiędzy tymi władzami polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak by jedna władza nie mogła stanąć nad drugą. M. przewidywał więc hamulce wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzna zapora dla władzy ustawodawczej to jej sama struktura. Dwuizbowy parlament. Izba niższa „ludowa” - mieli ją wybierać wszyscy, natomiast izba wyższa miała być dziedziczna i reprezentować miała ludzi wyróżniających się m.in. rodem i bogactwem. Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu było przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby również nie zatwierdzić ustawy, która we władzę wykonawczą. Hamulcem dla króla było jego jedyne prawo w ustawodawstwie - prawo veta. Nie miał inicjatywy ustawodawczej i był odsunięty od prawodawstwa. Władza sądowa hamowana była przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowy hamulec to przekazanie wykonania wyroków władz wykonawczej.

40. MONTESKIUSZ O WOLNOŚCI POLITYCZNEJ I JEJ PODSTAWACH

Historyzm i racjonalizm to podstawy doktryny M. Umożliwiły one sformułowanie tezy, że wartość ludzkich praw bywa zawsze względna. Prawodawcy rzadko o tym pamiętają i stanowią często prawa, które lekceważą charakter narodu i konkretne warunki jego egzystencji. Istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli. Wolność polityczna nie polega na tym, że robi się to co się właśnie chce, ale na tym, by móc czynić to, czego się powinno chcieć. O tym uczą prawa. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym, gdzie prawa są przestrzegane. Wolny jest ten, kogo prawo chroni, lub ten kto jest co najmniej o swoim bezpieczeństwie przekonany. Nie każde prawo wzmacnia wolność polityczną . wartość tą posiadają tylko dobre prawa, tj. takie, które uwzględniają ustrój polityczny kraju, jego rozmiar, obyczaje, religie itp. Ważne by prawodawcy pamiętali o zasadzie umiaru i złotego środka. Prawo powinno być przeniknione „duchem umiarkowania”. Czasem można osiągnąć więcej przez dobre obyczaje i niepotrzebny wtedy jest system prawny, który całkiem obejmie wszystkie sfery życia obywateli. Nie wskazany jest zbytek formalizmu bo prowadzi to do uronienia sensu prawa. Nie należy uchwalać zbyt licznych praw bo to umniejsza autorytet normy i wreszcie należy unikać równych praw, bo byłoby to niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa. Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod rządami umiarkowanymi, tam gdzie istnieje cały system hamulców i sił równoważących, które zapobiegają nadużywaniu władzy. Interes wolności i praworządności wymaga zatem ustanowienia takich środków przeciwwagi w ustroju, by dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać. Każda władza demoralizuje więc nie ma sensu szukać „dobrego” władcy, sedno sprawy nie leży w takim czy innym usposobieniu czy też dobrej woli władcy, ale w stworzeniu instytucjonalnych ram, które nadużywanie władzy wykluczają niejako automatycznie.

41. IDEOLOGIA REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ - B. FRANKLIN I TH. JEFFERSON

- Na Amerykanów oddziaływała angielska myśl polityczna. Byli czytelnikami: Locke'a. Sidney'a, Bolingbroke'a, Addisona. Lubiane były pisma Monteskiusza;

- Karierę zrobiła idea prawa natury. Amerykanie uważali, że wyrażają one naturalny stan człowieka - pełna wolność i równość;

- Amerykanie bronili praw fundamentalnych, niepodzielnych, niezbywalnych - prawo do życia, do wolności, do własności, do szczęścia, do wolnego sumienia. Konsekwencjami tych praw były: wolność słowa, pracy, zgromadzeń i petycji;

- Ważną role odgrywały poglądy Waszyngtona, Hamiltona, Jaya, Madisona, Franklina, Painea i Jeffersona;

- Thomas Jefferson szanował Locke'a za koncepcję naturalnych praw człowieka, podobała mu się koncepcja umowy społecznej. Przejął też od Locke'a konstrukcję niezbywalności praw ludzi;

- Jefferson przyjmował, że prawa natury tworzą abstrakcyjny system sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować - jest to jego naturalny stan;

- Jefferson - jeżeli rząd nie respektuje naturalnych praw człowieka, lud może go upomnieć, zmienić, a nawet obalić;

- Jefferson był za demokracją polityczną - był obrońcą zasad republikańskich;

- Był przeciwnikiem rządów cenzusowych i koncentracji władzy w rekach prezydenta. Chciał zakazu reelekcji prezydenta i wzmocnienia Kongresu;

Odrzucał myśl o pożytkach z bogacenia się za wszelką cenę. Z jego inicjatywy w 1789 r. wprowadzono poprawkę do konstytucji o, m. in.: gwarancji praw obywatelskich, rozdziale Kościoła od państwa, rezygnacji ze stałej armii.

42. MYŚL POLITYCZNA FRANCUSKIEGO OŚWIECENIA - WOLTER I DIDEROT

Wolter jeden z najwybitniejszych autorytetów filozofii oświecenia w Europie. Jego filozofia dziejów i wolności jako podległości prawu była podobna do monteskiuszowskiej. Ale Wolter inaczej widział samą inaugurację procesu przemian. U Monteskiusza początkiem reformy miało być obalenie absolutyzmu. U Woltera to sam władca miał być promotorem likwidacji absolutyzmu. On ma zaoferować państwo w duchu angielskim i on sam ma zrezygnować z władzy nieograniczonej na rzecz umiarkowanej. Inną sprawę stanowi wolteriańska monarchia umiarkowana z ograniczoną władzą królewską, która byłaby już państwem burżuazyjnym. Zasadą organizacji tego państwa jest mieszczański utylitaryzm, władza należy do posiadających. Wolność jest sprzężona z własnością a nie równością. Równość może polegać tylko na równości w stosunkach do praw naturalnych. ( swobodne decydowanie o sobie, swej rodzinie i majątku). Równość w sferze wolności politycznej byłaby osiągnięta tylko w przypadku, gdyby wszyscy byli jednakowo zamożni, co jest niemożliwe. Zawsze znajdą się tacy, którzy sprzedają swoją pracę innym. Obraz społeczeństwa w monarchii umiarkowanej różnił się od obrazu Woltera. Monteskiuszowski podział społeczeństwa to podział wedle własności i przywileju. U Woltera przywilej feudalny został wyeliminowany jako podstawa różnic społecznych. Tym samym Wolter obalił ideę kompromisu arystokratyczno - mieszczańskiego. Domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, równie ostro jak ucisk chłopa i interwencjonizm gospodarczy chłopa. Jego antyfeudalna ideologia mimo iż skompromitowana w ówczesnej Francji to w dużej mierze utorowała drogę rewolucji mieszczańskiej, oraz przyszłej liberalnej koncepcji państwa kapitalistycznego.

Diderot natomiast stworzył bardziej radykalną koncepcję. Nie żywił złudzeń co do oświeconej monarchii absolutnej. Nie podzielał wiary Woltera, jakoby możliwe było uzyskanie powszechnego szczęścia i sprawiedliwości pod patronatem oświeconych władców. Nie cofał się przed totalnym potępieniem absolutnej monarchii. Wyszedł z założenia, że nie złe używanie władzy, ale sam jej zakres przesądza o nierealności wykorzystania tego ustroju dal ugruntowania wolności i liberalizacji życia politycznego. Chciał by reprezentantem wolnego suwerennego ludu był parlament. Chciał by ten roztoczył skuteczną kontrolę nad rządem, jego szefem i monarchą. Podzielał tez pogląd że bogacenie się jednostek to droga ku powszechnemu dobrobytowi. Domagał się wolności handlu, poszanowania praw własności, opowiadał się za „tanim” rządem. Jednocześnie widział negatywne skutki kapitalistycznego wyzysku. Nie ukrywał złudzeń co do faktu, że postęp techniki i wzrost dobrobytu automatycznie rozwiążą nabrzmiałe problemy społeczne. Głosił hasło kształcenia wszystkich, odrzucając antyegalitaryzm Woltera w dziedzinie powszechnej oświaty. Entuzjastycznie powitał rewolucje amerykańską, pod jej wpływem wyraził pogląd, że najlepszym lekiem na ucisk jest zbrojne powstanie ludu. Ten głos dość daleko wykraczający poza potoczny utylitaryzm mieszczaństwa w przedrewolucyjnej Francji.

43. Smith- ojciec liberalnej ekonomii politycznej o przyczynach bogactwa narodów.

Bohaterem historii jest człowiek- indywiduum. To homo oeconomicus, który w swym postępowaniu kieruje się zasadą zysku. Społeczeństwo stanowi agregat luźno z sobą związanych jednostek. Gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej. Praca jest źródłem bogactwa niezależnie od tego, w jakim dziale produkcji znajduje zastosowanie. Najbardziej naturalną i najpewniejszą ochronę praw jednostki zapewnia wolna konkurencja. Niczym nie reglamentowana gra sił na wolnym rynku to też najbardziej niezawodna gwarancja wzrostu bogactwa jednostki i- w konsekwencji- całego narodu.

44. Zadania państwa i idea taniego rządu według Smitha.

Państwo usytuowane jest ponad jednostką. Państwo to struktura sprawna, silna. Podstawowe zadanie państwa polega na udzielaniu ochrony tym regułom, które rządzą gospodarką. Państwo zatem nie może ingerować w życie gospodarcze, ani nie może pretendować do roli moderatora stosunków społecznych. Jako stróż naturalnych praw jednostek i naturalnego porządku może ono wkraczać w sferę tych stosunków tylko w dwóch przypadkach: albo wtedy, kiedy jednostki same zwrócą się do władzy o interwencję, albo w sytuacji zakłócenia publicznego ładu. Wniosek, że takie państwo daje władzę bogatym, którzy kontrolują rząd, wyraża wedle Smitha tylko potwierdzenie logiki rządzącej procesami gospodarczymi.

45. UTOPIE WIEKU ŚWIATEŁ - MESLIER, MABLY, MORELLY

Mably wyrażał pogląd, że źródłem wszelkiego zła i nędzy jest istnienie własności prywatnej. Prawdziwa wolność może być zapewniona przez ustrój wprowadzający wspólne posiadanie ziemi i wspólne na niej gospodarowanie. Wiedział jednak, że przy istniejącym zepsuciu obyczajów, niemożliwe byłoby zaprowadzenie wspólnoty dóbr, dlatego postulował, by prawodawca dążył do przywrócenia równości majątkowej. Występował z pomysłem reformy agrarnej, która mogła doprowadzić do upowszechnienia własności. Dużą rolę w przeprowadzeniu postulowanych reform, miało państwo. Wg niego państwo przeciwdziałać będzie żądzy posiadania, położy kres budowaniu wielkich fortun, propagować będzie skromne życie i ograniczy handel. Inspiracje czerpał ze Sparty, kraju, w którym dominował duch wspólnoty, a brak było własności i luksusu. Mably w przeciwieństwie do Mesliera nie wzywał do rewolucji, był raczej zwolennikiem upowszechniania własności niż jej komunistycznego uspołecznienia.

Meslier uważał że religie to oszustwo, prowadzące do wojen i sporów - dlatego nie mają pochodzenia boskiego. Argumenty udowadniające wyjątkowość katolicyzmu są wg niego fałszywe, zatem nie pochodzi on od Boga. Poza tym katolicyzm uświęcając cierpienie jest sprzeczny z prawem natury i naukami rozumu, bo wymaga rozumu a nie wiary. Uświęca niesprawiedliwą nierówność między ludźmi, dlatego nie jest boskiego pochodzenia. M. odrzucał wszelką władzę, bo w jego przekonaniu była ona zbędna dla społeczeństwa. Najpierw wzywał do niepłacenia podatków, później do mordowania panujących. Głosił hasła komunizmu gminnego i agrarnego, postulując w ten sposób wspólną własność dóbr i bogactw ziemi, dowodząc, że skoro wszyscy ludzie są równi z natury, to mają równe prawo do tych samych rzeczy. Zwłaszcza do korzystania z owoców własnej pracy. Postulowana przez niego społeczność to komunistyczna gmina kierowana przez najmądrzejszych. Należy więc obalić istniejący system społeczny, w którym biedacy utrzymują swoim wysiłkiem całe społeczeństwo, wraz z innymi elementami pasożytniczymi. Systemową niemoralność zlikwiduje komunizm i zapanuje ogólny dostatek. Umocnienia więzów między ludźmi upatrywał w zniesieniu nierozerwalności małżeństwa. Wg niego zmiana świata na lepsze możliwa jest tylko przy pomocy rewolucji ludowej, bo obalenie tyranii nie może być dziełem jednostek.

Morelly wychodził z założenia, że natura stworzyła ludzi dobrymi i uczciwymi, lecz zdemoralizowała ich cywilizacja, przede wszystkim własność prywatna. Podzielił społeczeństwa na żyjące w zgodzie z odwieczną czystą naturą (np. wczesne gminy chrześcijańskie) i skażone długotrwałym istnieniem własności prywatnej ( nowożytne społeczeństwo z dominującą rolą mieszczaństwa). Nie był przeciwnikiem rozwoju nauki i techniki. Uważał tylko, że będzie lepiej spożytkowany gdy nie będzie już własności prywatnej. W okresie przedpaństwowym wszelkie dobra były wspólne dla ludzi. Wraz ze zniesieniem własności prywatnej zostaną oni uwolnieni od nędzy, zawiści i niesprawiedliwości, gdyż znikną rozbieżności między interesem jednostkowym i zbiorowym. Wprowadzenie ustroju komunistycznego to wg M. urzeczywistnienie trzech podstawowych zasad: 1) nic nie będzie osobistą własnością kogokolwiek, z wyjątkiem rzeczy służących do zaspokajania własnych potrzeb, przyjemności i używanych w pracy; 2) każdy obywatel będzie jednostką społeczną- będzie świadomym i odpowiedzialnym członkiem zbiorowości; 3) każdy obywatel dołoży swą cząstkę do społecznego dobra wedle swoich sił, zdolności i wieku. Struktura organizacji komunistycznej oparta na rodzinie, plemieniu i mieście. Produkty wspólnej pracy gromadzone w publicznych magazynach i rozdzielane przez państwo wśród potrzebujących. Podstawę gospodarki komunistycznej powinno stanowić rolnictwo. Naczelnym organem władzy politycznej będzie Senat Najwyższy wybierany co roku, spośród osób, które ukończą 50 lat. Jego zadania to ustawodawstwo i kontrola rządu.

46. JEAN JACQUES ROUSSEAU O STANIE PRZEDPAŃSTWOWYM

W swej historiozofii i doktrynie politycznej R. wyszedł od rozważań nad naturą człowieka, niezepsutego przez cywilizację. Ludzie byli szczęśliwi tylko w stanie przedspołecznym i przedpaństwowym. Podporządkowując sobie przyrodę zaczęli jednak nabywać złych namiętności i popadać we wzajemne konflikty. Wskutek tzw. Paktu zrzeszenia zrodził się ekonomiczny podział na biednych i bogatych. Własność prywatna stała się przyczyną politycznego podziału na potężnych i słabych. Powstałe w ten sposób państwo nie zniosło nierówności między ludźmi. Dopiero zawarcie umowy społecznej jako aktu rodzącego przesłanki pokoju i bezpieczeństwa, opartego na zasadzie porozumienia „każdego z każdym” umożliwia zniesienie negatywnych skutków podziałów społecznych.

47.TREŚĆ UMOWY SPOŁECZNEJ WG ROUSSEAU I JEJ KONSEKWENCJE.

Treścią umowy społecznej, którą jednostki zawierają ze wszystkimi, jest zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności. Gdy każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ją uciążliwą dla innych. Istotą umowy jest zatem wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności. Każdy z nas z osobna oddaje swoją osobę i całą swoją moc pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my pospołu, jako ciało polityczne, przyjmuje każdego członka, jako część niepodzielną całości. Jest to konstrukcja egalitarna. Umowa dotyczy wszystkich i wszystkie wiąże jednakowo. Przetwarza ona naturalną wolność w wolność cywilizowaną. Człowiek oddaje wszystkim swe przywileje i dobra, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Państwo nie jest więc instytucją złą; poza tym jednostka może zachować swą wolność w państwie, a nawet ją rozwinąć. Treścią umowy społecznej jest bowiem podkreślenie zasady suwerenności ludu.

48. SUWERENNOŚC LUDU I JEJ ATRYBUTY WG JANA JAKUBA ROUSSEAU

Podkreślał, że istotną cechą suwerenności władzy ludu jest jej niezbywalność. Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej i nieodzowny warunek jej faktycznej realizacji. Wola powszechna zależy od zachowania wolności. Wolność jest niezbywalna, zatem nie można jej oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie. Ogólnie suwerenność odznacza się trzema cechami: niepodzielność, nieograniczoność, niezbywalność i przejawia się w funkcji prawodawczej. E celu realizacji tego zwierzchnictwa R. posłużył się pojęciem woli powszechnej.

49. JAKOBINIZM - ROBESPIERRE

Robespierre uznał potrzebę reprezentacji narodu, opartej jednak na powszechnym prawie wyborczym z krótkimi okresami kadencji. Twierdził, że monarcha nie jest reprezentantem narodu, więc nie może uczestniczyć w sprawowaniu władzy ustawodawczej. Chciał ograniczyć prawa króla do sankcjonowania ustaw parlamentu. Opowiadał się za modelem społeczno-politycznym, gdzie ton nadaje zbiorowość drobnych producentów, kupców- pracowitych, oszczędnych, potrafiących rozwinąć własną inicjatywę. Nawoływał do zlikwidowania biedy i partykularnych interesów bogatych. Zaingerował radykalne reformy społeczne( konstytucja jakobińska, ustanowienie maksymalnych cen i płac, zniesienie ciężarów feudalnych na wsi). Doprowadził do przekształcenia jakobinizmu w ideologię „ojczyzny w niebezpieczeństwie” w okresie wojny i licznych konfliktów wewnętrznych. Miała ona uzasadniać potrzebę scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, wspartego na rewolucyjnych komitetach i stosującego terror. Aprobowany terror był wyrazem nieufności jakobinów, wobec ludowej mądrości i odgrywał ważną rolę w ich doktrynie. Stosowanie tego terroru miało być ograniczone do czasu przezwyciężenia kryzysu moralnego i ekonomicznego. Nie pochwalał ateistycznej propagandy, dowodząc, że religia i wychowanie powinny być szkołą obywatela - rewolucjonisty, bo najlepiej kształtuje to sumienie społeczne. Brak pochwały dla tej propagandy odróżniał go od innych jakobinów. Tak jak oni wypowiadał się w sferze ekonomicznej, przeciwko bogactwu nielicznych i rządom arystokracji pieniądza. Nie wzywał do zniesienia własności prywatnej, czy też wprowadzenia równości majątkowej. Postulował jedynie równość w prawach i szczęściu. Państwo poprzez prawo określałoby zakres własności prywatnej jaką dysponują obywatele.

50. BONAPARTYZM

To nowa ideologia polityczna. Na pierwszym jej planie widniała rewolucja. Napoleon, ogłaszał się wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji. Operował hasłami suwerenności ludu, równości, wolności. Swą władzę wywodził z woli narodu, tym samym tłumaczył jej rozmiar. Najważniejszym składnikiem jego doktryny był pogląd, że jednostka, która jest powołana przez lud do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę. Innym składnikiem było odrzucenie idei parlamentaryzmu jako organu władzy państwowej. Ponad parlamentem jest rząd, który jest w centrum społeczeństwa. Cesarz jest wodzem swego ludu. Cechą było połączenie apologii jednowładztwa z doktryną rewolucyjną. Absolutyzm sąsiadował z zasadą zwierzchnictwa narodu. Absolutyzm jednostki tez mógł służyć doktrynie i praktyce burżuazyjnej. Wielka burżuazja popierał Napoleona zwycięskiego. Odsunęła się od niego dopiero gdy stał się słaby.

51. Myśl polityczna polskiego Oświecenia - Leszczyński, Konarski, Staszic i Kołłątaj.

52. TEOKRACI FRANCUSCY

- Najważniejsze założenie teokracji - władzę suwerenną w państwie posiada i realnie sprawuje Bóg;

- Joseph de Maistre przyczyny współczesnych negatywnych przeobrażeń upatrywał w absolutyzowaniu znaczenia jednostki i jej rozumu. Winą obarczał również protestantyzm - domenę fałszywej wiary;

- Twierdził że, konstytucji się nie „tworzy” lecz „odkrywa”, jako że jej autorem jest Bóg - prawodawca;

- Maistre uważał, że bez posłuszeństwa wobec Boga nie jest możliwe wypełnianie powinności obywatelskich dlatego posłuszeństwo to należy niekiedy egzekwować siłą;

- Rewolucja godna była potępienia moralnego, skoro się dokonała znaczy to, że w boskim planie była karą za grzechy prowadzącą (jak każda kara) do odkupienia;

- De Maistre wierzył, że natura ludzka jest zła i ciąży na niej piętno grzechu pierworodnego;

- Jedynie władza papieża może ocalić cywilizację chrześcijańską. De Maistre był ultramontaninem - zwolennikiem absolutnej władzy papieża w Kościele. Władza papieska powinna być jedyną nadrzędną władzą ponad władzą państwową;

- Boska jest sama idea władzy, a jej formy zależą od ludzi dlatego Bóg pragnie by prawa istniały i by były przez ludzi tworzone;

- De Maistre chciał rozróżniania poszczególnych społeczeństw (krajów) dlatego prawa winny uwzględniać charakter narodowy danego państwa;

- Człowiek jest kształtowany przez historię wspólnoty, w której żyje i żyli jego przodkowie;

- De Maistre uważał władzę monarchiczną za najlepszą, prawdziwa władza jest absolutna;

- Chciał aby państwa Europy, pod jedną władzą papieską, utworzyły chrześcijańską wspólnotę;

- Louis de Bonald uważał, że podstawą tradycji jest język dany od Boga, po to aby człowiek mógł wyrażać prawdy, które Stwórca udostępnił jego rozumowi;

- Bonald - człowiek ma naturę społeczną;

- Idee powstają gdy człowiek dosięgnie prawd objawionych mu przez Boga;

- Konstytucja powinna opierać się na hierarchii, władzy i prawie - woli Boga. Hierarchia występuje zawsze w triadzie: na czele stoi władca (Bóg, król, ojciec), następnie wykonawcy (kler, arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci);

- Zgodność ustroju z wolą Boga gwarantuje, według de Bonalda, obecność w państwie religii i Kościoła katolickiego;

- Monarcha jest tym w państwie kim papież w Kościele i panuje absolutnie nad poddanymi i nawet nad duchownymi.

53. ROMANTYZM POLITYCZNY W NIEMCZECH - ADAM MUELLER

Jego poglądy społeczno-ekonomiczne, uzasadniały interesy grup feudalnych w Niemczech, krytykowały klasyczną ekonomię polityczną i kapitalizm z pozycji feudalnych. Uznawał potrzebę interwencji państwa w przemyśle i handlu. Adamowi Smithowi (czołowemu liberałowi) zarzucał bezbożność i materializm. Odrzuca panowanie pieniądza. Postęp techniki i podział prac obarczył winą za kryzysy gospodarcze i wzrosty cen. Odrzucił rzymską koncepcję prawa własności, przyjmując że na właścicielu ciążą pewne obowiązki społeczne. W związku z tym chciał powrotu do praw germańskich. Państwo w jego poglądach było organizmem społecznym, niezależnym od jednostki, organizującym całe jej życie. Wg niego państwo musi być stanowe i absolutne, bo takim stworzyła je historia. Opierając się na etyce chrześcijańskiej uważał, że państwo powinno zatroszczyć się o niższe warstwy społeczne.

Romantyzm polityczny w Niemczech.

- Główni przedstawiciele: Joseph Görres, Friedrich von Hardenberg (Novalis), Johann Gottfried von Herder, Ludwig von Arnim (Achim), Friedrich Schlegel, Adam Müller, Franz von Baader;

- Szkoła romantyzmu niemieckiego rozwinęła się pod wpływem rewolucji francuskiej i wojny z Napoleonem, towarzyszyła temu liberalizacja ustroju gospodarczego. Wydarzenia te rozpoczęły dyskusję młodego pokolenia nad tożsamością narodową;

- Romantycy swoje racje przedstawiali w tonie emocjonalnym - miłość;

- Według Novalisa żadna racjonalna analiza nie zastąpi „kochającego serca”. Poza miłością istotna jest wiara - spoiwo łączące wspólnotę, Novalis opowiadał się za katolicyzmem. Emocjonalny stosunek obejmował również prawo - „wyraz woli ukochanej, godnej szacunku osoby”;

- Zdaniem Novalisa ideał panował w Europie przed reformacją - kraj chrześcijański, w którym panował pokój i harmonia. Tylko rechrystianizacja Europy poprawi stosunki społeczne w skali kontynentu;

- Arnim i Novalis głosili, że należy ograniczyć powszechną edukacje ponieważ jest ona źródłem zatracania odmienności i przyczyną kosmopolityzacji ludu;

- Romantycy szanowali swą niemieckość - najdoskonalszy produkt historii;

- Idealne państwo - oparte na systemie stanowym. Podział stanowy według Görresa: nauczyciele, obrońcy, żywiciele. Müller wyróżniał cztery stany: szlachtę, kler, rzemieślników, kupców;

- Schlegel za najlepszy ustrój uważał monarchię, króla panującego z woli Boga. Był za realną władzą polityczną papieża;

- Adam Müller - dominująca rola jaką odgrywa państwo możliwa jest dzięki spójności narodu, przenikniętego duchem - Volksgeist. Przeszłe i obecne pokolenia są wspólnie suwerenem w państwie. Wolność jest naturalna. Dominującą rolę w państwie odgrywa szlachta, a stosowanie prawa leży w rękach władcy. Podporządkowana państwu powinna być religia;

- Müller był antysemitą i apologetą wojny - uważał, że jednoczy ona ludzi w służbie państwu;

- Zdaniem romantyków poznanie powinno sięgać: wiary, tradycji, mitów, symboli, poetyckiego natchnienia.

54. Niemiecka szkoła historyczna: poglądy o genezie i istocie prawa i ich polityczne konsekwencje.

- Najwybitniejsi przedstawiciele: Friedrich Carl von Savigny, Gustav von Hugo, Georg Friedrich Puchta;

- Savigny: prawo kształtuje się w procesie historycznym (irracjonalnym) i musi być zgodne z duchem narodu - Volksgeist. Duch narodu kształtuje również państwo, jego język, obyczaje, kulturę. Dokonania jednostek są inspirowane duchem narodu. Prawo nie może być uniwersalne. Powstanie prawa - najpierw tworzy się obyczaj, który prowadzi do powstania prawa zwyczajowego, następnie pojawia się nauka prawa i dwoistość: element polityczny - prawo jest w narodowej świadomości, element techniczny - prawo prawników, porządkowanie norm prawa zwyczajowego;

- Hugo: prawo zwyczajowe ma pierwszeństwo nad pisanym bo jest zgodne z Volksgeist;

- Puchta: prawo jest częścią boskiego porządku świata. Wyróżniał prawo zwyczajowe, ustawodawstwo państwa i naukę prawa. Nauka prawa zajmuje się wykładnią. Państwo ma znaczącą rolę w procesie prawotwórczym.

55. IDEALIZM OBIEKTYWNY HEGLA

System filozoficzny Hegla obejmował 3 części : logikę, filozofie przyrody i filozofie ducha. Jego idealizm wychodzący z założenia, że świat materialny wyłonił się z poprzedzającej go idei, był racjonalistyczny i dialektyczny. Racjonalizm ten wyrażał się w tezie, że świat powstał dzięki rozumowi, a prawa rozwoju świata i prawa historii są logiczne. Naturę rzeczywistości można wyprowadzi z zasady, że nie może być ona sprzeczna wewnętrznie. Zjawiska zachodzące w świecie, stanowią przejaw rozwijającej się myśli. Dialektyka zawierała się w twierdzeniu, że kategorie myśli-bytu nie były dane raz na zawsze, a rozwijały się dzięki postępującej wolności. Proces ten polegał na triadycznym ruchu - dialektyce - starcie tezy z antytezą, z tego wyłania się synteza, przekształcając się tym samym w nową tezę.

56. KONSERWATYZM EDMUNDA BURKE'A I JEGO ARGUMENTY PRZECIWKO REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

Krytyka rewolucji francuskiej miała źródło w koncepcji narodu i tradycji narodowej. Uznał naród za ograniczoną wspólnotę generacji przysz.,teraź., i przysz. Negował koncepcję umowy społecznej, jako źródła władzy, gdyż stwierdzał odwieczny stosunek narodu z państwem. Państwo powstało w drodze ewolucji, a jego instytucje polityczne są efektem długiego rozwoju. Długotrwałość ich istnienia uzasadniała ich rację bytu. W państwie panował historycznie ukształtowany ład, rządzący się prawami naturalnymi pochodzącymi od Boga. Celem państwa było zapewnienie harmonii społecznej poprzez powstrzymywanie niepohamowanych działań jednostek. Postulował by rządzący byli mądrzy i prawi w swym postępowaniu. Dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa i jednostki ważne znaczenie ma religia. Jednostka od chwili urodzenia zajmowała w społeczeństwie określone miejsce, zgodnie z porządkiem społecznym. Istniała nie jako odrębny podmiot, lecz jako członek zbiorowości. Każda próba zmiany, wystąpienia rewolucyjne, jako zrywające ciągłość procesu historycznego, zasługiwały na potępienie. Prawo też powstało w długotrwałym procesie. Nie stanowiło zbioru rozkazów monarchy, parlamentu lub ludu. Kształtowało się spontanicznie toku dziejów, a do władzy należało jedynie jego ujawnienie. Prawo powinno obowiązywać na równi rządzących i rządzonych.

57. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KONSERWATYZMU

Charakterystyka konserwatyzmu - idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.

• Konserwatyzm - sprzeciw przeciwko liberalizmowi i idącymi za nim ideami;

• Duża rola tradycji;

• Ciągłość historii - kult przeszłości;

• Brak wiary w postęp;

• Religia - element łączący ludzi;

• Elitaryzm - elity posługują się rozumem;

Zmiany muszą być powolne, ewolucyjne, nie rewolucyjne, niszczące dotychczasowy ład.

58.TRADYCJE KONSERWATYZMU W POLSKIEJ MYŚLI POLITYCZNEJ - CZARTORYSKI

Jego koncepcje polityczne kształtowały się etapami, w zależności od zmieniającej się sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej. Opracował projekt reorganizacji Europy na zasadach sprawiedliwości i moralności, równowagi sił i prawach narodowych. Przewidywał utworzenie trzech federacji: słowiańskiej, niemieckiej i włoskiej. Powinny należeć do Ligii Europejskiej pod przewodnictwem Rosji i Anglii. Nie odrzucał idei rządów demokratycznych, choć z upływem czasu coraz bardziej stawał się konserwatystą. Zwolennik szerzenia oświaty o charakterze wielonarodowościowym. Oświata ma służyć pogłębianiu wartości narodowych i kultywowaniu tradycji. Z jej rozwojem wiązał nadzieje na reformy ustroju politycznego np. likwidacja arbitralności władzy, uproszczeniu systemu administracyjnego, odpowiedzialności jednoosobowego kierownictwa, powołaniu rady ministrów jako organu kolegialnego. Reformy te miały usprawnić funkcjonowanie państwa rosyjskiego. Gdy zerwał z caratem, zajął się bardziej sprawami społecznymi , postulując m.in. stopniową asymilację Żydów. W dziedzinie stosunków społecznych odrzucał postępowania rewolucyjne. Sprzeciwiał się majątkowemu egalitaryzmowi, podkreślając potrzebę wolności i swobodę działania jednostek. Do końca życia uważał religie i kościół za fundamentalne składniki życia społecznego. Jego teza: „ Katolicyzm nie powinien być z miłości ojczyzny, ale patriotyzm z miłości Boga”. Powoływali się na tą tezę polscy konserwatyści. Po klęsce powstania listopadowego dążył do umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Przeciwnik podejmowania przez Polskę kolejnych zbrojnych prób odzyskania niepodległości.

59. LIBERALIZM CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DOKTRYN LIBERALNYCH

Podstawę ustroju liberalnego stanowi zasada tolerancji. Aby liberalizm miał rację bytu w społeczeństwie, potrzebny jest szereg ustępstw ze strony pojedynczych jednostek na rzecz ogółu. Głównym założeniem jest idea wolności człowieka jako jednostki; zagwarantowanie każdemu możliwości swobodnego działania gospodarczego i społecznego, bez ingerencji instytucji - w szczególności państwa.” U podstaw tej idei leży głoszone przez J.St.Milla przekonanie, że „każdy jest najlepszym sędzią w swoich własnych sprawach.” Liberalizm domaga się przestrzegania prawa, ale pozwala na znacznie więcej, niż wymaga. Społecznym uzasadnieniem liberalizmu jest zasada równości. W oczach tego ustroju każdy dorosły obywatel ma takie samo prawo do wolności i niezależności. Nie jest to jednak ustrój dalekowzroczny i akceptuje ograniczenia wolności, które jednocześnie akceptuje społeczeństwo. Liberalizm gotów jest do zmiany listy potwierdzonych uprawnień i okazać otwartą postawę wobec żądań instytucjonalizacji nowych przywilejów. Dotyczy to jedynie tych opcji, które dotychczas nie były uznawane przez konstytucję i prawo. Stąd liberalizm z zasady szanuje nieposłuszeństwo obywateli i uznaje je za jedno ze źródeł prawa.

Prawną podstawę liberalizmu jest liberalna konstytucja. Potwierdza ona uprawnienia obywateli i przyjmuje zasadę, że w prawie to ograniczenia wolności wymagają ścisłego określenia - a nie możliwości wykonywania konkretnych działań. Wolno więc robić wszystko to, czego prawo nie zabrania robić. Liberalizm nie jest pełną teorią organizacji życia społecznego. Dlatego też powinien on przyjąć jednocześnie jakiś system etyczny (lub nawet kilka systemów) odpowiednio do osobistych przekonań swoich obywateli. W oczach liberalizmu konstytucja powinna milczeć na temat nędzy, bezrobocia, nierówności, egoizmu i „dzikiego kapitalizmu”. W myśl tej są to kwestie pozostające do zorganizowania przez moralność, religię i partie polityczne. Konstytucja nie może gwarantować zmiany codziennych warunków życia. liberalizm Locke'a miał silne zabarwienie religijne. Społeczeństwo powinno żyć zgodnie a planem bożym. Wzajemne gwarantowanie sobie wolności osobistej wynika z prawa natury. Człowiek jest „zwierzęciem towarzyskim” i tylko wśród innych ludzi czuje się szczęśliwy. Nie powinniśmy dążyć do własnego szczęścia za cenę nieszczęścia innych. Powinniśmy być przyjaźni i pomocni. Oczywiście mamy prawo bronić się przed napastnikami, ale nie mamy prawa narażać innych na krzywdy i cierpienia. Istnieją dwa rodzaje niesprawiedliwości: pierwsza z nich to sytuacja, kiedy człowiek niegodziwy krzywdzi niewinnego; druga - gdy niewinny „niepowściągliwie” karze niegodziwego.

JOHN Stuart Mill w swej interpretacji idei liberalizmu odróżnił czyny dotyczące wyłącznie sprawy oraz czyny dotyczące jednocześnie osób postronnych. Człowiek z wyraźną indywidualnością wykazuje pomysłowość. Wiele eksperymentuje i szuka nowych rozwiązań w każdej dziedzinie życia. To on ożywia produkcję, handel, aktywność społeczną, religijną i kulturalną. Żadna idea normatywna nie powinna więc ograniczać jednostek przedsiębiorczych i pomysłowych, dopóki nie łamią one prawa i nie powodują jawnych szkód, odczuwanych przez resztę społeczności. Powszechna wolność wydaje się najlepszym teoretycznym rozwiązaniem w programie maksymalizacji społecznej użyteczności.

Liberalizm jest tym bardziej przekonywujący, im mniej przyjmuje założeń. John Locke i Thomas Jefferson byli przekonani, że jednym z podstawowych uprawnień człowieka jest prawo do wolności. Nie jest ona przywilejem absolutnym i trwale zinstytucjonalizowanym. Można ją w pewnych granicach modyfikować. Liberalizm nakazuje, aby najpierw wyraźnie wskazać problem, który powstaje na skutek istnienia nadmiaru wolności, następnie wprowadzić oszczędne, stopniowe ograniczenia wolności aż do momentu, w którym problem znika. Zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że takie łagodne modyfikacje mogą mimochodem całą liberalną konstrukcję zniweczyć. Dlatego cały ten proces powinien być precyzyjnie kontrolowany. Pewne przepisy ułatwiają powszechne ułatwianie celów przyjętych przez jednostki. Inne wprowadzają dodatkowe kryteria poprawności - moralne, estetyczne, polityczne, religijne. Liberał za obligatoryjne uznaje tylko reguły minimalizujące konflikty, pozostałe kryteria uważa za fakultatywne.W praktyce nie wystarczy, by wolność była określona przez konstytucyjną zasadę ograniczenia władzy państwowej procedurę stopniowego, równomiernego ograniczenia wolności. Konieczne jest bowiem odwołanie się do konkretnych uprawnień. Ta wersja liberalizmu opiera się na założeniu, że wzorem dla podejmowania decyzji sytuacjach konfliktowych jest procedura sądowa. W każdym przypadku zadanie sędziego polega na ustaleniu, kto ma jakie uprawnienia, i przyznaniu racji stronie mającej wyraźniejsze i mocniejsze uprawnienia. Liberalizm oparty o uprawnienia odchodzi od klasycznego liberalizmu, który mówił: „ robić wolno wszystko, czego prawo jednoznacznie nie zabrania”, ale nie powraca do tradycyjnego stanowiska Arystotelesa: „robić wolno tylko to, na co prawo jednoznacznie zezwala, gdyż przyjmuje trzecią zasadę: „robić wolno wszystko, do czego ma się uznane uprawnienia”. Również etyka miłości bliźniego aprobuje liberalizm. Jednak musi być jasne, że liberalizm ten nie opiera się na zasadzie, że wolność jest najwyższą wartością. Jeśli podstawą liberalizmu Sa postulaty uwolnienia od okrucieństwa i lęku, równej sprawiedliwości i równomiernego ograniczenia wolności w celu zapewnienia większej wolności, to etyka miłości bliźniego musi w nich widzieć realizację własnych celów. Utylitaryzm również akceptuje to stanowisko, ponieważ liberalizm rozwiązuje konflikty dotyczące zakresu wolności przez odwołanie do kryterium użyteczności. Teoria umowy społecznej zakłada swobodę wyrażania myśli, równą potencjalną racjonalność wszystkich jednostek i konieczność stworzenia sytuacji wolnej od lęku i nacisku podczas ustalania powszechnie obowiązujących zasad moralnych.

60. LIBERALIZM KLASYCZNY BENJAMIN CONSTANT

Wolność w poglądach C. można analizować w 3 aspektach:

- Prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa,

- Jako prawo do posiadania własności,

- Jako prawo człowieka do niczym nieskrępowanej samorealizacji.

Pierwszy zwrócił uwagę, że trzeba dokonać rozróżnienia pomiędzy sferą prywatną i publiczną. Wolność prywatna wg niego warunkuje istnienie wolności publicznej, nigdy na odwrót. Zasada suwerenności ludu jest bezwartościowa, z punktu widzenia ochrony praw wolnościowych poszczególnych obywateli, nie jest zatem dobrym gwarantem wolności jednostek. W jego przekonaniu zasada suwerenności ludu jest prawdziwa w sensie negatywnym. Żadna jednostka czy grupa nie ma prawa podporządkować ogółu obywateli swojej partykularnej woli. Nadto wszelka prawowita władza jest z konieczności wyłaniana przez ogól obywateli. Z tej zasady nie wynika, że władza wybrana w ten sposób może zrobić wszystko to co uważa za dobre. Wskazywał na odróżnienie wolności od gwarancji wolności. Wolnością są prawa osobiste obywateli, zaś prawa polityczne są gwarancją wolności- wynik porównania wolności starożytnej z wolnością nowoczesną. Wolność starożytnych polegała na czynnym i stałem udziale we władzy zbiorowej, jednak prywatna wolność jednostki była ciągle krępowana przez dominację władzy większości. Wolność współczesnych powinna polegać na spokojnym korzystaniu z niezależności prywatnej. Na straży tak pojmowanej idei miała czuwać koncepcja ustrojowa. Warunkiem zachowania wolności jest ograniczenie kompetencji władzy, podział władz, ich wzajemne hamowanie się. Wyróżnił 6 rodzajów władz:

- Władzę reprezentacyjną trwałą, podporządkowaną izbie wyższej,

- Władzę reprezentacyjną opinii, przypisaną izbie niższej,

- Władzę królewską,

- Władzę wykonawczą rządu - egzekutywę,

- Władzę sądowniczą,

- Władzę municypalną, sprawowaną przez samorząd mieszkańców danej prowincji.

Władza samorządowa byłaby w pewien sposób uniezależniona od władzy centralnej, na wzór jednostki chroniącej swoje prawa przed ingerencją państwa. Neutralna władza monarchy na wzór angielski-panuje a nie rządzi a każdy jego akt wymaga kontrasygnaty odpowiedniego urzędnika. Jego rola sprowadzałaby się do arbitrażu i pośredniczenia pomiędzy ścierającymi się interesami pozostałych władz. Miałby szerokie prerogatywy: weto absolutne wobec uchwał parlamentu, prawo rozwiązania parlamentu. Lub odraczania jego sesji, prawo powoływania sędziów, prawo łaski, prawo wypowiadania łaski i zawierania pokoju. C. opowiadał się za ograniczoną monarchią konstytucyjną, podziałem władz i ich wzajemnym hamowaniem się, decentralizacją i samorządem. Ważna rola opinii publicznej wyrażona w niezależności prasy.

61.WOLNOŚC NEGATYWNA I POZYTYWNA BERLINA

Wolność negatywna odnosi się do sfery, w obrębie której nie ma żadnych zewnętrznych przeszkód, aby człowiek mógł działać zgodne z własnymi wytycznymi i kierując się swoimi wartościami miał możliwość zmierzać do celu, który on sam uznaje jako godny zabiegania. Bardzo silnie uwypuklona zostaje jedna z cech konstytutywnych liberalizmu — indywidualizm; człowiek jako racjonalne indywiduum stojące przed społeczeństwem. Jedynym realnym bytem nie jest społeczeństwo, jak chcieliby to widzieć konserwatyści, ale potrzeby jednostek. Nie istnieje coś, co Rousseau nazwał wolą powszechną, której jednostki się podporządkowują. Instytucje wszelakie mają służyć człowiekowi. Podkreślają to wyraźnie teoretycy liberalizmu. Zwracają uwagę, iż wszelkie instytucje są skutkiem działań podejmowanych przez ludzi. Nie są one bytami nadrzędnymi, nie realizują żadnych z góry narzuconych celów, lecz umożliwiają osiąganie celów indywidualnych.

Wolność pozytywna - Sens tej koncepcji wynika z pragnienia kontrolowania swojego życia; z chęci bycia sobie panem; z marzenia, aby żadne zewnętrzne przeszkody nie stawały na drodze do realizacji naszych celów, a istniały warunki umożliwiające ich osiąganie. Stajemy się wolni przyjmując aktywną postawę, będąc podmiotem, a nie przedmiotem działania. Wolność ta kładzie nacisk na aktywność, wprowadza kategorię subiektywnego odczucia wolności. Taylor przypisuje wolności tej doświadczenie, w odróżnieniu od szansy, która cechuje wolność negatywną.

Pojęcia „wolności negatywnej” i „wolności pozytywnej” u Benjamina Constanta i u Isaiaha Berlina.

- Isaiah Berlin napisał esej „Dwie koncepcje wolności” (1958 r.);

- Wyróżniał dwa podstawowe rodzaje wolności: wolność pozytywna (wolność „do”) - kieruje naszym postępowaniem zmierzającym do jakiegoś celu i samorealizacji jednostki, wolność negatywna (wolność „od”) - obszar pozostawania przez jednostkę poza zakresem jakiejkolwiek władzy, możliwość podejmowania swobodnych decyzji, dokonywania wyborów;

- Bez wolności negatywnej nie jest możliwa wolność pozytywna;

- Wolność negatywna Berlina nawiązuje do definicji wolności indywidualnej Benjamina Constanta - prawa osobiste, z których mogą korzystać jednostki. „Wolność polega na tym, że każdy człowiek podlega jedynie prawu, nie może być aresztowany, sądzony i skazany na śmierć, ani też prześladowany w jakikolwiek inny sposób w rezultacie kaprysu innego człowieka czy grupy ludzi”.

62. Ustrój państwa według Benjamina Constanta.

- Nowożytne państwo przemysłowe - indywidualizm jednostek;

- Działanie władzy, które ogranicza prawa indywidualne jednostki jest bezprawne;

- Constant krytykował koncepcję suwerenności ludu Rousseau;

- Model podziału władzy według Constanta: sześć władz: reprezentacyjna trwała, reprezentacyjna opinii, wykonawcza, sądowa, królewska, municypalna. Władze reprezentacyjne to władze ustawodawcze, władza opinii - ciało liczne, pochodzące z cenzusowych wyborów, władza trwała - dziedziczna arystokracja, nominowana do izby wyższej przez króla. Władza królewska jest neutralna, decyzje monarchy muszą być kontrasygnowane przez ministrów, monarchia jest dziedziczna, król może korygować bezprawie każdej z władz. Władza municypalna - miejska, władza lokalna.

Constant wypracował nowy model podziału władz. Wg niego istnieje po pierwsze władza królewska, pod nią ministerialna, potem reprezentacyjna, czyli władza ustawodawcza (izba wyższa - izba arystokratyczna, izba niższa - w drodze wyborów), kolejna władza sądowa i pod nią municypalna. Władza królewska jest nad tymi wszystkimi władzami. Król wznosi się nad wszystkimi interesami partykularnymi. Filozofię Benhama głosi zasada użyteczności, utylitarystyczna. Władza i działalność jednostki powinna prowadzić do maksymalizacji szczęścia i minimalizacji przykrości. Benham dochodzi do koncepcji desederystycznej, (franc. doesede) czyli pod hasłem - pozwólcie działać.

63. Utylitaryzm  jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama.

- Podstawą systemu Benthama jest nie wolność, ale szczęście jednostki; Bentham był twórcą teorii etycznej opartej na zasadach sensualistycznych, hedonistycznych i utylitarystycznych;

- Wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata uzyskujemy poprzez zmysły;

- Najważniejsze są odczucia przyjemności i przykrości, przyjemne doznania utożsamiane są z dobrem. Negował rozróżnianie przyjemności niższego i wyższego rzędu;

- Zasada powszechnego szczęścia ludzkości - „największa ilość szczęścia największej ilości ludzi”;

- Egoizm jednostki przynosi istotną korzyść ogółowi;

- Bentham - zwolennik pełnej autonomii moralnej, poznawczej i gospodarczej jednostki;

- Dążeniem do osiągnięcia korzyści - przyjemności kieruje się również władza państwowa. Najlepszym sposobem uniknięcia sprzeczności między interesami jednostki i władzy jest demokracja;

- Istnienie i działanie organów państwa powinno być wyznaczane względami utylitarnymi. Wzajemna życzliwość przybiera formę usług jakie świadczą sobie ludzie i instytucje. Z usług rodzą się zobowiązania i uprawnienia;

- Prawo ma chronić życie i mienie obywateli, ma likwidować nadmierne dysproporcje majątkowe między obywatelami (istnienie dysproporcji nie daje się pogodzić ze szczęściem);

- Bentham opowiadał się za prawem pisanym, nie akceptował koncepcji stanu natury i umowy społecznej, prawo nie powinno opierać się na tradycji;

- Wyłączność prawodawczą przyznawał władzy państwowej, prawo ma realizować zadania wychowawcze, prewencyjne;

- Postulował rozszerzenie praw wyborczych i objęcie nimi kobiet;

64. Utylitaryzm Benthama a etyka praktyczna Petera Singera.

65. Karl Wilhelm von Humboldt- Liberalizm Niemiecki I Połowy XIX Wieku.

Uchodzi za klasycznego przedstawiciela liberalizmu arystokratycznego. W jego koncepcjach politycznych odnaleźć można poglądy świadczące o przywiązaniu do tradycyjnej monarchii. Zarówno dla Humboldta jak i niemieckiej odmiany liberalizmu było zajęcie się kwestią narodu jako podmiotu obdarzonego własna osobowością i problemem racji stanu. Opowiadał się za leseferyzmem. Proponował zniesienie poddaństwa chłopów, likwidację barier stanowych i równości wobec prawa. Według Humboldta fundamentalnym problemem doktryny i polityki państwowej jest problem zakreślenia granic działalności państwa. Jego celem jako strażnika praw jest zapewnienie bezpieczeństwa obywateli oraz umacnianie wolności. Istotnym gwarantem wolności miała być wolność wypowiedzi, zwłaszcza prasy. Wolność i bezpieczeństwo gwarantuje harmonijny rozwój uzdolnień człowieka. Jeśli chodzi o ustrój Humboldt opowiadał się za monarchią, odrzucał absolutyzm. Parlament miałby pełnić rolę organu doradczego. Zwracał uwagę na niebezpieczeństwo jakie niesie ze sobą możliwość przejęcia władzy przez rozbudowany aparat urzędniczy. H. dopatrywał się w nim instytucji dbającej jedynie o własne interesy w ogóle nie zajmującej się sprawami obywateli.

66. Alexis de Tocqueville o wolności i demokracji.

T. zostawił po sobie najwyżej cenioną analizę demokratycznego społeczeństwa amerykańskiego „O demokracji w Ameryce”. Swoje obserwacje poczynił podczas pobytu w USA dokąd udał się, aby zbadać funkcjonowanie tamtejszego systemu penitencjarnego. T. twierdził, że w sytuacji kiedy rewolucja przyniosła ludziom wolność, wykorzystują ją oni do tego, aby stać się równymi. Demokracja jest zatem przyszłością cywilizacji europejskiej. W demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych. To demokracja przyniosła ludziom zerwanie więzi wspólnotowych i izolację równości.

Pisząc o wolności T. miał na myśli wolność pozytywną, wyzwalającą aktywność jednostki dającą jej pole do działania. T. stawia wolność na pierwszym miejscu w systemie wartości i to przeważa jego wizerunek jako liberała, a nie konserwatystę.

67. Rewolucja w ujęciu Tocquevilla.

T. wnikliwie oceniał sytuację polityczną Francji, szczególnie w obliczu Rewolucji Francuskiej. Rozważania na jej temat zawarł w dziele „Dawny ustrój i rewolucja”. T. rewolucję uważał za zjawisko obiektywnie wynikające z prawidłowości rozwoju dziejów. Na przykładzie Rewolucji Francuskiej doszedł do wniosku, że rewolucja nie obala wszystkich fundamentów reżimu, a niektóre z nich nawet utrwala (np. centralizację władzy).

Do rewolucji dochodzi wtedy, gdy władza decyduje się na reformy, które przez lud odbierane są jako przejaw słabości.

68. Demokracja - dobrodziejstwa i zagrożenia wg Tocquevilla.

Strukturę władzy centralnej tworzyła arystokracja! Ich wpływ był decydujący dla wyznaczania norm moralności i obyczaju. Arystokracja była również strażniczką hierarchicznego porządku społecznego i gwarancją przywilejów.

T. uważał, że w demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych. Jednostki w demokracji działają egoistycznie, dla własnego dobra. Ludzie widzą w sobie konkurentów. Zasady moralności wyznacza jednostce opinia publiczna. Demokracja oznacza upadek sztuki i artyzmu, zostaje zatracone poczucie autorytetu.

Do zalet demokracji możemy natomiast zaliczyć wg T.:

- wyzwalanie oddolnych inicjatyw społecznych

- docenianie rangi własności prywatnej

- pobudzenie industrializacji

69. John Stuart Mill - „O rządzie reprezentatywnym”.

Połączenie przez Milla myśli liberalnej z demokracją spowodowało, iż doktryna jego określana jest skrótem - demoliberalizm.

W swojej książce „O rządzie reprezentatywnym” pisał Mill o tworzeniu instytucji państwowych jako o procesie przemyślanym, celowym, racjonalnym, wiążącym człowieka węzłem odpowiedzialności z instytucjami, których jest twórcą. Krytyce zostają poddane konserwatywne teorie o ograniczonym rozwijaniu się instytucji w czasie historycznym i o nieświadomych więziach łączących jednostkę z państwem. Z całości poglądów Milla wyłania się obraz silnej, wykształconej jednostki świadomej swych praw i obowiązków. Ważne jest, aby przy tworzeniu rządu możliwość wyrażania swej woli mieli wszyscy członkowie suwerennego ludu, którzy realizują swą suwerenność w akcie wyboru

70. Stosunek J.S Milla do powszechnego prawa wyborczego i demokracji.

Z całości poglądów Milla wyłania się obraz silnej, wykształconej odrębnej jednostki, świadomej swych praw i obowiązków, cieszącej się pełnią wolności. Takie powinny być kwalifikacje człowieka w państwie demokratycznym. W demokracji człowiek nie kształtuje instytucji politycznych, lecz przede wszystkim kształtuje swoją indywidualność, skuteczność działania i odpowiedzialność.

Jeśli chodzi o prawa wyborcze, ważne jest aby przy tworzeniu rządu możliwość wyrażania swojej woli mieli wszyscy członkowie suwerennego ludu, którzy realizują swoją suwerenność w akcie wyboru. Mill postulował, aby reprezentację zapewnić także mniejszościowym grupom wyborców, co odpowiadało hasłu liberalnemu ochrony praw mniejszości. W demokratycznym modelu państwa jaki proponował Mill wybory miały być jawne.

Obowiązywał jednak cenzus wyborczy:

-cenzus wykształcenia (wykluczał osoby bez podstawowego wykształcenia)

-cenzus osób nie posiadających środków do życia jako krańcowo niezaradnych

J.S. Mill był zwolennikiem emancypacji kobiet, przyznał kobietom pełnię praw wyborczych.

71. Tyrania większości według Milla i Tocquevilla.

Zarówno Mill jak i Tocqueville obawiali się zagrożeń rozwoju osobowości jednostki. Zagrożenie dla tego rozwoju stanowi tyrania większości. Przejawia się ona w narzucaniu określonych zachowań, hołdowaniu ustalonym obyczajom, braku tolerancji dla odmienności. W sytuacji gdy dokonała się liberalizacja prawa i wolności nie zagraża już ucisk ze strony instytucji politycznych. Główny nacisk zdaniem Milla należy położyć na liberalizację obyczajów.

72. Liberalizm socjalny: Leonard Trelawney Hobhouse.

Liberalizm socjalny stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju. Liberałowie gotowi byli rozszerzyć np. obowiązki podatkowe bogatych, wprowadzić interwencjonizm gospodarczy państwa.

Hobhouse zakwestionował tradycyjną liberalną definicję wolności, która przede wszystkim była wolnością jednostki, wolnością od państwa i jego ingerencji. Dostrzegł, że istnieje związek między wolnością a równością. Definiował liberalizm jako ruch wolnościowy, zmierzający do coraz pełniejszego utrwalenia zasad wolności. Wymieniał wolności, o które liberałowie walczyli: wolność osoby, wolność prawa wyboru zawodu, wolność słowa i sumienia, wolność fiskalna, polegająca na uwolnieniu od arbitralnych podatków, wolność narodów, wolność stowarzyszeń, wolność działalności gospodarczej, itd.. Wolność nie miała być wsparciem dla egoizmu, gdyż ma także swój wymiar społeczny. Nie oznacza prawa do czynienia tego, co się chce, ale oznacza prawo do wolności takiej samej, jaką cieszą się inni członkowie społeczeństwa. Nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa. Prawo ogranicza jednostkę, ale zarazem „ogranicza innych w postępowaniu z nią według ich woli”, i tylko w ten sposób możliwa jest „wolność dla całego społeczeństwa”.

Hobhouse uważał prawo własności za niezwykle ważne dla jednostki, jednak wg niego należy przywrócić społeczne pojęcie własności. Własność nie jest nadawana przez naturę; ludzie nigdy nie mogliby zostać właścicielami i cieszyć się swą własnością, gdyby nie odpowiedni instytucje społeczne. Hobhouse podkreślił prawo społeczeństwa do domagania się zapłaty za spełniane przez nie funkcje. Jego argumenty stanowiła wsparcie dla aktywnej polityki podatkowej i domagania się pieniędzy czy części dochodów prywatnych właścicieli na rzecz państwa.

73. Konserwatyzm czy liberalizm, która doktryna jest Ci bliższa i dlaczego?

Bliższa jest mi doktryna liberalizmu ze względu na występujące w niej następujące cechy:

1. Indywidualizm tzn. uznanie moralnego prymatu jednostki przed jakimikolwiek roszczeniami ze strony społeczeństwa. Jednostka i jej dobro uznane są za najwyższą wartość społeczną, której ma być podporządkowana organizacja społeczna.

2. Wiara w postęp, ale nie jest to cecha charakterystyczna tylko dla liberalizmu (socjaliści, komuniści przejawiają również wiarę w postęp). Liberałowie wierzą w to, że nie tylko ludzie mogą się zmieniać, mogą być ulepszani, lecz również wszelkie instytucje społeczne, polityczne będące wytworem człowieka mogą być udoskonalane i ulepszane.

3. Preferencja dla wolności, wolności sumienia, wolności osobistej i ekonomicznej. Wolność jednostki wymaga tego, aby mogła ona swobodnie decydować o swoich losach. Jest to uznanie prymatu indywidualizmu. Osiągnięcie szczęścia przez jednostkę wymaga wyzwolenia jej z ograniczeń, krępujących jej swobodę i inicjatywę.

4. Uznanie własności prywatnej jako podstawy wolnego społeczeństwa.

5. Hasło ograniczenia funkcji państwa, jako konsekwencja liberalnego pojmowania własności prywatnej.
6. Hasło ograniczania aparatu państwowego, (wywodzące się od Lockea i Monteskiusza). Władza państwowa powinna zostać poddana ograniczeniom i kontroli.

7. Egalitaryzm - uznanie równości wszystkich ludzi i odrzucenie wszelkich, prawnych, czy politycznych koncepcji uznających różną wartość poszczególnych jednostek. Wszyscy mamy takie same prawa.

8. Uniwersalizm przyjęcie poglądów o niezmienności natury ludzkiej.

9. Rządzonym przysługuje prawo do oporu wobec władzy w sytuacji, w której władza systematycznie naruszałaby prawa rządzonych.

74. Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele- Owen, Fourier, Saint- Simon

SOCJALIZM

Realny socjalizm, czyli ustrój który zapanował najpierw w Związku Radzieckim, a także po II wojnie światowej w Europie Środkowej w tzw. bloku sowieckim oczywiście z centralnym panowaniem jak najbardziej się kojarzy. Nurt myśli socjalistycznej jest nurtem bardzo rozległym. Socjalizm jako pojęcie powstał na pocz. XIX wieku. Jego powstanie związane jest z 2 rewolucjami: francuską i przemysłową. Rewolucja franc. pokazała, iż można obalić istniejący porządek polityczny i wprowadzić na to miejsce nowy, sztucznie zaprojektowany ustrój. A rewolucja przemysłowa wiązała się z powstaniem nowej klasy społecznej- z powstaniem proletariatu, czyli klasy robotniczej. W zasadzie tym co jest wspólne w myśli socjalistycznej pocz. XIXw. jest pewna diagnoza, że te przemiany gospodarcze, które nastąpiły prowadzą nieuchronnie do nędzy jednych i niezwykłego bogactwa innych i że ten system jako niesprawiedliwy powinien być zastąpiony przez inny, który doprowadzi do usunięcia nędzy i nowego podziału dóbr. Socjalizm podkreśla zasadę równości- rozumianą jako całkowitą równość, wg zasady każdemu według potrzeb, każdemu wg pracy. W 1832r. po raz pierwszy został użyty termin socjalizm. Myśl socjalistyczna sięga renesansowej utopii, a szczególnie utopi Tomasza Morusa/More. Utopia ta podkreśla potrzebę zniesienia własności prywatnej, powszechny obowiązek pracy, zrównanie dochodów i praw, a także ogólnopaństwową organizację wytwórczości. Także koncepcje socjalistyczne opierają się na takiej religijno- filozoficznej wierze w powołanie człowieka do życia w pewnej bezkonfliktowej wspólnocie. Za pierwszego komunistę, socjalistę jest uważany Gracchus Babeuf To był przywódca organizacji spiskowej w czasie rewolucji francuskiej, który podkreślał, że źródłem nierówności jest własność prywatna. Postulował równość podziału, a do tego nowego społeczeństwa ma doprowadzić przewrót, który zorganizuje właśnie ta organizacja spiskowa. Lecz po owym przewrocie również Babeuf nie będzie zdolny do sprawowania samodzielnie władzy. Dlatego postulowali, żeby w tym okresie przejściowym władzę sprawowali rewolucjoniści.

SAINT-SIMON uważany za jednego z pierwszych utopijnych socjalistów. Socjalizm dzieli się na utopijny i naukowy. Francuski arystokrata, który cały czas był pod wpływem oświeceniowej wiary w to, że rozum i nauka mogą zmienić świat, stworzyć nowy wspaniały świat. Jego koncepcja ma u swoich podstaw takie tezy historiozoficzne (historiozofia- filozofia dziejów). Saint- Simon twierdził, że społeczeństwo przechodzi przez wszystkie fazy takie, jakie są udziałem życia człowieka, czyli epoka dzieciństwa, młodości dojrzałości i starości. Dzieciństwo to były czasy starożytne Babilonii, Egiptu- budowa wielkich piramid. Młodość przypadła na czasy starożytnej Grecji. Okres dojrzałości zaczął się od starożytnego Rzymu. Okres starości, czyli złoty okres człowieczeństwa dopiero nastąpi. To ma być tzw. epoka industrialna. Źródłem tego złotego okresu ma być praca. W zasadzie pojęcie industrii, czy klasy industrialnej obejmuje wszystkich ludzi którzy coś wytwarzają. Ci ludzie mają tworzyć społeczeństwo tej złotej epoki: robotnicy, fabrykanci, bankierzy, naukowcy, artyści. Saint- Simon także postulował odrodzenie chrześcijaństwa, które ma nastąpić w tej nowej, wspaniałej epoce. Tam wszyscy ludzie powinni uważać się za braci, kochać i wspomagać wzajemnie. W tym społeczeństwie władza świecka ma być powierzona industrialistom. Cała owa epoka opiera się na produkcji. W tym nowym społeczeństwie władzę ma zastąpić racjonalne administrowanie, które ma opierać się na nauce, albowiem wywodzący się z oświecenia S-S wierzył w siłę i potęgę nauki. Opierając się na nauce można przezwyciężyć dotychczasowe rozproszenie i egoizm charakterystyczne dla kapitalizmu. I ma to nastąpić w celu zaspokojenia w maksymalny sposób wszystkich ludzkich potrzeb. Uwolnienie się od zła, które generuje kapitalizm pozwoli na wolność stanu realizacji, rozwoju, zaspokojenia potrzeb w stopniu odpowiadającym aspiracjom ludzkim. Ale to nowe społeczeństwo wcale nie ma być społeczeństwem doskonale egalitarnym, takim w którym ma panować jakaś doskonała równość, gdyż ludzie różnią się do zdolności ich umiejętności wytwarzania, dlatego przyszłe społeczeństwo ma być zhierarchizowane- od pracowników fizycznym do elity złożonej z administratorów, uczonych i przemysłowców. Szczególna rola przypada uczonym. Według S-S najlepszy ustrój państwowy to taki, w którym wszelkie istotne sprawy człowieczeństwa rozwiązywane są poprzez kojarzenie interesu ogólnego z partykularnym- szczegółowym. Dlatego powstać powinny władze: zarząd interesów ogólnych i zarząd interesów partykularnych. Obie te władze maja prawo przygotowywać projekty ustaw, jednakże żadnej ustawy nie może prowadzić jedna władza bez zgody drugiej władzy. A żeby jeszcze ułatwić kojarzenie interesów tych władz S-S postulował utworzenie władzy trzeciej- władzy regulującej, miarkującej, której zadaniem ma być równoważenie obu władz, nie dopuszczenie do powstania przewagi którejkolwiek. I ta władza regulująca ma w zasadzie prawo zakwestionować każdą ustawę przyjętą przez te dwie wcześniej wymienione władze. S-S był zwolennikiem ustroju parlamentarnego. Uważał że wprowadzenie we wszystkich krajach Europy ustroju parlamentarnego może prowadzić do utworzenia parlamentu europejskiego, rozstrzygającego konflikty między rządami państw narodowych.

ROBERT OWEN

Reprezentował ideologię socjalizmu utopijnego w Anglii. Dokonał szeregu eksperymentów zmierzających do poprawy warunków pracy robotników i podniesienia poziomu ich kultury. Zabiegał o rozszerzenie ustawodawstwa fabrycznego, mającego chronić interesy robotników. Głosił, że człowiek jest wytworem środowiska, że można go zmienić zmieniając jednocześnie otoczenie. Jeśli ludzie są źli, jeśli popełniają przestępstwa to winien jest temu ustrój społeczny, w którym żyją i działają. Trzeba zmienić warunki życia społecznego, trzeba poprawić ustrój, a wówczas zmieni się również człowiek i poprawie ulegną jego obyczaje. Walka o szczęście w istniejących warunkach prowadzi do zapewnienia pomyślności kosztem innych ludzi i wobec tego należy tak przebudować środowisko, wychowanie i życie ludzi, aby wpoić im przeświadczenie, że szczęście każdego może być zapewnione tylko w takim stopniu, w jakim wzrasta szczęście innych. Przekonywał, że społeczeństwo kapitalistyczne jest równie niedoskonałe jak ustrój stanowy i podobnie jak feudalizm jest przejściowym etapem rozwoju ludzkości. Należy dążyć do zniesienia podziałów klasowych, należy ustanowić społeczną równość między ludźmi. Opowiadał się za stworzeniem ustroju komunistycznego. Twierdził, że społeczne władanie środkami produkcji zapewni najlepszą organizację społeczeństwa, w którym zapanuje wolność i sprawiedliwość. Podstawową formą społeczną miały być organizacje handlowo-bankowe, bazy sprawiedliwej wymiany. Te spółdzielnie miały stanowić podstawę przyszłego ustroju. Ale te przeobrażenia nie mogą dokonać się na drodze przemocy tylko siłą przekonywania i dobrym przykładem.

CHARLES FOURIER

Pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej. Głównym przedmiotem krytyki Fouriera była anarchia produkcji. Za główne przyczyny zła uważał rozdrobnienie własności oraz pasożytnictwo handlu. Przed ujemnymi następstwami anarchii ustroju kapitalistycznego nie może uchronić społeczeństwo, tylko wprowadzenie ustroju opartego na uspołecznieniu środków produkcji. Był autorem filozofii historii. Całe dzieje ludzkości przedstawił jako ciągły ruch postępowy. Wyróżniał osiem okresów, stanowiących etapy sukcesywnego wzrostu: pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji, gwarantyzmu, socjentyzmu - asocjacja prosta i harmonii - asocjacja złożona. Koncepcja idealnego ustroju. Podstawowa komórka - falanga (obóz radykalno-narodowy). Każda po ok. 1600 osób, zamieszkujących falanster - budynek położony na ok. 400ha, otoczony zabudowaniami gospodarskimi i urządzeniami dostarczającymi członkom wszystkich potrzebnych dóbr i usług. Każdy członek falangi miałby prawo do pracy, a zarazem wolności wyboru pracy. Podział dochodu dokonywałby się stosownie do wkładu pracy i talentu. Myśl o zniesieniu przeciwieństw między pracą fizyczną, a umysłową. Droga do urzeczywistnienia tego ustroju wiedzie nie przez rewolucję, lecz przez propagandę i perswazję. Miał wielu uczniów, np. Napoleona III.

75. Koncepcje ekonomiczne i polityczne F. Lassalle'a.

Pochodził z Wrocławia. Poglądy: całość poglądów ekonomicznych opierała się na tzw. spiżowym prawie ekonomicznym. Uważał iż w warunkach, gdy stosunek podaży i popytu na pracę, wyznacza płacę roboczą, płaca powinna oscylować wokół minimum fizjologicznego, czyli takiego poziomu, który wystarcza na utrzymanie życia robotnika i jego rodziny. Powód jest taki, że gdy warstwa robocza z jakichś względów rośnie, to robotnicy bardziej się mnożą, czyli liczba robotników wzrasta, czyli wzrasta podaż robotników, a tym samym płace spadają. Dokąd prawo popytu i podaży rządzi płacą roboczą, dotąd z tego kręgu spiżowego prawa płacy roboczej wyjść nie można. Zresztą te poglądy na temat płacy roboczej w dużej części Lassalle zapożyczył od ekonomii brytyjskiej. Ale ze spiżowego prawa płacy roboczej wynikać miało, że właściwą drogą emancypacji proletariatu jest rozwijanie kooperatyw produkcyjnych, ale drogą pomocy państwa, czyli państwo ma pomóc robotnikom w zakładaniu owych kooperatyw produkcyjnych. W takich zakładach robotnicy otrzymywaliby za swą pracę pełną równowartość wytworzonych przez siebie towarów, czyli nie byłoby tego wyzysku, jaki ma miejsce w kapitalizmie. Sami robotnicy nie zdołają podołać temu zadaniu, zatem jest obowiązkiem państwa umożliwić im za pomocą instytucji kredytowych założenie takich przedsiębiorstw. Żeby robotnicy mogli mieć tak duży wpływ na władzę i kooperatywy wcielić w życie, musi zostać wprowadzony system równych i bezpośrednich wyborów. Lassalle uważał, że państwo jest najwyższą formą zjednoczenia ludzkości, tą formą w której może urzeczywistnić się wolność jednostki.

76. Materializm historyczny Karola Marksa - podstawowe twierdzenia dotyczące rozwoju społecznego.

Źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa. Czynnikiem decydującym o strukturze i rozwoju społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych. Produkcja społeczna stale ulega zmianom. Jej rozwój stanowi podstawę rozwoju społeczeństwa i musi prowadzić do zmiany całego ustroju społecznego. Zmiana produkcji rozpoczyna się od zmian w siłach wytwórczych. Zmiana zaś tych sił rozpoczyna się od zmiany narzędzi pracy. Rozwój sił wytwórczych wywołuje zmiany w stosunkach produkcji. Nowe stosunki produkcji są główną i decydującą dźwignią rozwoju sił wytwórczych. Konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych. Prawo rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji to klucz otwierający możliwości zrozumienia całej mechaniki rozwoju społecznego. Naczelnym zadaniem nauki o społeczeństwie jest badanie rządzących nim praw ekonomicznych.

Umysłowy i polityczny rozwój społeczeństwa jest określony przez jego ustrój ekonomiczny. Wraz ze zmianą ustroju ekonomicznego i form własności zmienia się również świadomość ludzi, idee społeczne, poglądy, instytucje polityczne i ustrój państwowy. Całokształt stosunków produkcji, odpowiadający określonemu szczeblowi sił wytwórczych, stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa. Marks wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej, których stosunki opierały się na wzajemnym wpływie i przenikaniu się.

Oprócz tego siłę napędową rozwoju społeczeństwa stanowi walka klas. Rewolucje społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw.

77. Uzasadnienie nieuchronności rewolucji proletariackiej według K. Marksa.

Walka klasowa prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu, a z kolei dyktatura proletariatu to narzędzie zlikwidowania klasowego podziału społeczeństwa i ustanowienia bezklasowego społeczeństwa komunistycznego. Stale zaostrzająca się walka klasowa przeistoczy się w końcu w walkę polityczna, czyli walkę o władzę. Podstawowym zagadnieniem każdej rewolucji jest zagadnienie władzy państwowej. Żadna klasa panująca nie zrezygnuje z niej dobrowolnie i dlatego nowa klasa i owe stosunki produkcji mogą triumfować tylko wtedy, gdy stara władza zostanie obalona przemocą. Rewolucje społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw. Należy „uczynić rewolucję nieustającą dopóty, dopóki proletariat nie zdobędzie władzy państwowej”. Marks widział najważniejszy warunek zwycięstwa rewolucji w hegemonii proletariatu. Sądził, że rewolucja socjalistyczna dokona się jednocześnie we wszystkich lub przynajmniej najważniejszych krajach kapitalistycznych. Zwycięstwo socjalizmu w jednym tylko kraju było w zasadzie nierealne, z wyjątkiem może Anglii, USA czy Holandii.

78. Eduard Bernstein: krytyka rewolucji i dyktatury proletariatu.

Bernstein krytykował rewolucję. Stwierdzał, że dla niego „stałe posuwanie się naprzód jest lepszą rękojmią trwałego powodzenia niż nieprzewidziane wypadki, jakie przewrót pociągnie za sobą”. Stopniowa likwidacja kapitalistycznego wyzysku w połączeniu z rozbudową pierwiastków socjalistycznych doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu w socjalizm bez konieczności gwałtownego przewrotu.

Absolutyzując doraźne cele proletariatu stwierdzał: „To co nazywamy pospolicie ostatecznym celem, jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim”.

79. Karol Kautsky i centryzm.

Niemiecki przywódca socjaldemokracji, twórca programu efuckiego, czyli programu partii socjaldemokratycznej przyjętego w 1891 roku, który to program był uważany za pierwszy program w którym były wyartykułowane, czy przełożone na działalność partyjną zasady marksizmu. Jego marksizm był w zasadzie łączeniem elementów marksizmu z dawnymi elementami darwinizmu. Uważał, że wszystkimi zjawiskami rządzi przyrodnicza konieczność, a wszystkie cechy gatunkowe człowieka, które raz, że są niezmierne w dziejach, a dwa, że ludzkość dzieli w zasadzie ze wszystkimi zwierzętami. Wszystkie te cechy są stałe, podlegają jakiejś ewolucji w wyniku przypadkowych mutacji, z których to mutacji wynik pozwalał znaleźć osobnikom najlepiej do warunków środowiskowych przystosowanych. Nie ma w naturze celowości w sensie świadomego zamiaru ani określonej kierunkowej tendencji. Wszystkie w zasadzie cechy gatunkowe człowieka można odnaleźć już u zwierząt, aczkolwiek człowiek wyróżnia się dobrze rozwiniętą mową, umiejętnością pracy czyli także tworzenia narzędzi.

Podział pracy, bo jedną z tych rzeczy, która odróżnia obok mowy człowieka od zwierząt jest praca i podział pracy umożliwi wytwarzanie nadwyżek ponad niezbędne potrzeby, a przez to spowodował walkę o przywłaszczenie nadwyżek. Ponadto doprowadził do podziału klasowego opartego na posiadaniu środków produkcji. Myśl Kautskyiego jest zgodna z rozumowaniem Marksa. Nie tylko rozwój techniki określa formy podziału klasowego ale także pewne jakości środowiska naturalnego. Kautsky jak socjaliści utopijni był zwolennikiem tzw. scjentyzmu związanego z empiryzmem, pozytywizmem i materializmem przyrodniczym. Według tego to poglądu, prawdziwego obrazu rzeczywistości dostarczają tylko badania takie, jakie są prowadzone w naukach przyrodniczych oparte na tych samych przesłankach metodologicznych. Zatem postuluje się w scjentyźmie zastosowanie metod matematycznych, czy metod charakterystycznych dla przyrodoznawstwa także dla badań nad społeczeństwem.

80. Socjalizm czy liberalizm- uzasadnij wybór na podstawie poglądów wybranych myślicieli.

81. Doktryna anarchizmu: Godwin, Stirner, Proudhon, Bakunin, Kropotkin

- William Godwin: w „Sprawiedliwości politycznej” krytykował rewolucję i wyrażał aprobatę dla pochwały władzy Burke'a. „Nawet najlepszy rząd jest złem”. Zwolennik umowy społecznej, rozumianej jako ogólna umowa powołująca społeczeństwo i struktury władzy. Sprawiedliwość wymaga, by wolny człowiek decydował o wszystkim sam. Tylko konkretne porozumienia mogą stać się źródłem obowiązków. Państwo deprawuje człowieka, który jest istotą dobrą z natury (bez tej tezy nie byłoby anarchizmu). Negowanie przymusu ma sens tylko wtedy, gdy z góry zakładamy, iż człowiek obdarzony jest skłonnościami, które pozwalają mu myśleć w całkowitej swobodzie.

- Stirner Max Fundament: koncepcja zakładająca, że istnieje jedynie konkretne, jednostkowe `JA”. Państwo, społeczeństwo, naród, Bóg, człowiek, rodzina czy prawo, to tylko pozbawione realnego bytu „widma”. Ich zadaniem było odgrodzenie „ja” od poznania rzeczy, a tym samym przeszkodzenie jednostce w staniu się „uświadomionym egoistą”, bo każdy człowiek jest był egoistą. Stirner nie dążył do wyznaczenia granic jednostkowego egoizmu. Jednostka winna realizować swoje cele nie bacząc na „widma”. Uwolniona od sił zewnętrznych suwerenna i samorządna jednostka, nazywana przez Stirnera „właścicielem” uznana została przez niego za jedyne źródło prawa. Prawo=> normy narzucone otoczeniu przez „uświadomionego egoistę”

„Siła przed prawem”=> nawet najbardziej okrutna zbrodnia zostanie zalegalizowana, jeżeli winnemu jej uda się wymusić na innych jej akceptacje. Zabójstwo=> kara śmierci, Kradzież=> podatki; Stirner wzywał zatem do jednostkowego buntu przeciwko woli współczesnych mu „właścicieli”. Miał polegać na ignorowaniu „widm” pustych pojęć ogólnych tworzonych przez „właścicieli”. Najbardziej zniewalające pojęcia „widma”: Bóg, państwo, prawo.

- Pierre Joseph Proudhon: uważał, iż istniejące współcześnie stosunki własnościowe nie dają się pogodzić z zasadami sprawiedliwości i wolności. Własność może istnieć sensownie tylko jako funkcja efektywnej pracy, a tak nie jest. Proudhon pragnął zastąpić istniejący system systemem mutualistycznym, przewidującym świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek. Chciał programu stopniowych reform, głownie zniesienia pieniądza i zreorganizowania sfery obiegu i podziału dóbr (chciał stworzyć bank wymiany). Reformy należałoby przeprowadzić stopniowo, w drodze pokojowej. Walka proletariatu o władzę nie ma sensu. Instytucja przymusu jest uosabiana przez państwo. Wolność i sprawiedliwość będą przywrócone, kiedy przymus państwowy ustąpi miejsca stosunkom umownym w społeczeństwie równych obywateli.

Proudhon protestował przeciwko postępowi technicznemu, sądził, iż można wstrzymać i cofnąć proces koncentracji kapitału. Prezentował interesy drobnomieszczaństwa.

- Bakunin- anarchokolektywizm- „Państwo a anarchia”

1 uspołecznienie środków produkcji,

2 zniesienie dziedziczenia własności,

3 zrównanie klas,

4 zniesienie państwa, bo nie daje możliwości organizowania się od dołu ku górze,

5 państwo→ aparat przemocy→ znieść→, terror→ REWOLUCJA- organizacja spiskowa.

6 społeczeństwo jako luźny związek produkcyjnych kolektywów robotniczych w mieście, zrzeszeń chłopskich na wsi.

- Piotr A. Kropotkin: był twórcą tzw. anarchokomunizmu. Wyobrażał sobie przyszłe społeczeństwo jako związek wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych, w których miała się urzeczywistnić zasada zgodności interesów jednostki z interesami społecznymi. Podstawowymi zasadami współżycia społecznego w komunizmie miały być kolektywna praca oraz wzajemna pomoc. Kropotkin wierzył w instynkt społeczny mas i ich zdolność do zorganizowania komunistycznego społeczeństwa. Protestował przeciwko akcjom terrorystycznym i twierdził, że rewolucja społeczna musi być wpierw przygotowana przez propagandę i agitację wśród mas.

82. Sorel i anarchosyndykalizm.

Georges Sorel: uważał się za ucznia Marksa. Uważał, że w świecie toczy się zacięta walka klasowa. Współczesne społeczeństwo składa się z dwóch przeciwstawnych grup, których interesy są nie do pogodzenia. Nisko cenił wartości moralne burżuazji - jest tchórzliwa i skłonna do ustępstw. Reformy częściowe opóźniają normalny rozwój procesu społecznego i stępiają ostrze walk klasowych; mogą one odwieść robotników od zmiany ustroju społecznego.

Proletariat ni jest związany żadnymi więzami solidarności z burżuazją. Powinien szukać wyzwolenia bez uciekania się do burżuazyjnej nauki. Pierwszą regułą postępowania powinno być: pozostać wyłącznie ruchem robotniczym, to znaczy wykluczyć inteligentów. Sorel przeciwstawiał się formie sabotażu, który demoralizuje i który byłby spuścizną po starym reżimie.

Porozumienie między socjalistami a syndykalistami jest niemożliwe: socjaliści chcą reformy państwa, syndykaliści jego zniszczenia. Socjaliści atakują tylko ludzi będących u władzy, syndykaliści - samą władzę. Socjaliści chcą rewolucji po to, by mogli sami władzę sprawować - jak im się uda będą popełniali te same błędy, co ich poprzednicy. Sorel nie widział żadnych różnic między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym.

Siłę napędową w dziejach zawsze stanowią walczące mniejszości. Wielkie przewroty w historii nieuchronnie łączyły się z mitami społecznymi. Takim mitem ruchu syndykalistycznego jest idea strajku powszechnego, który obali ustrój kapitalistyczny i wprowadzi na jego miejsce ustrój wolnych wytwórców, zrzeszonych w syndykaty.

83. Cechy charakterystyczne XIX wiecznego anarchizmu.

Anarchizm to zespół poglądów wykluczających potrzebę istnienia państwa.

Poszczególne wersje anarchizmu różnią się między sobą co do: stopnia radykalizmu, drogi przejścia do społeczeństwa bezpaństwowego, sposobu przewidywanej organizacji państwa. Anarchiści z reguły wrogo byli nastawieni na instytucję własności prywatnej, traktowali państwo jako aparat przemocy i ucisku. Uważali, że to władza generuje konflikty rodząc przemoc, za zbędne uważali funkcje porządkowe i dyscyplinujące.

84.Polska myśl polityczna w II połowie XIX wieku - Popławski, Świętochowski, Bobrzyński.

85. Leninowska koncepcja roli i organizacji partii proletariackiej.

Lenin stał na czele partii bolszewickiej, która w 1912 roku przyjęła nazwę partii komunistycznej. Jego twierdzenia dotyczące partii rewolucyjnej stały się jedną z podstaw i płaszczyzn działalności ruchu komunistycznego. Lenin rozumiał rolę partii i relacje pomiędzy nią a klasą robotniczą inaczej niż Karol Marks. Poddał krytyce stanowisko, że partia nie może rozmijać się z dążeniami proletariatu. Twierdził również, że sama z siebie klasa robotnicza nigdy nie jest w stanie wytworzyć świadomości proletariackiej i rewolucyjnej (klasowa świadomość polityczna może być przyniesiona robotnikowi tylko z zewnątrz - przez zorganizowanych rewolucjonistów, znających teoretyczne założenia marksizmu) a udział robotników w walce politycznej bynajmniej nie czyni jeszcze ich polityki polityką socjaldemokratyczną. Lenin wywodził, że jest niemożliwe, aby w państwie burżuazyjnym proletariat mógł mieć inną niż burżuazyjna świadomość, bo ideologia burżuazyjna posiada o wiele więcej środków rozpowszechniania niż socjalistyczna. Partia powinna być ruchem zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistów, którzy są poddani dyscyplinie i gotowi do poświęceń.

Zasady organizacyjne partii robotniczej:

- zachowująca ciągłość organizacja kierowników zapewni trwały ruch rewolucyjny

- im szersze są masy wciągane do walki tym konieczniejsza taka organizacja i tym mocniejsza powinna być taka organizacja (siła partii zależała od udzielanego jej przez masy poparcia)

- w skład organizacji powinni wchodzić głównie ludzie zajmujący się zawodowo działalnością rewolucyjną i którzy opanowali sztukę walki z policją polityczną - to w warunkach konspiracji utrudni wykrycie takiej organizacji

- powinien poszerzać się skład osób spośród innych klas społeczeństwa obok klasy robotniczej, które będą miały możność brania czynnego udziału w ruchu

- za członka partii nie uznaje się kogoś, kto nie jest włączony w struktury organizacyjne, które opierają się na ścisłej dyscyplinie (centralizmie demokratycznym) a nie na zasadach demokracji (Lenin krytykował broniących jej mienszewików)

Dowodem poparcia, jakim cieszyła się partia było dla Lenina trwanie władzy radzieckiej. Na partiach typu bolszewickiego, opierających się na rewolucyjnej teorii i reprezentujących obiektywny interes proletariatu, wzorował się ruch komunistyczny na całym świecie.

86. Leninowska teoria rewolucji i jej wpływ na ruch robotniczy.

Według Lenina rewolucja proletariacka była nieunikniona i miała ogarnąć cały świat (teoria imperializmu), dzięki czemu powstałoby jedno światowe państwo proletariatu. Gotów był Lenin akceptować przejściowy postulat zlania się narodów (cel socjalizmu), jako konieczny dla zwycięstwa rewolucji. Początkowo popierał tezę socjaldemokratów, że będzie miała ona charakter burżuazyjno - demokratyczny. Powtarzał, że socjaldemokraci powinni czynnie poprzeć rewolucję, ponieważ marksizm uczył energicznego udziału, walki o proletariacki demokratyzm i doprowadzenie rewolucji do końca. Rezultatem tego udziału miała być rewolucyjno - demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa ( było to hasło przejściowe, ponieważ chłopstwo uważano za drobną burżuazję, a ignorowanie tego zadania w okresie rewolucji demokratycznej dla Lenina byłoby reakcyjne). Wszelkie działania, jeśli tylko przybliżały zwycięstwo proletariatu, były usprawiedliwione. Głównymi źródłami poparcia dążeń rewolucyjnych były według Lenina:

- sojusz z chłopstwem (które powinno natychmiastowo realizować przeobrażenia rolne)

- ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego (prawo do samookreślenia wszystkim narodom wchodzącym w skład państwa - chociaż właściwie głównym zadaniem partii było popieranie samookreślenia nie ludów i narodów, lecz proletariatu w łonie każdej narodowości, który powinien być jak najściślej zjednoczony).

Poza tym Lenin popierał walkę z wszelkim uciskiem narodowym a sprzeciwiał się walce o ,,kulturę narodową''. Bowiem proletariat popierać miał to, co sprzyjałoby zacieraniu się różnic narodowościowych i stapianiu się narodów.

Kolejnym postulatem wysuniętym przez Lenina było wykorzystanie wojny i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji. Zadaniem robotników i ruchu robotniczego jest zwalczać wojnę, ale nie pacyfistycznymi hasłami a wznieceniem wojny domowej i rewolucji. Lenin analizował wojnę jako moment sprzyjający rewolucji, lubił cytat ,,wojna - to kontynuowanie polityki innymi środkami''. I wojna światowa była dla niego wojną imperialistyczną i nonsensem wg niego byłoby głoszenie haseł pokojowych, gdyż one utrzymywałyby dawny system. Jedynym więc wyjściem na położenie kresu wojnie było dokonanie rewolucji klasy robotniczej. Włodzimierz Lenin wytyczył drogę i metody działania na niemal cały XX wiek dla tej części ruchu robotniczego, która określiła się jako ruch komunistyczny.

87. Stalinizm.

W walce o władzę po śmierci Lenina w 1924 roku Stalin wyszedł zwycięsko. Umocnił ją i przystąpił od 1928 roku do konsekwentnej rozprawy z przeciwnikami politycznymi, a także likwidacji wszelkich przejawów życia społecznego, które byłoby niezależne od ideologii i woli partii (czyli samego wodza).

Stalinizm był należał do totalitarnych systemów rządzenia - państwo i rządząca (zarazem jedyna) partia zmierzała do kontrolowania gospodarki, zewnętrznych aspektów życia, a co najważniejsze - usiłowała wprowadzić kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię. Jedna z niewielu tez Stalina, która była pewną nowością a nie ponownym nawiązaniem do spuścizny Lenina, była ta mówiąca o możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju, sformułowana dla potrzeb rozprawy z największym wrogiem politycznym Stalina - Trockim.

Stalin głosił również, że wraz z postępem w budowie socjalizmu, następuje zaostrzenie walki klasowej. Teza ta miała uzasadniać brutalne czystki partyjne, likwidację całych klas społecznych (np. niezależnego chłopstwa), eksterminację przeciwników - rzeczywistych i urojonych.

Reszta -> podręcznik.

88. Krtyka demokracji i politycznej roli mas: Nietzsche, Ortega y Gasset,

a) Fryderyk Nietzsche m.in. w szerzeniu się demokracji upatrywał przyczyn dekadencji XIX-wiecznej kultury. Ludzie nie są równi, dlatego też demokracja, która się z tą tezą nie zgadza, nie ma racji bytu. Istnieje potrzeba zwyciężania słabszych przez silniejszych. Wolni mogą być tylko silni. Współczesnemu złu przeciwstawiał ideał „nadczłowieka”, władcy wybitnego, charyzmatycznego, któremu oprócz doskonałości biologicznej przypisywał „wolę mocy”, realizującą się w dążeniu do władzy i panowania. Głosił, że wszelka działalność ludzki jest uwarunkowana potrzebami życiowymi, a wszelka prawda jest subiektywna i względna. Popadał on w kult elitaryzmu.

b) Ortega y Gasset krytykuje ustrój demokratyczny. Osiągają w nim władzę ludzie przeciętni. Ponadto z demokracją wiąże się stan zagrożenia, rządy bowiem wybranych polityków nie przygotowanych do tej roli wywołują niezadowolenie. Ten chaos umożliwia objęcie władzy przez jednostki silne i narzucające jakieś formy totalitaryzmu.

Znaczna część ludzi, właśnie tych tworzących masę, nie weryfikuje poglądów zaszczepionych przez społeczeństwo. Ulega więc sterowaniu. Opinie i poglądy uznawane w danym społeczeństwie jako słuszne wywierają silny nacisk. Tą drogą społeczeństwo pełni władzę nad jednostką. Bywa ona bardziej dokuczliwa niż prawo. Zadaniem elity jest zaszczepienie idei słusznych dla danego społeczeństwa. Wszelkie mniejszości w określonym państwie, a więc słabsze od tych, którzy faktycznie sprawują władzę, powinny uzyskiwać dla siebie wolność. Problem polega na tym, że z takim stanem rzeczy nie chcą pogodzić się ludzie przeciętni tworzący masę.

Ortega y Gasset krytykuje demokrację także i z tego powodu, że w ustroju tym masy narzucają wszystkim obywatelom swoje poglądy i obyczaje. Umysły przeciętne i banalne pragną zniewolić innych swoimi wartościami. Masa to ludzie, którym nie można przypisać jakiś swoistych wartości. Masę tworzą ludzie przeciętni, a więc nie można stawiać znaku równości między masą a chłopami czy robotnikami. Masę tworzą również ci zaliczani do warstw inteligencji, odznaczający się wąskością horyzontów, nikłą wrażliwością, nadmierną specjalizacją. Tak więc można wśród masy odnaleźć na przykład lekarzy, inżynierów czy profesorów uniwersytetu. Człowieka tworzącego masę interesuje przede wszystkim własny dobrobyt, co wywiera wpływ na system prawny. Nie czuje więzi z innymi ani też poczucia odpowiedzialności za świat kultury i cywilizacji. Społeczeństwo amerykańskie jest wyrazistym przykładem społeczeństwa złożonego z masy. Poważne niebezpieczeństwo zawiera się w tym, że ludzie tworzący masę traktują własną przeciętność za stan oczywisty, są pozbawieni autokrytycyzmu. Nie poszukują własnego przeznaczenia, czyli inaczej mówiąc ideałów, które miałyby wyznaczać ich istnienie. Masa nienawidzi tego, co nie jest nią samą - jak zauważa Ortega y Gasset - i chce narzucić innym własne poglądy. Politycy wyrażają poglądy mas. Starają się uzyskać ich aplauz po to, by mieć wystarczającą liczbę głosów w kolejnych wyborach. Politycy nie służą więc urzeczywistnianiu ideałów elity.

89. XIX-wieczni teoretycy rasizmu: Gobineau, Lapouge, Chamberlain.

- Artur Gobineau: uważał, że rozwój społeczeństwa zależy od czystości rasy i jego wrodzonych zdolności. W zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy rasy: białą, żółtą i czarną.

+ Rasa biała (aryjska) to rasa panów, urodzonych rządców, twórców i moderatorów politycznego porządku. Odznacza się małą zmysłowością, wysokim stopniem inteligencji, poczuciem honoru, bezinteresownością, odwagą, zmysłem ładu i harmonii; głównie wysocy blondyni o niebieskich oczach.

+ Rasa żółta to rasa męska - urodzonych kupców. Odznacza się średnim wzrostem i ciemnymi oczami, wytrwałością, trzeźwością, praktycznością, brakiem fantazji i przeciętną inteligencją.

+ Rasa czarna to rasa kobieca. Odznacza się zmysłowością, fantazją i wybitnymi uzdolnieniami estetycznymi, niezdolnością do organizowania procesów wewnętrznych i zewnętrznych, małą twórczością i słabą wolą.

Tylko rasa biała uczestniczyła w przeszłości jako czynnik tworzący wysokie formy kultury i politycznej dojrzałości.

Historia jest historią mieszania się ras. Jedynie Chiny i Indie zachowały ludność rasowo nieskazitelną. Germanie tworzyli niegdyś czystą rasę aryjską, ale potem zmieszali się z Finami (w Anglii i Skandynawii) i ze Słowianami (na Wschodzie) - ludami zdegenerowanymi, najbardziej wymieszanymi rasowo.

Mieszając się na przestrzeni dziejów z rasami niższymi, rasa biała zatracała stopniowo swoje uzdolnienia i naturalne predyspozycje. Efektem tego jest szerząca się demokracja (głównie Żydzi), która powoduje zastój w kulturze. Tylko restauracja rządów arystokratycznych może ratować zachodnią cywilizację.

- Georges Vacher de Lapouge: podzielił ludność Europy na rasy: aryjską (nordycką), alpejską i śródziemnomorską. Uważał, że wszystkie osiągnięcia związane z kulturą i doskonaleniem organizacji państwowej są dziełem rasy aryjskiej. Historyczny rozwój przynosi zanikanie rasy najwyższej kosztem rozszerzania się elementów ras niższych. Triumf miernoty, kariera haseł socjalistycznych, wzrost politycznej demagogii, zanik twórczego rozmachu, marazm - oto symptomy rozpoczynającego się kryzysu kultury zachodniej. Życiem społeczeństw ludzkich kieruje prawo szybszego niszczenia i zanikania elementów rasowo doskonalszych.

- Houston Stewart Chamberlain: uważał, że rasa jest „upostaciowionym człowieczeństwem”. Większość ludzi w ogóle nie ma rasy i żyje w chaosie, gdyż pozbawiona jest świadomości więzów rasowych. Cywilizacja powstała z dorobku Greków (filozofia, poezja, sztuka), Rzymian (imperium, ład społeczny i harmonia, kodyfikacja praw), Żydów (judaizm i chrześcijaństwo) i Teutonów, którzy na tej podstawie zbudowali cywilizację doskonałą.

Germanie są duszą naszej kultury. Pojęcie Germanów w szerszym znaczeniu obejmowało też Celtów i Słowian, w węższym stało się tożsame z Niemcami. W Niemczech rasa teutońska zachowała się w najczystszej postaci. Kształtowanie się wielkości Niemców szło w parze z rozwojem antysemityzmu. Głównym wrogiem rasy niemieckiej jest rasa żydowska, odpowiedzialna za wszystkie klęski i katastrofy w dziejach. Jest ona co prawda uzdolniona, ale niezmiennie działa w sposób destrukcyjny. O sukcesie powodzenia rasy niemieckiej, którym było utrzymanie czystej rasy, zadecyduje skuteczność środków, które zostaną zastosowane w śmiertelnym starciu z Żydami.

90. Darwinizm społeczny i jego twórcy: Herbert Spencer i Ludwik Gumplowicz.

- Herbert Spencer: dokonał wzbogacenia socjologii o determinizm społeczny oraz teorię ewolucjonizmu. Traktował społeczeństwo jako części przyrody i interpretował jego rozwój z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typy przyrodniczego (determinizm). Społeczeństwo jest jak żywy organizm i jak organizmy przyrody podlega też prawom ewolucji. Spencer był liberałem. Twierdził, że istotną cechą współczesnego społeczeństwa industrialnego jest wolność osobista jednostki, która polega na tym, że „każdy człowiek ma prawo czynić wszystko co chce, pod warunkiem, że nie naruszy takiego samego prawa innego człowieka”. Wyliczył on, czego państwo nie powinno robić:

+ interweniować w ekonomikę (naruszałoby wolność jednostki),

+ zakładać kościoła państwowego (ograniczyłoby prawo obywateli do wyboru wiary),

+ pomagać ubogim (naruszałoby prawo doboru naturalnego),

+ kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza.

Chwalił wolną konkurencję i był wrogiem państwa autorytarnego. Przejawiał niechęć do polityki imperialnej.

- Ludwik Gumplowicz: za podstawę swej socjologii przyjął teorię walki o byt - darwinizm społeczny. Podkreślał, że wynik walk w społeczeństwie zależy od organizacji walczących grup. Kwestionował automatyczne działanie prawa doboru naturalnego w społeczeństwie. Za podstawowe prawo rozwoju społecznego uznawał tendencje samozachowawcze jednostek i grup społecznych, a za zasadniczy proces społeczny - walkę między grupami.

Utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras, rozumianych jako historyczne zbiorowości etniczne. Walka ras prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie w celu podboju obcych grup, przekształciła się później w walkę między państwami, a wewnątrz ich - w walkę między stanami i klasami społecznymi. Na tej podstawie Gumplowicz rozwinął teorię podboju, za pomocą której tłumaczył genezę i istotę państwa.

91. Augusta Comte'a koncepcja pozytywizmu.

August Comte (1788-1857). Filozof francuski. Twórca filozofii pozytywistycznej i prekursor socjologii. Odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za poznaniem, zajmującym się jedynie przedmiotami rzeczywistymi i kwestiami dostępnymi umysłowi. Jego zdaniem filozof pozytywista powinien zajmować się rozważaniem zagadnień utylitarnych i podejmować działanie na rzecz ulepszenia życia. Jego zdaniem pozytywizm nie był filozofią w tradycyjnym rozumieniu. Konieczność reformy społeczeństwa, które przechodzi głęboki kryzys, spowodowany anarchią umysłową. Ten stan można zlikwidować poprzez stworzenie systemu idei, który odzwierciedlałby współczesny mu stan rozwoju ludzkiego umysłu i nauk szczegółowych. Ewolucja społeczna odbywa się w trzech etapach: teologicznym - fikcyjnym, metafizycznym - abstrakcyjnym. W epoce pozytywnej człowiek dzięki uzyskaniu dojrzałości wyzwoli się od religii i innych form iluzji. Wystąpił z propozycją budowy świeckiego systemu wspólnych idei moralnych, będącego odzwierciedleniem normatywnego charakteru wszelkich stosunków społecznych i powszechnie akceptowanego systemu wartości, bez których nie może istnieć ład społeczny. Pragnął stworzyć koncepcję kościoła pozytywizmu. Organizację, rytuał i sakramenty zapożyczył z katolicyzmu. Pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: „Wielkiego Środowiska”, czyli przestrzeni, „Wielkiego Fetysza, czyli kuli ziemskiej oraz „Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości. W tym kościele świętymi byliby: Platon, Mozart, Smith, Kopernik. Sobie Comte rezerwował rolę papieża.

92. Teoria krążenia elit Vilfreda Pareto.

- Vilfredo Pareto (1848-1923). Włoski twórca socjologicznej teorii krążenia elit. Przeciwstawienie nauki i życia oraz myślenia logiczno-eksperymentalnego. Wskazywał na dominację pozaracjonalnych i podświadomych czynników ludzkiego postępowania. Relacja pomiędzy celem i środkami jego urzeczywistnienia. Człowiek, dlatego postępuje w taki czy inny sposób, gdyż żywi przekonanie, które wyraża uczucia będące wyrazem jego popędu. Ten zaś skłania go do określonego zachowania. Przekonania zostały nazwane derywacjami i podzielone na cztery rodzaje w zależności od tego, do czego się odnoszą. Popędy determinujące ludzkie postępowanie określił mianem rezyduów. Wyróżnił 6 rodzajów popędów: kombinacji, utrwalania grupy, wewnętrznych uczuć, towarzyskości, indywidualizmu i seksu. Dostrzegał wzajemne oddziaływanie derywacji i rezyduów. Historia jest cyklem zmieniających się elit;

- Zmieniają się elity, a w szczególności elita władzy;

- Aktualna elita wyczerpuje swoją energię - w tym czasie pośród mas pojawia się grupa ludzi, która wykształca w sobie cechy mogące zagrozić obecnej elicie;

- Nowo powstająca elita zdobywa uznanie pośród mas odwołując się do rezyduów (instynkty, popędy, wyobrażenia, kompleksy, emocje);

- Proces zdobywania pozycji elity przypomina darwinowską teorię walki o byt - silniejszy gatunek wygrywa;

- Regułą jest, że po dojściu elity do władzy rezygnuje ona z głoszonych przez siebie haseł (służyły one jedynie do zdobycia awansu) i wykonuje władzę korzystając z terroru - historia musi się powtórzyć;

- Nowa elita dzięki swojej sile wypiera starą - jest to według Pareto motorem rozwoju społecznego;

- Jeżeli elita chce przedłużyć swoje panowanie musi w swe szeregi wcielać najwybitniejszych ludzi tworzących nową elitę wśród mas.

93. Decyzjonizm Carla Schmitta.

Carl Schmitt (1888-1985). Niemiecki prawnik, teoretyk decyzjonizmu i filozof polityki. Schmitt był zwolennikiem silnego państwa posiadającego skoncentrowaną władzę;

Istota demokracji polegać miała nie na równości i wolności, ale na identyczności podmiotu i przedmiotu autorytetu władzy państwowej. Do cech demokracji zaliczał zasadę akceptacji jednorodności i negacji różnorodności. Wyrazicielem woli ludu wcale nie musi być parlament. Rozróżniał dyktaturę suwerenną od komisarycznej. Władza powinna być skuteczna, co ma się ujawniać w sytuacjach kryzysowych; Suweren jest tym, który decyduje, że zaistniała sytuacja kryzysowa i tym, który ją odwołuje; Suweren jest upoważniony do podejmowania wszelkich decyzji; Zastąpienie pozytywistycznej koncepcji prawnego związania państwa teologiczną motywacją działań władzy zależną od aktualnej sytuacji. Wydawane przez suwerena decyzje są ponad prawem. Rola prawa ogranicza się do ustalania procedur właściwych dla podejmowania decyzji, prawo nie wnika w treść decyzji, ani w to, kto ma je podejmować; Działania suwerena podlegają prawu jedynie w okresie normalizacji i spokoju; Decyzjonizm to negacja parlamentaryzmu, rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu. Po 1933r. uzasadniał suwerenną pozycję wodza Trzeciej Rzeszy, opowiadając się za ideą państwa totalnego.

Przez pojęcie polityczności rozumiał cechę zorganizowanych zbiorowości ludzkich opartą na przeciwieństwie między przyjacielem i wrogiem. Przyjaźń może przerodzić siwe wrogość i odwrotnie zależnie od sytuacji.

94. Nacjonalizm polski - Zygmunt Balicki i Roman Dmowski.

Zygmunt Balicki: socjolog, jeden z głównych teoretyków teoretyków inicjatorów ruchu narodowego w Polsce. Naród- pojmowany jako organiczna wspólnota ludzka ukształtowana w wyniku współdziałania czynników takich jak pochodzenie, tradycja i religia. Naród to grupa, której się nie wybiera, przynależna jednostce poprzez fakt jej urodzenia i niezbywalna aż do śmierci. Twierdził, że naród nie może istnieć w formie niepodległego bytu, ale prawo do takiego bytu przysługuje tylko narodom o silnej indywidualności, umiejącym walczyć o własne państwo. Miał nadzieję, że Polacy będą w stanie przekształcić się z prostej formy bytowania, jaką jest naród, w wyższe stadium w postaci społeczeństwa politycznego, a te zaś w wyższą jednostkę- państwo narodowe. Odróżniał demokrację od parlamentaryzmu. Demokracją nazywał system, w którym wszyscy członkowie narodu mogą bezpośrednio uczestniczyć w rozstrzyganiu spraw publicznych. Parlamentaryzm pozbawiał natomiast ludzi prawa do współdecydowania o żywotnych sprawach narodu, gdyż ograniczł ich udział jedynie do wyboru organu faktycznie i prawnie monopolizującego rozstrzygnięcia ze sfery publicznej. Uznawał, że demokracja prowadzi do decentralizacji władzy, parlamentaryzm zaś wiedzie ku centralizacji. Prymat narodu nad jednostką. Przeciwnik liberalizmu i wolnego rynku.

Roman Dmowski: polityk, jeden z założycieli Narodowej Demokracji. Naród- wspólnota kultury, języka, wierzeń religijnych, tradycji. Naród jest jeden i ma jeden cel i interes narodowy. Stosunek jednostki do narodu polega na ścisłym związku jednostki ze swym społeczeństwem, na traktowaniu wszystkich jego interesów jako swoje. Opowiadał się za polityką prorosyjską. Polacy najpierw mieli wywalczyć sobie szeroką autonomię w Królestwie Polskim, później w wyniku wojny powszechnej należało doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem pod berłem cara, a końcowym etapem miała być niepodległość. Potępiał wszelkie przejawy zrywów narodowościowych a w szczególności powstania listopadowego i styczniowego. Największym wrogiem Polski wg niego były Niemcy. Był zdecydowanym przeciwnikiem socjalizmu i parlamentaryzmu. Po odzyskaniu niepodległości Polska miałaby być republiką parlamentarną z demokratycznym rządem na czele. Kościół Katolicki miałby uprzywilejowaną pozycję. Granica powinna być oparta na zasadach etnicznych. Państwo powinno obejmować: Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, Górny Śląsk. Był antysemitą i przeciwnikiem ruchów masońskich. Chciał ograniczenia roli Żydów w życiu politycznym, gospodarczym i kulturowym Polski.

95. Koncepcje polityczne Józefa Piłsudskiego.

Józef Piłsudski (1867-1935). Polityk i mąż stanu, Naczelnik Polski, przywódca PPS. Podstawowym zagadnieniem myśli politycznej była sprawa niepodległości Polski. Miał do niej doprowadzić zryw powstańczy oparty na klasie robotniczej. Cel- ustanowienie republiki demokratycznej. Socjalizm należało wprowadzić w drodze parlamentarnych reform. Przed wybuchem I wojny światowej opowiadał się za polityką proniemiecką i pro austryjacką. Zakładał, że antagonizmy pomiędzy mocarstwami europejskimi doprowadzą do konfliktu zbrojnego, w wyniku którego armia rosyjska wycofa się z Królestwa Polskiego. Niepodległa Polska miała nawiązywać granicami do Rzeczypospolitej Obojga Narodów, osłoniętej od Rosji kordonem państw skonfederowanych: Litwą, Białorusią i Ukrainą. Polska powinna być państwem, które byłoby czynnikiem stabilizującym w Europie Środkowowschodniej. Miało to być państwo wielonarodowe, szanujące mniejszości narodowe i religijne. Granica Polski z Niemcami uzależniona miała być od decyzji państw Ententy. Głosił tezę o nadrzędności państwa nad wszelkimi formami organizacji społeczeństwa. Krytykował polski nacjonalizm, który jego zdaniem osłabiał państwo wikłając je w spory narodowościowe. Był także przeciwnikiem partii politycznych. Występował jako rzecznik silnej władzy wykonawczej, na czele z prezydentem, wykonującym władzę w imię dobra powszechnego.

96. Geneza, przesłanki i źródła ideologiczne włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu.

Faszyzm powstał we Włoszech i prowadził do przejęcia władzy w celu utworzenia państwa totalitarnego. Przyczyną rozwinięcia się faszyzmu był sprzeciw społeczeństw, które zostały pokonane w I wojnie światowej. Narody te nie umiały pogodzić się z porażką oraz z postanowieniami w Wersalu po zakończeniu wojny. Na podatny grunt idee faszystowskie szczególnie wstąpiły we Włoszech i Niemczech. Otwarcie sprzeciwiały się one demokracji, liberalizmowi, kapitalizmowi, bolszewizmowi, humanizmowi, indywidualizmowi, chrześcijaństwu, komunizmowi, pluralizmowi parlamentarnemu. Faszyści uważali się za jedynych, którzy mają rację, dlatego należało wierzyć tylko w ich poglądy. Filozofia faszyzmu we Włoszech opierała się imperializmie włoskim, który zainicjował Crispiego oraz na nacjonalistach XIX w. jak Pareta, Sorela, czy Machiavelle. W Niemczech natomiast faszyzm opierał się na poglądach Gobineau, Chamberlaina, Nietzschego i Wagnera. Najważniejszym punktem ideologii faszystowskiej było nawiązanie do historii swego państwa oraz spojrzenie na swoją rasę jako wyższą od innych. Poza tym w koncepcji tej wynikiem złej sytuacji w państwie byli wrogowie, których upatrywano w liberałach, demokratach, komunistach i Żydach. Wojna prowadzona z tymi przeciwnikami była wpisana w ideologię faszystowską, aby mogła rozszerzać się po całym świecie. Program ruchu faszystowskiego czerpał wiele z idei socjalistycznych przykładem na to jest: zlikwidowanie podziałów klasowych, usunięcie kapitalizmu, zapobieganie bezrobociu w wyniku wprowadzenia robót publicznych, czas pracy nie miał przekraczać ośmiu godzin. Faszyści zyskali dzięki temu przychylność społeczeństwa w budowaniu swojego państwa.

Nazizm jest to ruch polityczny, który powstał w 1919 r. i nawiązuje do narodowego socjalizmu. Nazizm był wymierzony przeciwko postanowieniom traktatu wersalskiego, trudnej sytuacji gospodarczej, która się pojawiła w kilka lat po wojnie, liberalizmowi, systemowi wielopartyjnemu, demokracji, marksizmowi, komunizmowi, pacyfizmowi, chrześcijaństwu oraz innym kościołom. Na czele partii faszystowskiej NSDAP w Niemczech stał Adolf Hitler, który od samego początku dążył do obalenia rządów Republiki Weimarskiej. Idee ruchu nazistowskiego powstały w 1920 r. zapoczątkowane przez Federa, a rozwinął je Hitler w swojej książce "Main kampf", która powstała w 1925 r. oraz Rosenberg. Hitleryzm dążył do podporządkowania człowieka we wszystkich jego poczynaniach, oznaczało to lojalność i posłuszeństwo wobec NSDAP. Ponadto nawiązywał do rasizmu, uważając wyższość rasy aryjskiej nad wszystkimi innymi. Siła i walka należały do najważniejszego prawa społecznego, które zmierzało do zdobycia przestrzeni życiowej. Za wrogów przez nazistów uważano Żydów, komunistów, liberałów oraz socjaldemokratów. Podobnie jak w faszyzmie włoskim, nazizm w Niemczech nawiązywał do idei socjalistycznych, dzięki czemu znaczną część społeczeństwa poparła Hitlera w wyborach. Od wygranych wyborów przez nazistów w 1933 r. do 1945 r. panowała w Niemczech jedyna partia nazistowska NSDAP, na której czele stanął wódz Adolf Hitler. Stanowił on najwyższą osobę w państwie III Rzeszy. W ciągu 12 lat swego panowania wprowadził terror i bezprawie wobec wszystkich wrogów nazizmu, uzasadniał w myśl swojej ideologii wywołanie II wojny światowej oraz masowych zbrodni dokonanych w czasie jej trwania. Przegrana wojna przez Niemców zakończyła w ich kraju sprawowanie władzy przez nazistów, wielu z nich zostało poddanych pod sąd za zbrodnie, których dokonali. Po II wojnie światowej od czasu do czasu powstają ruchy, które nawiązują o idei nazizmu. Nazywane one są partiami neonazistowskimi.

97. Charakterystyka ruchów faszystowskich.

Po I wojnie światowej pojawiły się w niemal wszystkich państwach Europy nowe organizacje polityczne. Przedstawiały się jako organizacje nowego typu, które nie reprezentują interesów żadnej określonej grupy czy klasy społecznej, ale interes ogólny, powszechny: narodu, państwa itp. Partie te zamierzały programowo do tego żeby stać się partiami masowymi, powszechnymi. Ich organizacja była ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej, co znajdywało zewnętrzny wyraz także w umundurowaniu jej członków. Partie te często posiadały także oddziały zbrojne. Wszystkie te ruchy oparte były na uznaniu charyzmatycznej pozycji swego przywódcy. Członkowie zobowiązywali się do wierności względem wodza, przyrzekali mu posłuszeństwo i uznawali go za najwyższy autorytet. Taki charakter miały założone przez Mussoliniego „Fasci di Combatimento”, Niemiecka NSDAP, Węgierski Ruch Narodowościowy, Falanga Hiszpańska itp. W ich szeregach znajdowało się najwięcej: ludzi młodych, bezrobotnych, inteligenci, byli wojskowi. Przyczyny powstania były różne. Jednym z nich było rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego, które niemal wszystkim państwom wydawały się niesprawiedliwe. Powszechna była opinia, że zwycięzcy nie przestrzegają ogłoszonych przez siebie zasad. Związki te skupiały w większości żołnierzy, którzy po demobilizacji nie mogli znaleźć dla siebie pracy ani uzyskać odpowiedniej, wyższej pozycji społecznej. Kolejną przyczyną było powstanie pierwszego państwa komunistycznego. Obawa przed komunizmem kazała szukać nadziei w ruchu politycznym, który głosił powstrzymanie postępów komunizmu, jednocześnie obiecując rozwiązanie problemów społecznych innymi metodami. Rewolucyjne i rewindykacyjne nastroje mas skłaniały do poparcia faszystowskiego antykomunizmu.

98. Ideologowie faszyzmu włoskiego.

Giovanni Gentile, filozof, jeden z czołowych ideologów włoskiego faszyzmu, określany ojcem faszyzmu. Inspirowany filozofią Hegla. Dla niego państwo było wartością etyczną stanowiącą jedną konkretną wolę, świadomą swej autonomii i aktywności. Państwo przybierało formę rzeczywistej osoby, a państwo faszystowskie powstało jako antyteza koncepcji socjalistycznych i liberalnych oraz jako idea pozytywna wyrażająca się w uznaniu państwa jako za osobowość autonomiczną, która ma swoją wartość i cele, podporządkowując sobie interesy indywidualne zbiorowym. Dla faszysty wszystko jest skoncentrowane w państwie. Poza nim nie istnieją żadne inne wyższe wartości. Jednostki powinny jednoczyć się na podstawie ekonomicznej, tworząc syndykat. Doktryna faszyzmu była dla niego zaprzeczeniem rozumowania abstrakcyjnego i intelektualnego, nie była filozofią, lecz ideą życia. Twierdził, że faszyzm wyrażał się zawsze w czynie.

Banito Mussolini: Polityk, twórca i wódz włoskiego faszyzmu. Od 1908r. poświęcił się całkowicie działalności politycznej w partii socjalistycznej. Był redaktorem socjalistycznego pisma „Avanti”. Walczył na froncie podczas I wojny światowej i był ciężko ranny. Założył w Mediolanie Związek Włoskich kombatantów, a w 21r. został wybrany na posła do parlamentu. Przekształcił organizację kombatancką w Narodową Partię Faszystowską. W 1922r. zorganizował marsz na Rzym, po którym król Wiktor Emanuel II powierzył mu urząd premiera. Od 25r. zaczął sprawować nieograniczoną władzę dyktatorską jako wódz. W 1940 przystąpił do II wojny światowej po stronie Niemiec. Inspiracje czerpał od Hegla, Pareto, Sorela, Corradiniego, Nietschego. W doktrynie faszyzmu negował oświeceniowe dziedzictwo ideowo-polityczne XVIII i XIX wieku. Odrzucał indywidualizm liberalny i klasowy kolektywizm. Wyrażał gwałtowny sprzeciw wobec demokracji opartej na zasadzie suwerenności narodu. Radykalny antykomunizm i kult państwa. Prymat państwa nad jednostką. Jego dewiza; „Wszystko w ramach państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu”. Nie był zwolennikiem rasizmu i antysemityzmu. Opowiadał się za korporacjonizmem polegającym na solidarnej współpracy pracowników i pracodawców tej samej branży. Obiecywał likwidację bezrobocia, godziwe płace, ulgi dla kobiet i młodocianych.

„Doktryna faszyzmu” fragmenty:

Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma osobowości jest siłą, ale siłą duchową. Skupia ona wszystkie formy moralnego i intelektualnego życia człowieka. Nie może się więc ograniczyć do zwykłych czynności utrzymania porządku i sprawowania opieki, jak tego chciał liberalizm. Nie jest prostym mechanizmem, który ograniczałby sferę domniemanych swobód indywidualnych. Jest formą i normą wewnętrzną, jest ujęciem w karby dyscypliny całego człowieka, przenika tak wolę, jak i rozum. Jego zasada, ożywiająca go centralna idea, najistotniejsze natchnienie osobowości ludzkiej, żyjącej we wspólnocie obywatelskiej, zstępuje do głębi i zagnieżdża się w tak w sercu człowieka czynu, jak i myśliciela, tak artysty, jak i uczonego: ona, co jest istotą duszy.

Faszyzm [...] jest nie tylko prawodawcą i założycielem instytucji, lecz wychowawcą i krzewicielem życia duchowego. Chce odnowić nie formy życia człowieka, lecz treść, człowieka, charakter, wiarę. I w tym celu pragnie karności i autorytetu, które by zstąpiły w dusze i zdobyły w nich rząd niezaprzeczony. Przeto jest jego symbolem pęk rózg liktorskich, symbol jedności, siły i sprawiedliwości.

99. Ideologowie niemieckiego nazizmu.

Hitler Adolf- przywódca Trzeciej Rzeszy, ideolog narodowego socjalizmu, urodzony w Austrii. Po nieudanej próbie podjęcia nauki na Akademii Sztuk Pięknych we Wiedniu przeniósł się do Monachium. Brał udział w I wojnie światowej jako ochotnik w armii niemieckiej. Po jej zakończeniu rozpoczął działalność polityczną, wstępując do Niemieckiej Partii Robotniczej, którą przekształcił w NSDAP. W 1923r. podjął próbę puczu w Monachium, po której trafił do więzienia, gdzie napisał „Mein Kampf”. Po wyjściu z więzienia rozpoczął odbudowę partii. 30.01.1933r. został powołany na Kanclerza Rzeszy. Za cel postawił sobie doprowadzenie do stworzenia wielkiego i rasowo czystego narodu niemieckiego. Nacjonalizm i ekspansjonizm przyczyniły się do likwidacji niekorzystnych dla Niemiec postanowień traktatu wersalskiego, aneksję Austrii i Czechosłowacji oraz do wybuchu II wojny światowej. Nie stworzył oryginalnej doktryny politycznej, ale miał swój światopogląd, który stanowił konglomerat różnych koncepcji: volkizmu (rasistowsko - antysemicka ideologia), socjaldarwinizmu, geopolityki, filozofii nihilizmu, immoralizmu, antyliberalizmu, antydemokratyzmu. Rasistowska i solidarystyczna idea niemieckiej wspólnoty narodowej. Naród, Rzesza Niemiecka i jej przywódca mieli stanowić jedną całość. Funkcjonowanie jej powinno opierać się na zasadzie wodzostwa. Domagał się bezwzględnego podporządkowania wszystkich aspektów życia narodu i państwa woli Fuhrera. Rozbudowany, zhierarchizowany i scentralizowany aparat partyjno - państwowy. Brak jakichkolwiek form parlamentaryzmu, demokratyzmu i federalizmu. W praktyce jednak pozostawił namiastkę parlamentu w postaci fasadowego Reichstagu. Zakładał współpracę i współodpowiedzialność wszystkich obywateli za losy narodu. Żydzi - największe zagrożenie dla narodu. Nie zasługiwali oni na miano narodu czy nawet rasy, a nawet ludzi. Hitler utożsamiał ich z kapitalistami, komunistami, masonami czy pacyfistami. Jeszcze przed II wojną światową stosował wobec nich radykalne środki represji oraz terror.

Rosenberg Alfred- jeden z głównych ideologów nazistowskich. W 1919r. związał się z partią nazistowską. Od lat 30 był posłem do Reichstagu z ramienia NSDAP. W 1934r. został mianowany przez Hitlera pełnomocnikiem do spraw wychowania ideologicznego i programowego partii narodowosocjalistycznej. W 1939r. założył we Frankfurcie nad Menem instytut zajmujący się badaniem kwestii Żydowskiej. Tworzył argumentację rasistowską i antysemicką. Do krytyki Żydów posłużyły mu dokumenty z I Kongresu Syjonistycznego z 1896r. Wysnuł z nich wnioski, zawierające przestrogi przed „żydowskim niebezpieczeństwem”, do których przejawów zaliczał bolszewizm, masonerię, liberalizm, pacyfizm, kapitalizm. Żyd - człowiek przebiegły, chciwy, bezwzględny i leniwy. Miał stanowić szczególne zagrożenie dla rasy nordyckiej. Wg niego rasa nordycka była najznakomitsza. Jej przymioty to: duchowość, mistycyzm, poczucie piękna, szlachetność, honor, odwagę, ofiarność, siłę i inne wartości. Wierzył, że do rasy nordyckiej należeć będzie przyszłość świata. Tylko członkowie tej rasy mieli posiąść umiejętność „twórczego kształtowania” rzeczywistości, nadając jej pożądane formy w polityce, gospodarce, kulturze czy sztuce. Rasa nordycka była główną silą sprawczą procesu dziejowego.

100. Państwo i prawo w faszyzmie i nazizmie.

Państwo miało być totalne, wszechobecne. Państwo totalne oznaczało dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością działań całego społeczeństwa. Szczególna rola przypadała partii i jej wodzowi. Likwidowanie partii szkodliwych dla państwa było typowym mechanizmem. Wódz stawał się uosobieniem narodu i państwa. Państwo faszystowskie zmierzało do całkowitego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli. Chce kontrolować wychowanie dzieci, narzuca określoną ideologię, narzuca kanony estetyczne, model rodziny. Dąży do ciągłej aktywizacji obywateli. Obywatel nie mógł się od niej uchylić, jeśli nie chciał być uznany za wroga. Państwo nie musiało przejmować się literą prawa. Ideolodzy małą rolę przypisywali prawu. Mussolini i Hitler pisali, że nad literą prawa powinien wznosić się duch narodowy i że sędzia, który by nie rozumiał zasad sprawiedliwości, tak jak je pojmuje naród, nie może spełniać dalej swojej funkcji. Ostatecznie prawo zostało zastąpione przez siłę i terror.

W ciągu 12 lat Reichstag uchwalił jedynie 9 ustaw. Nowe prawo tworzone było przez rząd, na podstawie specjalnych pełnomocnictw, oraz władza wykonawcza w postaci zarządzeń i rozporządzeń. Zachęcano do stosowania analogii, szczególnie w prawie karnym. Głoszono program nowej nauki prawa, która miała zrywać z formalizmem i liberalizmem, liberalizmem także z prymatem praw i wolności jednostki. Kto miał władzę, ten tworzył prawo. Wola wodza była prawem. Hitler uważał, że prawnicy są formalistami i nie mogą nadążyć za jego ideami. Prawo silniejszego. Nauka prawa zrezygnowała z tradycji pozytywistycznych na rzecz ustawicznego uzasadniania coraz to nowych podbojów i coraz dalej idącego ograniczenia praw podmiotowych jednostki oraz podważanie takich pozytywistycznych zasad jak pewność i przewidywalność prawa. We Włoszech ściślej przestrzegano obowiązujących ustaw, gdyż były dogodnym narzędziem sprawowania władzy. Prawo nie naruszało zasady równości prawa.

101. Autorytaryzm i jego ideologiczne uzasadnienie w XX wieku.

W XX wieku przeciw liberalnym demokracjom zwracały się także inne ideologie autorytarne. Różne ugrupowania głosiły hasła zniesienia lub ograniczenia parlamentaryzmu, hasła rządów silnej ręki. Autorytaryzm przyznawał większą rolę władzy wykonawczej, choć nie głosił hasła charyzmatycznej władzy wodza. Wśród typowych ideologii autorytarnych można wymienić ideologię sanacji, rządy Engelberta Dollfusa w Austrii, Mustafy Kemala w Turcji, czy generała Franco w Hiszpanii. Autorytaryzm nie likwidował rządów prawa. Ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji. Rozwinął się w tych krajach, w których ruchy faszystowskie były zbyt słabe, by mogły rozwinąć się ruchy masowe, zdolne zdominować państwo i społeczeństwo. Autorytaryzm żądał od jednostek podporządkowania się politycznego, ale nie żądał całego człowieka.

Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii, ani na masowym terrorze, a ogranicza się do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia. Autorytarny system rządów często zachowuje pewne cechy i instytucje demokracji jak na przykład wybory, które jednak - podobnie jak w totalitaryzmie - nie mają większego znaczenia prawnego i politycznego. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej dla totalitaryzmu ścisłej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli.

102. Pojęcie totalitaryzmu i cechy ustrojów totalitarnych.

Termin totalitaryzm wprowadzili do polityki faszyści, zwłaszcza Giovanni Gentile, czołowy filozof włoskiego faszyzmu, zapowiadając utworzenie państwa totalnego, totalitarnego, wszystkobejmującego. Politolodzy już w okresie międzywojennym uznali totalitaryzm za formę XX wiecznej dyktatury. Państwo totalitarne określano jako państwo ideologiczne, dążące do kontroli nad całokształtem aktywności jednostki ludzkiej w imię określonej ideologii. Cechy ustrojów totalitarnych:

-istnieje oficjalna ideologia składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji, akceptowana przez ludność (przynajmniej biernie)

-istnieje jedna masowa partia, zorganizowana hierarchicznie i oligarchicznie z jednym liderem na czele

-występuje monopol w dziedzinie kontroli nad wszystkimi środkami efektywnej walki zbrojnej

-monopol środków komunikacji

-system terrorystycznej kontroli policyjnej, nie tylko skierowany przeciw wrogom, ale i przeciw wskazanym grupom społecznym

-istnieje centralna kontrola i kierowanie gospodarką przez partię lub podporządkowane jej organy.

103. Geneza nazizmu wg Ericha Fromma.

Fromm Ericg (1900-1980). Krytyk totalitaryzmu, twórca psychoanalizy humanistycznej. Teza, że natura ludzka posiada pewną realność psychiczną, obejmującą specyficzne dla człowieka cechy gatunkowe: wolność, rozum, świadomość. Wg niego człowiek, odnajduje pożądany przez niego układ „odniesienia czci”, który jest konieczny do osiągnięcia stanu „normalności i zdrowia psychicznego” tj., uzgodnić swoje działania z właściwą sobie naturą gatunkową i jej potrzebami. Te czynniki decydują o potrzebie twórczości człowieka, który żyje i działa w obrębie nieustannie zmieniającej się grupy społecznej. O społeczeństwie decyduje jego większość, która wywiera wpływ na pozostałych członków grupy społecznej. Ludzie posiadają stałą skłonność do bezpieczeństwa. Potrzeba twórczości i bezpieczeństwa sprzeciwiają się sobie. Jednostki chcą wolności, ale boją się jej, bo wolność oznacza pełną odpowiedzialność, więc nie może zapewnić pełni bezpieczeństwa, dlatego jednostki uciekają od wolności i szukają schronienia w autorytetach, w zamkniętych systemach, które zwalniają od ciężarów wolności. Jest to fałszywa ucieczka od izolacji przez rezygnację z siebie. Dlatego możliwy był w Niemczech nazizm, ponieważ w niemieckiej klasie średniej nastąpiło zjawisko „ucieczki od wolności”, ułatwiając akceptację osoby dyktatora.

Diagnoza totalitaryzmu Fromma sięga źródeł psychologicznych; W społeczeństwie niemieckim, przed pojawieniem się Hitlera, znaczna część społeczeństwa posiadała „osobowość autorytarną” - „sadomasochistyczną” Masochistyczne pragnienie poddania się silnej władzy i sadystyczne dążenie do dominacji; Występowanie cech: infantylizm, skłonność do wiary w mity, podatność na manipulację, nieodpowiedzialność, strach; Zjawisko ucieczki przed samym sobą - wolność staje się ciężarem dla człowieka. Ucieczka jest przyznaniem się do niemożności samorealizacji i prowadzi człowieka do poddania się władzy dyktatorskiej. Dzieje się tak zwłaszcza, gdy do alienacji jednostki dochodzi jej ubóstwo; W hitlerowskich Niemczech pokusą dla ludzi ubogich było dowartościowanie jednostki, która może uczestniczyć w budowaniu potęgi niemieckiej cywilizacji.

104. Wyjaśnienie przyczyn totalitaryzmu przez H. Arendt, K.R. Poppera, R. Arona.

Hanna Arendt: autorka „Korzeni Totalitaryzmu”. Określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury. Podkreślała, że specyfiką totalitaryzmu nie jest ustalenie nowego porządku prawnego, ale w ogóle odrzucenie prawa. Terror w systemach totalitarnych jest irracjonalny, nie ma żadnego celu, istnieje sam dla siebie. Źródła totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych. Ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym. Uważała, że rewolucja burżuazyjna zmierzała do przywrócenia ludziom autentycznej wolności politycznej, współuczestnictwa w życiu politycznym. Była zdania, że idea ta nie została zrealizowana. Nie wystarcza wprowadzenie gwarancji praw obywatela, ale trzeba faktycznie zrealizować wolność polityczną. Na tym polega nowożytna rewolucja. Niepowodzenie tej rewolucji przyczyniło się do powstania totalitaryzmów.

Karl Popper: Przeciwstawiał społeczeństwo otwarte społeczeństwu totalitarnemu. Wiązał pojawienie się społeczeństwa totalitarnego nie tylko z doktrynami faszystowskimi i komunistycznymi XXw., ale także z błędnymi przeświadczeniami wielkich filozofów (Platona, Arystotelesa, Marksa, Hegela), że historia ma sens. Jednostki, które rozpoznały cel historii, uzurpowały sobie prawo kierowania społeczeństwem, aby umożliwić jego urzeczywistnienie. Człowiek w społeczeństwie zamkniętym stawał się bezwolnym narzędziem w rękach sprawujących władzę. Narzucano mu odgórne systemy wartości i pozbawiano swobody myśli i aktywności. Zaprzeczył, aby historia miała swój określony cel. Społeczeństwa powinny być otwarte i dążyć do osiągnięcia harmonii. Określił społeczeństwo otwarte jako społeczeństwo tolerancyjne, świadome swoich przekonań, zdolne do ich zmian. Byłoby to społeczeństwo demokratyczne, eksponujące swą podmiotowość w stosunkach z władzą i innymi społecznościami.

Raymond Aron: Krytykował utopijny charakter marksizmu oraz globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów. Z aprobatą odnosił się do tezy o konwergencji społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego i wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej. Był przekonany, że zaspokojenie potrzeb socjalnych, realizacja „wolności od biedy” spowoduje wygaśnięcie atrakcyjności utopijnych ideologii. Wartości: wolność słowa, prasy, osobista, polityczna. Władza absolutna korumpuje absolutnie. System totalitarny znosił podstawowe prawa i wolności człowieka w imię ideologicznych celów. Wolność w nowoczesnym społeczeństwie powinna być pojmowana jako wolność obywatelska, nie zaś jako anarchia i przyzwolenie na dowolne zachowanie. Opowiadał się za modelem państwa dobrobytu. Partia komunistyczna nie reprezentuje klasy robotniczej tylko klasę rządzącą.

105. Gandhi i metoda satyagrahy.

Gandhi Mohandas Karmchand (1869-1948). Indyjski filozof i mąż stanu. Przywódca ruchu narodowego, który doprowadził do odzyskania przez Indie niepodległości w 1947r. Jego filozofia polityczna wyrastała ze źródeł religijnych i jest odbiciem hinduistycznych i buddyjskich wyobrażeń o przeznaczeniu człowieka. Postrzegał świat przez dwa przeciwstawne czynniki: I - hinsę, która była synonimem przemocy, siły fizycznej, destabilizacji, II - ahisnę, oznaczającą moc życia, promieniowanie duchowe, młodość. Walka tych dwóch sił najlepiej wyjaśnia procesy społeczne i polityczne. Człowiek dąży do ahisny gdy nie stosuje przemocy, okazuje szacunek i życzliwość dla wszystkiego co żyje, oraz praktykuje ubóstwo i miłosierdzie. Stosował wypracowaną przez siebie metodę satyagrahy - walki bez przemocy, a stosującej jedynie perswazję, czy w ostateczności bierny opór. W jego koncepcji satyagraha to rodzaj pokojowej rewolucji, znajdująca głębokie uzasadnienie etyczne i pozwalającej na rozwiązanie wszystkich problemów społecznych i politycznych nękających ludzkość. Zasada biernego oporu, określona mianem odmowy współpracy i cywilnego nieposłuszeństwa wobec władz brytyjskich, okazała się metodą bardzo skuteczną, która przyniosła Indiom niepodległość. (bojkot brytyjskich towaróe i wprowadzenie kołowrotka do każdego chłopskiego domu, demonstracje, manifestacje, marsze, wiece, strajki, głodówki).

Dążył do eliminacji podziału kastowego, wzywając do równouprawnienia Indusów, bronił godności kobiet. W jego przekonaniu państwo ma uprawnienia do nacjonalizacji, konfiskaty mienia i organizowania produkcji przemysłowej. W kwestiach ustrojowych opowiadał się za demokracją.

106. Prekursorzy nauczania społecznego Kościoła katolickiego w XIX wieku- Lamennais i Ketteler.

Lamennais Hugues- francuski duchowny. Po potępieniu przez papieża Grzegorza XVI zerwał z katolicyzmem i wystąpił z kościoła. Był ideologiem ruchu socjalizmu chrześcijańskiego. Wystąpił jako rzecznik idei odnowy kościoła w duchu egalitaryzmu i demokratyzmu. Wg niego katolicyzm powinien zerwać współpracę z monarchami i stanąć po stronie uciskanego ludu zgodnie z zasadami ewangelii. Rozdział kościoła od państwa. Głosząc hasło „Liberalizm ma słuszność, to wolność ocali świat” opowiadał się za demokracją polityczną i republikańskim ustrojem Francji. Oficjalna doktryna katolicka była bardziej konserwatywna. Papież Grzegorz XVI był obrońcą zasad legitymizmu i potępiał rewolucję francuską. Występował przeciwko nurtowi liberalnemu w katolicyzmie i odrzucał koncepcję socjalizmu chrześcijańskiego.

Ketteler Wilhelm: katolicki biskup i myśliciel społeczny. Jego myśl społeczna w znaczący sposób wpłynęła na naukę społeczną kościoła. Kwestę robotniczą próbował wyjaśnić w oparciu o naukę św. Tomasza z Akwinu. Prawo własności prywatnej jest fundamentem porządku naturalnego, wynika z prawa naturalnego, bowiem każdy człowiek ma prawo do posiadania rzeczy na własność. Prawo własności może być ograniczone przez prawo innych ludzi do życia, co powoduje, że w wypadku niezbędnej potrzeby wszystkie dobra mogą być uznane za wspólne. Najważniejsza jest praca i godziwa zapłata za nią. Niewystarczająca płaca spycha robotników na krawędź biedy. Krytykował liberalizm i socjalizm. Doktryna socjalistyczna uderza w prawo prywatnej własności i jest antychrześcijańska, ateistyczna i antyklerykalna. Organiczna koncepcja społeczeństwa: postulował stworzenie ustawodawstwa pracowniczego, które broniłoby robotników. Celem interwencji państwa byłoby tworzenie korporacyjnej struktury społeczeństwa.

107. Pius IX i jego stosunek do współczesnego liberalizmu.

Papież nie był zadowolony ze zmian jakie przyniosła rewolucja francuska;

„Syllabus” (spis błędów cywilizacji współczesnej potępionych przez kościół) dołączony do encykliki „Quanta cura” z 1864 roku potępiał wszelkie nurty doktrynalne od liberalizmu (racjonalizm) po komunizm, socjalizm, masonerię, stowarzyszenia badające Biblię metodami naukowymi i stowarzyszenia próbujące nawiązać kontakt między katolikami i liberałami;

Jako jedyny uznano system moralny głoszony przez Kościół; wymieniała następujące błędy współczesnego świata: panteizm, naturalizm, nacjonalizm, indyferentyzm, socjalizm, komunizm, stowarzyszenia tajne, liberalno-katolickie.

Stosunek papieża do polityki (liberalizmu) stawiał wiernych w przymusowej sytuacji rezygnacji z aktywności społecznej i politycznej;

Zabraniając katolikom czynnego i biernego uczestnictwa w wyborach do parlamentu włoskiego w 1871 r. Pius IX utorował do niego drogę liberałom - konsekwencja jego stosunku do liberalizmu;

Pius IX zwołał Pierwszy Sobór Watykański 13 lipca 1870 r. - akceptacja dogmatu o nieomylności papieża, papież jest nieomylny w kwestiach wiary, moralności i organizacji Kościoła.

Kościół zdecydowanie potępiał idee liberalne, socjalistyczne i anarchistyczne.

108. Solidaryzm społeczny, korporacje zawodowe i własność wg Leona XIII.

Zasada solidaryzmu została sformułowana w opozycji wobec marksistowskiej teorii walki klas. Uważał on, że tak jak w organizmie człowieka współdziałają ze sobą wszystkie części, tak w społeczeństwie ludzkim bogaci i biedni powinni zgodnie ze sobą współpracować. Nauczał, że państwo powinno ingerować w stosunki pracodawca-pracownik, poprzec określenie: warunków i czasu pracy robotnika, oraz czuwanie nad tym, aby robotnik oraz czuwanie nad tym, aby robotnik uzyskał godziwą zapłatę za swoją pracę. Innym zadaniem panstwa było nakładanie umiarkowanych podatków. W celu poprawy sytuacji robotników zalecał przeprowadzenie uwłaszczenia mas pracujących. Można to osiągnąć nie w drodze likwidacji własności prywatnej i powstania własności wspólnej, ale poprzez godziwa wynagrodzenie, które umożliwi robotnikowi zaspokojenie potrzeb swoich i bliskich i umożliwi gromadzenie oszczędności.

Związki zawodowe: korporacje powinny być niezależne od państwa i wspierać robotników w obronie ich praw. Papież postuluje powołanie katolickich stowarzyszeń pracowników, na kształt związków zawodowych. Ich zadaniem miałoby być tworzenie kas zapomogowo-pożyczkowych, negocjowanie warunków pracy i płacy oraz pośredniczenie w wypadku sporów z pracodawcą. Leon XIII, mimo, że krytykował socjalizm, był zwolennikiem państwa opiekuńczego. Skądinąd uważa się, że termin ów pojawił się po raz pierwszy właśnie w jego pismach. Państwo ponosi odpowiedzialność za swych obywateli, bogaci poradzą sobie sami, zatem, jak pisał, „szczególnie maluczkich i biednych powinno mieć ono na względzie”.

Własność: Prawo do posiadania własności prywatnej, wynika z samej natury i jest zarówno prawem naturalnym i społecznym. Pouczał, że należy dokonać rozróżnienia sprawiedliwego posiadania majątku od jego sprawiedliwego używania.

109. Krytyka socjalizmu w encyklikach Leona XIII.

Rerum nova rum (1891) Leona XIII o kwestii robotniczej zapoczątkowała powstanie doktryny. Była odpowiedzią kościoła na postulaty reform społeczno-gospodarczych i była zajęciem stanowiska w kwestii narastających konfliktów między kapitałem a światem pracy. Ideą przewodnią tej encykliki była chrześcijańska idea własności prywatnej. Centralną tezą było stwierdzenie, że socjalizm oparty na własności wspólnej to rozwiązanie fałszywe. Twierdzono, że dla każdego robotnika własność prywatna jest celem pracy, owocem oszczędności i sposobem rozwoju siebie i rodziny. Własność wspólna jest szkodliwa dla robotnika, sprzeciwia się prawu natury i zagraża rodzinie. Państwo ma obowiązki, do których w pierwszej kolejności zalicza się: troskę o dobrobyt ogółu, co w konsekwencji oznacza opiekę nad warstwami najsłabszymi ekonomicznie. Państwo nie może być bierne wobec ubóstwa, bo ma zabezpieczać ideę sprawiedliwości. Socjalistyczna, czy komunistyczna utopia obiecująca pracownikowi „życie wolne od wszelkiej boleści i trudu” to wedle encykliki „zasadzka kryjąca w sobie większe jeszcze od obecnych nieszczęścia”. Leon XIII przypomina, że praca fizyczna zawsze, „nawet w stanie pierwotnej niewinności”, towarzyszyła człowiekowi, zaś w następstwie grzechu „zmieniła się w przykrą konieczność, jako pokuta”.

110. Leon XIII o demokracji chrześcijańskiej.

Przedstawił swój model ustrojowy państwa, który otrzymał miano chrześcijańskiej demokracji, która miała być jedynie dobroczynną akcją dla ludu, opartą na fundamencie religii katolickiej i odżegnującą się od wszelkich treści politycznych. Ten nurt w myśli politycznej pojawił się pod koniec XIX wieku i był odpowiedzią środowisk katolickich na rosnące wpływy socjalizmu, ateistycznego w swym charakterze. Środowiska te zaczęły zdawać sobie sprawę, że mogą utracić wpływ na klasę robotniczą, jeżeli nie zaproponują atrakcyjnej i jednocześnie konkurencyjnej wobec socjalizmUstrojem politycznym propagowanym przez chrześcijańskich demokratów jest taka demokracja, która szczególny nacisk kładzie na rozwój wszelkich form samorządności lokalnej. Wynika to z faktu, że właśnie na najniższych szczeblach życia publicznego najpełniej może być realizowany ideał solidaryzmu społecznego wizji porządku społecznego.

111. Kościół wobec komunizmu, faszyzmu i nazizmu w okresie międzywojennym - Pius XI.

Stanowisko kościoła wobec komunizmu: zostało wyraźnie sformułowane przez Leona XIII. Papież potępiał teorię walki klas oraz ideę budowy społeczeństwa bez prywatnej własności środków produkcji drogą rewolucji. Pius XII, którego pontyfikat przypadał na lata wojny wielokrotnie powtarzał zakaz współpracy katolików z komunistami. W swym przemówieniu radiowym z 24.12.1942r. Pius XII powiedział, że kościół potępia różne systemy marksistowskiego socjalizmu.

Stanowisko wobec faszyzmu i nazizmu: Było formułowane stopniowo i ulegało ewolucji. W 1929r. Pius XI zawarł z Mussolinim traktaty Luterańskie, regulujące sytuację prawną i międzynarodową Państwa Watykańskiego. Kościół otrzymał odszkodowanie za utracone w 1870r. terytoria, zaś konkordat korzystnie regulował możliwość działania Kościoła w państwie włoskim. W 1934r. podpisano też konkordat z Rzeszą. Jednak szybko oba państwa znalazły się w konflikcie z Kościołem. Pius XI odpowiedział na eliminowanie wychowania religijnego przez faszystowskie Włochy wychowania religijnego wydaniem encykliki, w której podkreślał, że ideologia faszystowska stawia państwo na miejscu Boga. Również ideologia nazizmu została poddana krytyce i uznana za niezgodną z religią katolicką. Encyklika „O położeniu Kościoła Katolickiego w Rzeszy Niemieckiej” uznawała za niezgodne z chrześcijańską wiarą wiązanie religii z rasą i tworzenie obrazu Boga narodowego. Zarzucano mu że zbyt generalnie o ogólnie krytykował totalitaryzm i że nie wydał żadnej encykliki w obliczu ludobójstwa Żydów.

Faszyzmowi zarzucał bałwochwalcze ubóstwienie państwa, komunizmowi barbarzyństwo i bezbożnictwo, nazizmowi przecenianie czynników rasowych oraz brak miłości bliźniego.

Krytyka faszyzmu

Pius XI poddał krytyce faszyzm, komunizm i nazizm w trzech osobnych encyklikach. Już w encyklice Quadragesimo anno zdaje sobie sprawę z wynaturzeń korporacjonizmu, jakie niósł za sobą faszyzm, wymienia jego ujemne strony np. niebezpieczeństwo stłumienia inicjatywy prywatnej i zastąpienia je nakazem państwowym, biurokrację korporacji oraz upolitycznienie. Jednak najlepiej krytykę faszyzmu rozwija w osobnej encyklice Not abbiamo bisogno. Występuje on przeciw zagarniętemu przez partię faszystowską monopolowi organizowania i wychowania młodzieży, zwracając uwagę na to, że młodzież ta wychowywana jest w ideologii pogańskiej , która papież nazywa „statolatrią”. Dzieje się to z naruszeniem praw rodziny oraz prawa Bożego naturalnego i objawionego. Faszyzm stara się mianowicie wychować człowieka na czciciela państwa i jego narządzie. W encyklice Mit brennender Sorge potępia drugą odmianę faszyzmu - narodowy socjalizm. Faszyzm we wszystkich odmianach stał się poważna groźbą dla struktur kościelnych. Zarzucał faszyzmowi także ubóstwianie państwa.
Krytyka nazizmu

Papież odrzuca w encyklice Mit brennender Sorge wszelkie doktryny, które uważają rasę, naród, państwo, czy też depozytariuszy władzy na podstawowe, najwyższe wartości ludzkie. Nie można zamykać Boga w ramach jednego narodu, w ciasnej społeczności rasowej. Jest on bowiem stwórcą i panem wszystkich narodów i ras, wszyscy rządzący i rządzeni są mu podlegli. Mit krwi nie może zastąpić tajemnic religii chrześcijańskiej, a objawienie chrześcijańskie nie może być uzupełniane przez żadne dodatki rasistowskie. Odrzuca tezę, w myśl której moralność miałaby polegać na poświęceniu własnego udoskonalenia osobowego dla dobra wspólnego narodu. Zarzucał nazizmowi przecenienie czynników rasowych i brak miłości bliźniego.

Krytyka komunizmu

Krytykę komunizmu Pius Xi podejmuje w encyklice „O bezbożnym komunizmie” rozpoczynającym się od słów Divini Redemptoris. „to co zwie się komunizmem, zawiera w wyższej mierze, niż podobne pomysły w przeszłości, błędną ideę wyzwolenia ludzi pogrążonych w nędzy. Fałszywy bowiem ideał sprawiedliwości, równości i braterstwa w pracy przepaja wszystkie jego pomysły i całe działanie pewnym, mylnym mistycyzmem (...) Komuniści chełpią się, a nawet wystawiają fałszywy ten ideał, jakoby wywołał postęp gospodarczy” - pisze Pius XI w powyższej encyklice. Papież odrzuca doktrynę komunistyczną, wskazując na jej doczesny charakter, na jej przeciwstawienie się duchowi i nadprzyrodzonemu powołanie człowieka. Wynika to z totalnego materializmu tej doktryny, która jest przez to sprzeczna z doktryną chrześcijańską. Materializm doktrynalny rzutuje na społeczne , ekonomiczne i polityczne cele systemu, który się na tej doktrynie opiera oraz na sposoby realizacji tych celów. W encyklice tej pisze o komunizmie jako o najgorszej odmianie, jaką jest wg papieża radziecki bolszewizm. Zarzuca komunizmowi barbarzyństwo i bezbożnictwo.

112. Pius XII wobec ideologii XX wieku.

Pius XII (1876-1958)- w encyklice Summi Pontificatus z 1939r. poruszał kwestie dotyczące stosunków pomiędzy obywatelami a państwem. Przypominał, że katolicki uniwersalizm nie wyklucza patriotyzmu. Przypominał, że państwo nie może rościć sobie prawa do władzy absolutnej, ponieważ prowadziłoby to do upadku moralności publicznej i rozkładu życia społecznego. Państwo powinno natomiast prowadzić jednostki i grupy społeczne do dobra wspólnego. Zwalczając tendencje totalitarne papież godził się na szersze pojmowanie zadań państwa niż w przeszłości. Nauka o własności: pierwotne prawo odnośnie do użytku dóbr materialnych pozostaje w ścisłym związku z godnością i innymi prawami osoby ludzkiej. Ochrona tego prawa zapewni człowiekowi godność osobistą. Godność osobista stanowi fundament całego szeregu jej praw, do których zaliczł: prawo do zachowania życia i rozwoju fizycznego, prawo do publicznego i prywatnego wyznawania religii, prawo do małżeństwa oraz prawo do pracy. Wzywał do poszanowania praw rodziny. Postulował, aby państwo opierał się na wskazaniach rozumu, zasadzie humanitaryzmu i nauce chrześcijaństwa. Występował przeciwko pozytywizmowi i utylitaryzmowi prawnemu. Wzywał do odbudowy porządku prawnego i oparcia go o prawo Boskie i prawo naturalne. Tak rozumiany system prawny zapewniłby człowiekowi niezbywalne prawo do bezpieczeństwa prawnego.

113. Jan XXIII, Paweł VI i aggiornamento (uwspółcześnienie kościoła).

Jan XXIII (1881-1963). Zapowiedział zwołanie Soboru Watykańskiego II, który rozpoczął się 11.10.1962r. Pontyfikat Jana XXIII (1958-1963) stanowi dla dziejów Kościoła katolickiego niezwykle ważną cezurę, z uwagi na doniosłość zwołanego przezeń Soboru powszechnego. Zmiany, jakie zaszły za jego sprawą w kościele katolickim określane są terminem aggiornamento, czyli uwspółcześnienie. Miało ono polegać przede wszystkim na dostosowaniu zasad nauki kościoła do czasów współczesnych. Zewnętrznym przejawem owych zmian miała być na przykład gotowość kościoła do dialogu w sprawach dotyczących urządzania doczesnego świata ze wszystkimi ludźmi dobrej woli, także tymi z poza religii katolickiej. Encyklika Pacem in Teris autorstwa Jana XXIII była adresowana nie tylko do braci biskupów i wiernych, ale do wszystkich chrześcijan i wszystkich ludzi dobrej woli.

Sobór miał znaczenie nie tylko w kwestiach dotyczących rozwijania nauki społecznej kościoła , zajął się również sprawami wewnętrznymi kościoła. Określał między innymi stosunek Kościoła do innych wyznań, także wobec religii żydowskiej, wprowadził zasadę ekumenizmu między wyznaniami chrześcijańskimi, wprowadzał liturgię w językach narodowych, wyznaczał nowy podział ról i relacji między klerem i świeckimi. Stanowisko papieża pozostawało niezmienione, pozostał on głową kościoła katolickiego, zreorganizował jednak kurie i kongregację.

Zniesiono obowiązującą dotychczas przysięgę antymodernistyczną, którą musieli dotąd składać wszyscy księża ,była ona skierowana przeciw wszystkim nowym prądom badawczym i poznawczym. Gruntownej zmianie poddano też Św. Oficjum, przekształcając je w Kongregację Do Spraw Doktryny Wiary. Sobór wezwał też papieża do wydania nowego katechizmu, który w zupełnie nowej formie ogłoszono dopiero w 1992 roku. Okres po 1965 roku jest okresem realizacji zalożeń Soboru.

Soborowe aggiornamento - owa przystosowana odnowa Kościoła, którą Paweł VI uznał za ideę wymagającą coraz pełniejszej konkretyzacji w życiu praktycznym, w jego rozumieniu - to przebudzenie duchowe, odnowa chrześcijaństwa dokonywana zgodnie ze współczesnymi warunkami oraz reforma życia i praw Kościoła. Poddając zdecydowanej krytyce postawę nieufności niektórych środowisk do odnowy soborowej, Paweł VI podał bardzo wymowne przykłady jej powodzenia. Pouczał, że wszyscy ludzie mają prawo do korzystania z bogactw naturalnych, jakie przynosi ziemia, prawo korzystania z dorobku cywilizacji. Apelując o wprowadzenie swego programu w życie przekonywał, że należy go oprzeć na sprawdzonych podstawach: idei dobra wspólnego, personalizmie, zasadzie subsydiarności, pluralizmie a także poszanowaniu wolności każdego podmiotu życia społecznego. Uważał także, że międzynarodowa współpraca powinna być oparta na zasadach: równości, sprawiedliwości społecznej i słuszności oraz miłości społecznej i hierarchii wartości.

114. Jan Paweł II o pracy ludzkiej.

Jan Paweł II (1920-2005). Praca: stanowi zasadniczy wymiar ludzkiej egzystencji. Pozwala człowiekowi na osiągnięcie właściwej mu godności. Praca powinna służyć człowiekowi, bo dzięki niej staje się on podobny do Stwórcy, a urzeczywistniając siebie jako osobę bardziej staje się człowiekiem. Człowiek ma nie tylko prawo, ale i obowiązek pracy, dlatego zawsze powinien być jej podmiotem, bowiem praca jest dla niego a nie on dla pracy. Papież wskazywał na antynomię między pracą a kapitałem. Wypowiadał się także za prawem robotników do strajku i tworzenia wolnych związków zawodowych.

LABOREM EXERCENS (O pracy ludzkiej) / 14 września 1981

Jedna z najbardziej znanych encyklik, w której Jan Paweł II przeprowadził w niej analizę problematyki pracy ludzkiej w warunkach współczesnego świata. Papież wskazuje, że najważniejsza jest osoba ludzka, a praca powinna być środkiem utrzymania i pomnażania dobrobytu kraju oraz samorealizacji człowieka a nie celem samym w sobie. Dokument mówi także o uprawnieniach pracowników, o roli i zadaniach związków zawodowych oraz o godności człowieka w stosunkach zawodowych. Pierwszeństwo pracy nad kapitałem. Praca powinna umożliwić utrzymanie rodziny bez konieczności pracy matki i żony - Watykańska Karta Praw Rodziny z 1983r. - obowiązek państwa, które powinno zagwarantować płacę rodzinną dla ojca z możliwością wynagrodzenia pracy domowej matki.

115. Jan Paweł II o stosunku Kościoła wobec demokracji i liberalizmu gospodarczego.

„Solicitudo rei socialis” - encyklika wydana w dwudziestolecie „Populorum progresio” - encykliki Pawła VI. Jan Paweł II podkreśla, że zapowiadany przez poprzednika postęp nie nastąpił. Pogorszyły się warunki życia wielu ludzi, utrzymują się podziały w świecie, „mieć” króluje nad „być”, laicyzacja świata;

„Centessimus annus” - encyklika wydana w 1991 r. w stuletnią rocznicę wydania „Rerum novarum” - temat upadku komunizmu. Duża część encykliki poświęcona gospodarce - rozwiązania na temat własności i niesprawiedliwego podziału dóbr.

Kościół chce być nadal obecny we współczesnym społeczeństwie, ale to społeczeństwo powinno się zwrócić do Kościoła;

Kryzys współczesności;

Kościół oferuje ochronę robotnikom, którzy czują się zagubieni w świecie neokapitalistycznych wartości;

Zagrożenie powrotu ustroju komunistycznego nie minęło - papież proponuje umocnienie międzynarodowych struktur strzegących pokoju światowego i praw jednostki;

Demokracja sprzyja laicyzacji - apel o nie odwracanie się od Kościoła - Kościół udziela wskazówek wyjścia z kryzysu.

116. Jan Paweł II wobec kapitalizmu i komunizmu:.

W encyklice Laborem exercens własność została sprowadzona do roli służebnej wobec pracy. Własność jest „instrumentem”, zaś praca „przyczyną sprawczą”. Praca dominuje nad kapitałem tak, jak człowiek ma niewątpliwą wyższość nad rzeczą. Dlatego groźne są sytuacje, w których kapitał góruje nad pracą.

Doświadczenie ustrojów komunistycznych każe Janowi Pawłowi II ostrzegać przed sytuacją, kiedy własność prywatna przechodzi w ręce innej niż pierwotni właściciele, wąskiej grupy osób, które dysponują własnością rzekomo w imieniu całego społeczeństwa, a w istocie dla własnych celów. Jednocześnie pozytywnie wypowiadał się papież o tak zwanym pracodawcy pośrednim, funkcjonującym w praktyce państw i międzynarodowych organizacjach gospodarczych, regulującym stosunki zatrudnienia, płacy i pracy.

Przedstawiając troskę Kościoła o sprawy społeczne papież potwierdza naukę swoich poprzedników i prezentuje definicję katolickiej nauki społecznej kościoła, aby nieporozumienia i wskazać na różnice pomiędzy nauczaniem Kościoła katolickiego a stanowiskiem prezentowanym przez socjalizm czy kapitalizm. Zdaniem J.P.II katolicka nauka społeczna nie jest żadną trzecią drogą pomiędzy „liberalnym kapitalizmem a marksistowskim kolektywizmem”. Nie jest ona żadna ideologią, lecz etyczną refleksją nad sytuacją człowieka w społeczeństwie, dokonaną w świetle wiary i tradycji Kościoła, a jej celem jest ukierowanie chrześcijańskiego postępowania zgodnie z nakazem Ewangelii.

Opowiadając się za prawem każdego człowieka do udziału w użytkowaniu dóbr materialnych J.P.II stwierdził, że wolny rynek jest „najbardziej skutecznym sposobem wykorzystywania zasobów i zaspokajania potrzeb”. Opowiedział się za kapitalizmem, który określił „ekonomią przedsiębiorczości., ekonomią rynku, lub wolną ekonomią”. Popierając solidarnościowy model społeczeństwa wskazywał, że zadaniem państwa jest troska o dobro wspólne, w taki sposób, aby przyczyniało się do powiększenia wartości moralnych i sprzyjało rozwojowi godności.

Papież po analizie przyczyn upadku komunizmu wyrażał przekonanie, że jego konsekwencją będzie spotkanie pomiędzy Kościołem a ruchem robotniczym, tworzące pomiędzy nimi relacje o charakterze etycznym. Ponieważ zagrożenie powrotem ustroju komunistycznego nie minęło, postuluje papież umocnienie międzynarodowych struktur strzegących pokoju światowego i praw jednostki, a także współdziałających w odbudowie zniszczonych gospodarek tych państw, dla których dopiero na progu lat 90. rozpoczął się faktycznie okres powojennej rekonstrukcji. Powinien mu towarzyszy c również proces odnowy moralnej. Istotnym element encykliki Centessimus annus stanowi wyliczenie niebezpieczeństw, jakie mogą spotkać jednostkę w postkomunistycznej rzeczywistości. Na czoło wybija się zjawisko tzw. konsumizmu, będącego wynikiem zachłyśnięcia się możliwościami korzystania z dóbr materialnych, jakie oferuje gospodarka kapitalistyczna. Obszerne fragmenty encykliki poświęcone zostały kwestią gospodarczym, rozpatrywanym w kontekście rozważań na temat właśności i niesprawiedliwego podziału dóbr. J.P.II, obwiniając komunizm o degradację wielu […] obszarów życia obywateli, odnalazł jednak w tym systemie po raz pierwszy w nauczaniu społecznym Kościoła, pewne pozytywy, wskazując na jego walkę z bezrobociem, troskę o ubogich.

117. Jon Austin i jego definicja prawa pozytywnego.

Austin doszedł do wniosku, iż za prawo w najściślejszym tego słowa znaczeniu należy uznać jedynie prawo pozytywne, czyli system wzajemnie uwarunkowanych reguł, będących zbiorem opartych sankcją rozkazów wydanych z woli suwerena (woluntarystyczna teoria prawa jako rozkazu suwerena). Rozkaz mógł być ujawniony a aktach prawnych w sposób dorozumiany, gdy przyjmowano, że władza suwerena uznaje prawo swojego poprzednika lub wprowadza przymus zachowania norm zwyczajowych. Regułą (normą) był też tylko taki rozkaz, który ma charakter generalny lub abstrakcyjny, nie zaś konkretny i indywidualny. Austin uważał za suwerena podmiot władzy zwierzchniej (jednostkę lub zbiorowość), któremu zwykł się podporządkować ogół społeczeństwa, odmawiając takiego podporządkowania komukolwiek innemu.

118.Pozytywizm niemiecki- Rudolf von Ihering i Geogr. Jelinek.

Rozwoju teorii pozytywizmu prawniczego w krajach niemieckich dokonali przede wszystkim

Rudolf von Ihering i Geogr. Jelinek. Ihering rozpoczął swoja działalność naukową od badań nad kwestiami metodologicznymi w prawie. Według niego dociekania prawnicze można zhierarchizować, wyodrębniając trzy szczeble. Pierwszy stanowi analiza, drugi koncentracja, która prowadziła do celowości. Ihering, zgodnie z tytułem swojego dzieła „Cel w prawie” był zwolennikiem teologicznej koncepcji prawa i stąd zasadnicza rolę odgrywała dla niego wykładnia celowościowa.

Uważał, iż prawo nie jest konstrukcja niezmienną i ponadczasową, nie istnieje nic takiego jak prawo naturalne. Jednocześnie ostrzegał przed żywiołowym rozwojem prawa, stawiając ustawodawcą wymóg czuwania nad jego forma u treścią. Niewątpliwie jednak treść prawa (a więc cel prawa) stawiał Ihering na pierwszym miejscu. Tym samym, mimo że nie był formalistą, poddał krytyce bezwzględny formalizm prawniczy pozytywistów, sam jednak pozytywista pozostał, jako że podzielał podstawowe założenia tej szkoły dot. Uznawania wyłączności prawa obowiązującego. Jego przekonanie o społecznym celu prawa sprawiło, iż łączył w swej koncepcji pozytywizm prawniczy z socjologią.

Prawo z pozycji teologicznej analizował również Georg. Jelinek uważał, że ludziom powinna towarzyszyć świadomość obowiązywania prawa Jego przestrzeganie jest wzmocnione bądź poprzez oarty na motywacji przymus psychiczny, bądź gwarancjami ze strony państwa i organizacji publicznych. Państwo, które tworzy prawo jest nim również związane. Jelinek państwo definiował jako jedność, złożoną z terytorium, społeczeństwa i władzy. Władza suwerena określana była przez niego jako taka, która nie ma nad sobą żadnej wyższej władzy, która swoje panowanie nadaje sobie sama i sama kształtuje prawo, według którego działa. Używał on często określenia władza samorodna. Z kolei drugi człon definicji państwa, społeczeństwo. Łączy się dzięki posiadaniu wspólnych celów, co sprawia, że państwo jest również jednością w dążeniu do celu. W efekcie wytwarza się jedność pomiędzy władzą a ludnością.

119. Normatywizm prawniczy- Hans Kelsen.

Znaczny wpływ na doktryn e Kelsena wywarła filozofia Kanta na niej częściowo oparł swą teorie prawa, którą określił mianem „czystej nauki prawa”. Wynikała ona z dwóch dyrektyw metodologicznych: formalizmu i dualizmu poznawczego. Według niego inaczej, bowiem badać trzeba sferę rzeczywistości a inaczej sferę powinności. Dualizm poznawczy tych dwóch sfer legł u podstaw normatywizmu. Sfera rzeczywistości powinny zajmować się nauki eksplikatywne. Do nauki prawa należy badanie sfery powinności, mnie zaś konkretnych zachowań człowieka. Kelsen uważał, że norma prawa ma moc wiążącą niezależnie od swojej realnej skuteczności. Pozbawiając pozytywizm prawniczy metafizycznych elementów skupił się na pojęciu normy prawnej i systemu norm prawnych. Przez to pierwsze pojęcie rozumiał wypowiedź hipotetyczną określająca sposób zachowania się adresata normy prawnej oraz sankcję w przypadku jej naruszenia. Cechą normy prawnej jest, zatem abstrakcyjność i generalność. Teoria K. odnosiła się do norm prawa pozytywnego, które nie powinny podlegać wartościowaniu (np. moralnemu). Tak rozumiana norma należy zawsze do penego systemu prawnego. K. przypisywał temu systemowi cechę dynamiczności, przyjmując jego uzasadnienie w normach kompetencyjnych, które zawarte są w konstytucjach. Kompetencję do ustanowienia konstytucji upatrywał natomiast w „normie podstawowej” o charakterze domyślnym. Choć K. nie uznawał prawa natury za normę prawa w rozumieniu teorii normatywizmu, to jednak w normie podstawowej dostrzegał odpowiednik prawa natury. Koncepcja hierarchii norm prawnych oznaczała proceduralną zależność norm niższego rzędu od norm wyższych. Teoria normatywizmu zyskała popularność zarówno przed, jak i po II wojnie światowej. W Polsce odwoływał się do niej w sposób krytyczny W.L. Jaworowski.

120. Solidaryzm prawniczy Leona Duguita.

Głosił o istnienie odwiecznej zasady nakazującej człowiekowi tworzyć solidarność wspólnoty, żyć w społeczeństwie. Świadome naruszenie przez jednostkę norm społecznych i zasad solidarności grupy spotykało się z reakcją zbiorowości. Na niższym etapie rozwoju społecznego grupa odpowiadała na niewłaściwe zachowania jednostki spontanicznie i nie stosowała środków przymusu. W społeczeństwie bardziej rozwiniętych, jednostki silnie i inteligentne brały na siebie obowiązek reagowania w razie przekroczenia norm przez innych członków wspólnoty. Była to przesłanka powstania państwa złożonego z jednostek silnych i słabych, rządzonych i rządzących. Rządzący tworzyli instytucjonalne ramy przymusu i ustanawiali sankcje. Solidaryzm Duguinta był polemiczny nie tylko wobec pozytywistycznych koncepcji filozofii prawa, lecz i wobec koncepcji politycznych. Przede wszystkim przyjęte przez niego rozwiązania odrzucały liberalny indywidualizm i właściwe temu systemowi poglądów ujęcie wolności jednostki. Jednocześnie nie do pogodzenia był solidaryzm z fundamentalna dla nauki marksistowskiej walki klas i pochodnym od niej ujęciem prawa jako narzędzia panowania klasowego.

121. Leon Petrażycki psychologizm prawniczy.

Określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno- emocjonalnych. Społeczeństwo, które ujmował psychologicznie, było dla niego duchowym obcowanie,. Czyli wzajemnym psychicznym „zarażaniem się” członków grup społecznych, zarówno wyobrażeniami jak i towarzyszącymi im emocjami. W psychice jednostki przeciwko temu, co według jej wyobrażeń przynosi szkodę, rozwijają się emocje repulsyjne (antypatie), zaś wobec tego wszystkiego, co działa na korzyść - emocje atrakcyjne (sympatie). Szczególnym rodzajem emocji były emocje etyczne, odczuwane jako narzucająca się konieczność takiego, a nie innego działania bądź zaniechania. Emocje etyczne dzieliły się na moralne i prawne. Norma prawna była dal P. projekcją przeżycia emocji prawnej. Według niego jednanie z przeżywaniem emocji prawnych łączyły się tendencje represyjne, które wpływały na ich społeczną skuteczność. Traktując prawo jako rodzaj przeżycia etycznego dokonał jego klasyfikacji na: prawo pozytywne (zewnętrzne, jednolite dla wszystkich), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, subiektywne, zmienione), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne- działające na rzecz grupy społecznej), prawo wolne od służby społecznej ( prawo decentralizacji, prywatne- działające na rzecz jednostki). Państwo było dla P. wytworem psychiki prawnej. Analizując władzę państwową, ujmował ją nie jako coś realnego, w sensie woli lub siły, lecz jako specjalny rodzaj przyznanych pewnym osobom praw. Władza była tylko emocjonalną protekcją, zjawiska zaś realne, będące taj protekcji podstawą, sprowadzały się do odpowiednich emocjonalno- intelektualnych zachowań typu prawnego. Przyznanie pewnym osobom władzy stanowiło podstawę wszelkiej organizacji społecznej, w tym państwowej. Podstawowym celem państwa powinno być wspieranie realizacji prawa, także przy pomocy przymusu państwowego. Państwo nie powinno ingerować sprawy osobiste obywateli oraz zapewnić wolną grę sił ekonomicznych w dziedzinie przemysłu i handlu. Aktywnie powinno działać w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, ustawodawstwa, egzekutywy i edukacji.

122. Socjologia polityki Maxa Webera

Podstawowym pojęciem dla W. było pojęcie panowania, które ściśle odróżniał od pojęcia władzy. Panowanie to rzeczywiste podporządkowanie się określonych podmiotów instytucjom władczym, przez co jest ono „autorytarną siła rozkazodawczą”, podczas gdy władza oznacza „potencjalna” możliwość panowania, „abstrakcyjną moc”, która może się urzeczywistnić po przekształceniu w panowanie. Władza dla W. oznaczała możliwość przysługującą jednostce lub wielu jednostkom postępowania według własnej woli podczas wspólnego działania, nawet w przypadku oporu lub sprzeciwu ze strony innych uczestników tego działania. Do cech władzy W zaliczył: a) stosunek wolicjonalny, czyli możliwość rozkazywania przez jedną stronę oraz wymuszania przez nią posłuszeństwa; b) swoistą monopolistyczną funkcję przymusu; c) nosiciela władzy, czyli związek polityczny (np. państwo); d) indywidualizm cech przywódczych organizacji politycznej. W. wyróżnił 3 modele panowania a) tradycyjne, polegające na opieraniu się władzy na tradycji historycznej rodów lub grup społecznych b) charyzmatyczne, w którym poddani wierzą w święte i magiczne umiejętności osoby sprawującej władzę c) legalne chartka. dla rządów demokratycznych.

123. Funkcjonalizm prawniczy- Holmes, Pound.

Poglądy naukowe H. odzwierciedlały typowe dla amerykańskiej teorii i filozofii prawa pierwszej poł XXw. Pragmatyczno- socjologiczne i realistyczno- empiryczne pojmowane prawa (określane niekiedy mianem funkcjonalizmu). Takie ujęcie prawa wynikało ze zróżnicowania w poszczególnych stanach USA common law i ze szczególnej roli tamtejszego Sądu Najwyższego w orzekaniu o zgodności ustaw konstytucją. Nie bez wpływu na poglądy H. był również rozwój w USA pragmatyzmu filozoficznego i psychologii (behawioryzm) oraz nowoczesnego społeczeństwa amerykańskiego. Na koncepjach H. zaważyła ponadto jego bogata praktyka sędziowska. H. uważał, że prawo jest niczym innym, jak tylko przewidywaniem co do tego „kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”. Cel doktryny prawa polega na prognozowaniu przyszłych decyzji sądowych ptrzy założeniu, że ustawa stanowi jedynie punkt wyjścia w ustaleniu przesłanek postępowania organów wymiaru sprawiedliwości. U źródeł powstania prawa nie tkwi logika formalna, lecz praktyczne doświadczenie, zwłaszcza sędziów, nie wykluczając nawet przesądów, którym mogą oni ulec „na równi z innymi ludźmi”. Prawo nie jest więc tym, co zostało zapisane w tekście ustawy lub innego aktu normatywnego lecz „przewidywaniem tego, co zamierza sąd”.

Zgodnie z metoda funkcjonalizmu, P. zrezygnował z badań funkcjonowania prawa w życiu społecznym. Dostrzegał odmienność między treścią normy prawnej zapisanej w ustawie a stosowaniem prawa przez wymiar sprawiedliwości, administrację i społeczeństwo. Prawo traktował jako instrument służący realizacji określonych celów. W swej teorii interesu społecznego głosił, że celem prawa jest osiągnięcie kompromisu między rozbieżnymi interesami społecznymi oraz zapewnienie porządku społecznego gwarantującego stabilizację. Prawo wyrażało interesy solidarnie współdziałającego społeczeństwa i winno chronić interes publiczny (tj. państwa jako suwerena i gwaranta interesów ogółu), prywatnych (ochrona rodziny i praw majątkowych jednostki) i społeczny.

124. Gustaw Radbruch i jego teoria sprawiedliwości.

W okresie przed dyktatura hitlerowską w Niemczech R. bliski był pozytywizmowi prawniczemu. Przedstawił wówczas teorię relatywizmu opartą na metodologii I. Kanta. Rozwinął ideę prawa zawierającego 3 elementy: sprawiedliwość ( postulat traktowania w równy sposób równych praw, a praw nierównych- nierówno), dobro powszechne( prawo z reguły łączy się w wyobrażeniem, że służy, a przynajmniej powinno służyć takiemu dobru) i pewność (prawo powinno zapewniać nie tyle poczucie bezpieczeństwa, ile właśnie pewności co do przyczyn i skutków określonego zachowania). Wymienione elementy są wzajemnie powiązane ze sobą i mogą się nawet niekiedy wykluczać, tworząc triadę, w której poszczególne z nich wysuwają się na czoło. Ograniczając znaczenie pozostałych składników idei prawa. Według R., sędzia powinien kierować się bardziej zasadą pewności prawa niż poczuciem sprawiedliwości. Relatywizm wartości składający się na ideę prawa posłużył R. do podkreślenia zalet demokracji parlamentarnej. W okresie rządów nazistowskich R. odszedł od swych wcześniejszych koncepcji prawa, podejmując krytykę pozytywizmu prawniczego, w którym upatrywał jedną z przesłanek systemu totalitarnego. Za istotę prawa ostatecznie uznał po 1933r. sprawiedliwość. W niej upatrywał najważniejsze kryterium odróżnienia prawa, które powinno obowiązywać względu na swój cel - od prawa rozumianego jako „pozytywistyczne bezprawie”, szerzącego się zresztą w Niemczech hitlerowskich i stanowiącego wynaturzenie rozwiniętej przez R. idei prawa. Dla r. nie uległo wątpliwości, że prawem jest tylko prawo zgodne ze sprawiedliwością. Takie ujęcie prawa prowadziło go do przedstawienia prawa natury. Rozumiał je jako prawo ponadustawowe wyrastające ze świadomości społecznej i politycznej ludzi określonej epoki historycznej.

125. Leon Fuller- twórca koncepcji formalnego prawa natury.

Przedstawiona przez F. koncepcja „ formalnego prawa natury” zbudowana została na założeniu o istnieniu koniecznego związku pomiędzy prawem i moralnością. Wprowadzona przez Kanta dystynkcja bytu i powinności nie powinna była mieć, zdaniem F. zastosowania na gruncie nauk prawnych, gdyż prowadziła w konsekwencji do przyjęci karykaturalnej koncepcji zrównującej prawo z oderwanym od kontekstu społecznego „rozkazem wojskowym”. W jego opinii pozytywizm prawniczy, i to zarówno w wersji klasycznej, jak i w odmianach przedstawionych przez H. Kelsena czy H.L. Harta, programowo zakładając oddzielenie prawa od okoliczności, jakich się pojawiło i funkcjonowało ( w tym także i od moralności), błędnie dążył do poznania prawa jako bytu jako całkowicie autonomicznego. Prawo zaś stanowiło „próbę podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom”, które pojawiają się w celu uzgodnienia osobistych celów jednostki (moralnośc aspiracji) z regułami życia społecznego (moralność obowiązku). Prawo jednak, aby mogło być prawem w pełnym tego słowa znaczeniu, musiało, zdaniem F. spełnia pewne warunki, które określał mianem zasad eunomi (dobrego porządku)lub formalnym prawem natury(wewnętrzną moralnością prawa .Do warunków tych F. zaliczył 1)uniwersalność i ogólność unormowań 2)jawność unormowań realizująca się m.i.n.w możliwości zapoznania się z ich treścią przez członków społeczeństwa 3)przestrzeganie zasady lex retro non agit 4)jasność i zrozumiałość unormowań 5)nie- sprzeczność unormowań 6)stanowienie zasad możliwych do spełnienia 7)stabilność unormowań 8)praworządność , to znaczy przestrzeganie reguł przez organy władzy publicznej w stopniu nie mniejszym niż wymaganym od obywateli .Realizacja warunków składających się na formalne prawo natury umożliwiła, w opini F.urzeczywistnienie podstawowego celu prawa, jakim miała by ochrona życia ludzkiego(pojmowane nie tylko w ujęciu egzystencji biologicznej, ale również aspiracji moralnej jednostki.

126. Rudolf Stammer i Jon Finnis- prawo natury po II wojnie światowej.

Stammer dokonał „kopernikowskiego” przewrotu w filozofii prawa, w tym prawa natury, który można porównać do wkładu I. Kanta. W rozwój epistemologii. S. przeniósł na naukę o prawie kantowską teorię poznania opartą na założeniu, że rozum ludzki ujmuje rzeczywistość w pewna kategorie (czas, przyczyn, skutek itp.) niezależnie od doświadczenia. Na tej podstawie poddał krytyce te koncepcje prawa (zwłaszcza marksistowską), które uważały prawo za zdeterminowane przez czynniki społeczne i polityczne. S. twierdził, ze instytucja prawa jest pierwotna, tzn. nie istnieje społeczeństwo bez prawa, które ze swej istoty jest zawsze przejawem stosunków społecznych. Rozróżniał „czyste” i „uwarunkowane” pojęcia prawne. Przez te pierwsze rozumiał „ogólne formy myślenia podstawowych pojęć prawnych”. Uważał je za różne przejawy formalnego pojęcia prawa, które nie zawierają żadnej konkretnej treści. Przesłanką poznania „czystego” prawa jest sama idea prawa, czyli idea prawa słusznego (właściwego). Co prawda, jego treść zmienia się w czasie i przestrzeni, lecz forma pozostaje zawsze taka sama. Mimo swego formalnego i apriorycznego charakteru prawo różni si eod samowoli, ponieważ stanowi nienaruszalną wolę, która ogranicza swobodę zachowania się człowieka. Na tym polega prawo pozytywne jako zespół reguł przymusu, którego istota tkwi w porządku życia społecznego.

Finnis w swej refleksji nad prawem naturalnym, prawami człowieka, dobrem wspólnym, władzą nawiązuje krytycznie do 2 tradycji: arystotelowsko- tomistycznej i juryspundencji, konkludując, że prawo naturalne jest ahistoryczne, nie ma żadnej historii, historię mają natomiast jego teorie. Punktem wyjścia rozważań F. jest odrzucenie jako błędnego przypisywanego Arystotelesowi i Tomaszowi z Akwinu poglądu zgodnie z którym powinność wywodzi się z bytu, czyli że prawa, według których powinniśmy żyć, czerpiemy z natury. Według F. nakazy normatywne otrzymujemy w drodze swoistej refleksji nad własną egzystencją (rozumność praktyczna), a nie za jakieś zewnętrznej rzeczywistości. W oparciu o ten fundament F. buduje listę podstawowych, przedmoralnych dóbr ludzkich (i odpowiadających im zasad praktycznych), do których zaliczył: życie, wiedzę, zabawę, doświadczenie estetyczne, towarzyskość, rozumność praktyczną i religię. Każdy człowiek w oparciu o rozumność praktyczną porządkuje te wartości ustalając dla nich hierarchię.

127. Jon Maynard Keynes i teoretyczne uzasadnienie państwa dobrobytu.

Teoria K. powstała o okresie Wielkiego Kryzysu Gospodarczego pomyślana była jako generalna rozprawa z ekonomią neoklasyczną, zakładającą dzięki ruchom płac zatrudnieniu, K. natomiast przyjął założenie stal0ści płac In cen, z którego wynikały tezy Ogólnej teorii…

Na system ekonomiczny K. składają się zmienne niezależne, tj. stałe w krótkim czasie (psychologiczna skłonność do konsumpcji, oszczędności, stopa procentowa, krańcowa efektywność kapitału), oraz zmienne zależne (dochód narodowy, zatrudnienie, inwestycje, oszczędności). Analizując ich wzajemne oddziaływanie, doszedł do przekonania, że gospodarka może osiągnąć równowagę mimo istnienia bezrobocia. Wielkość popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego wyznacza poziom dochodu narodowego. Niskie wydatki prowadzą do nadprodukcji, do którego przezwyciężania konieczna jest interwencja państwa. Powinna ona przyjąć formę wydatków inwestycyjnych. Przy inwestycjach znajdą zatrudnienie bezrobotni a ich dochody powrócą na rynek jako popyt konsumpcyjny, co pobudzi koniunkturę. Istotne w teorii K. są wydatki inwestycyjne. Powodowały one mnożnikowi, wielokrotne zmiany w poziomie dochodu narodowego, co ilustrował mechanizm działania tzw. Mnożnika inwestycyjnego. Wielkość mnożnika zależała od krańcowej skłonności do konsumpcji, tj. wydatków na konsumpcję z dodatkowej jednostki dochodu. K. zanegował sens oszczędzania. Oszczędności oznaczały obniżenie się poziomu popytu i dochodu narodowego. W gospodarce pojawiało się bezrobocie. K. postulował, by państwo pełniło funkcję stabilizacyjną gospodarki. Narzędziami tej polityki byłyby inwestycje publiczne finansowane z budżetu państwa. Państwo powinno prowadzi odpowiednia politykę fiskalną i zrezygnować w depresji z równowagi budżetowej na rzecz deficytu. Inwestycje prywatne wymagały natomiast polityki monetarnej, której celem były niskie stopy procentowe kredytów. K. odrzucał koncepcję nacjonalizacji majątku produkcyjnego i opowiadał się za współdziałaniem państwa i właścicieli prywatnych.

128. Johna Rawlsa teoria sprawiedliwości.

Trzon rozważań R. stanowi materialna koncepcja sprawiedliwości (stworzona jako przeciwwaga dla dominujących w filozofii moralnej tradycji utylitarystycznej i intuicjinalistycznej) i jej znaczenie w zorganizowanym społeczeństwie. Według R. współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, na podstawie, której można byłoby pogodzić ludzkie dążenie do wolności i równości. Tezą wyjściową musi być równość i wolność uczestników procedury ustalania tej zasady, a podstawowe instytucje społeczne powinny zostać wybrane przez racjonalnie postępujących ludzi w warunkach zapewniających bezstronność. Warunki umowy byłyby ustalane w sytuacji zasłony niewiedzy, tzn. barku świadomości stron umowy, co do ich przyszłej sytuacji osobistej czy materialnej. Żaden z uczestników umowy nie byłby w stanie kierowa się wówczas własnym interesem czy faworyzować określonych ludzi. W przekonaniu R., osoby przystępujące do kontraktu stosowałyby wówczas racjonalną zasadę dystrybutywną nazywaną zasadą maksimum lub dyferencji. Brzmi ona następująco: najwłaściwszy rozdział dóbr pomiędzy pewną grupę odbiorców polega na maksymalizowaniu statusu najmniej uprzywilejowanych, tzn. grupie najgorzej sytuowanej w społeczeństwie wiedzie się najlepiej jak to możliwe. Rozum nakazywałby wówczas wszystkim wybór zasady równej maksymalnej wolności, możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych- którą to zasadę R. nazwał pierwszą zasada sprawiedliwości społecznej. Zgodnie z drugą zasada sprawiedliwości, społeczne i ekonomiczne nierówności powinny być ustanawiane tak, aby przynosić optymalną korzyść najmniej uprzywilejowanym, z zachowaniem reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń i w warunkach uczciwej równości szans. R. uzasadniał swoją koncepcję tym, że podstawowe wolności i troska o najbiedniejszych charakteryzują każde społeczeństwo dokonujące racjonalnych wyborów.

129. Friedrich A. von Hayek o wolności i jej wartości.

H. krytykował redystrybucyjną funkcję współczesnego państwa, zniekształcająca mechanizm rynkowy oraz sprzyjającą ujawnianiu się grup interesów, pragnących uczestniczyć w podziale w jak największym zakresie. Wolność, jako podstawowa wartość teorii H., rozumiana jest jako brak przymusu. Jest to wolność negatywna, „wolność od” i oznacza swobodę postępowania w granicach przysługującej każdej jednostce nienaruszalnej sfery prywatności. Jednostka może ją realizować w warunkach istnienia własności prywatnej oraz „rządów prawa”, stanowiących antytezę władzy uznaniowej. Oznaczały one zasadę pozwalająca wyodrębni w ustawodawstwie zbiór norm, które można określi jako „prawdziwe prawo” tłumaczące zasady sprawiedliwości, łączące społeczeństwa liberalne. Normy prawdziwego prawa winny być równe dla wszystkich, abstrakcyjne oraz znane i pewne, by możliwe było przewidywanie rozstrzygnięć sądu. Prawo nie służy osiąganiu celów przez jednostkę, lecz stanowi formę, dzięki której państwo umożliwia jednostce realizację jej dążeń. Jednostka jest wolna, gdy podporządkuje się abstrakcyjnym normą prawa. Ochronie wolności służy model władzy, obejmujący 2 ciała przedstawicielskie oraz sąd, rozstrzygający ewentualne spory między nimi. Do zadań pierwszego (zgromadzenia prawodawczego) należało ustalanie stałych, ogólnych zasad regulujących działalność społeczeństwa w taki sposób, by tworzyły one zamknięty zbiór przepisów. Drugie zgromadzenie (zarządzające) powinno zają się bieżącym kierowaniem rządu i środkami pozostającymi w jego dyspozycji. Skład pierwszego ciała obejmował ludzi starszych, tworzących naturalną elitę, której mądrość H. cenił wyżej niż mądrość mas. Prawa nadane przez H. miał zapewnić społeczeństwu większe korzyści, niż wynikały z tradycyjnych rozwiązań parlamentarnych (większość parlamentarna może nie mieć racji).

130. Hayek o sprawiedliwości społecznej i gospodarce planowej.

W zakresie gospodarki H. był przeciwnikiem planowania. Nierealność planowania wynikała z założenia, że planista jest racjonalny i ma pełną informację o wszystkich zmiennych, które powinien uwzględni w konstruowanym przez siebie planie. Alternatywą planowania jest rynek. Na nim dzięki spontanicznemu zachowaniu się jego uczestników społeczeństwo mogło osiągnąć swe cele ogólne. H. dopuszczał jednak możliwość ograniczonego interwencjinalizmu państwowego np. poprzez wprowadzenie minimum socjalnego.

Hayek, zwolennik indywidualizmu, dawał człowiekowi pełną autonomię w tworzeniu otaczającej go rzeczywistości, podobnie więc jak Popper zdecydowanie protestował przeciw uznawaniu istnienia jakichkolwiek planów wyznaczonych z góry przez historię. Z pozycji indywidualisty, teoretyka wolności i głosiciela spontanicznego ładu społecznego zapewniającego równowagę Hayek krytykował przede wszystkim wszelkie totalitaryzmy. Krytykę tę zawarł w książce Droga do zniewolenia.

131. Milion Friedman i jego krytyka interwencjonalizmu gospodarczego.

Koncepcja F. jest w zasadzie czysto ekonomiczna. Jej podstawą jest utylitaryzm. Podobnie jak Hayek i Mises, Friedman był przeciwny instytucją państwa dobrobytu. Państwo było według niego konieczne tylko dla utrzymywania bezpieczeństwa i porządku. Miało czuwać nad bezpieczeństwem wykonywania umów i realizacji prawa własności, jego zadanie m było również ochrona systemu monetarnego. Poza tym formułował F. tradycyjne, liberalne sądy na temat wolności jako najwyższego dobra i zasad wolego rynku jako jedynych efektywnych zabezpieczeniach wolności równie bezkonkurencyjnych zasad gospodarowania. Wykluczał tym samym wszelkie koncepcje „trzeciej drogi”. Wolny rynek według F. zaspokaja pragnienia milionów ludzi dążących do zrealizowania własnych interesów życia według własnych kryteriów wartości i dzięki tym pragnieniom funkcjonuje. Powyższe zdanie mówi o tym, jakim pojęciom wolności posługiwał się F. Była to wolność negatywna, kładąca nacisk na tolerancję, pojmowana popuralistycznie i dopuszczająca różne systemy wartości, różne rodzaje działań ludzkich. Ciekawym rozwiązaniem proponowanym przez F. było rozciągnięcie zasad wolnego rynku na wymianę idei dokonuje się kształtowanie opinii demokratycznego społeczeństwa. Promocja idei wymaga funduszy i stąd ich pozyskiwanie z różnych źródeł równoznaczne jest z reprezentowaniem różnych idei. Jeżeli zaś, jak w totalitaryzmie, jedynym źródłem finansowania działalności informacyjnej jest państwo, rynek idei nie istnieje. Zasady funkcjonowania wolnego rynku przedstawił F. jako utylitarysta, kierując się przekonaniem, że instytucje z nim związane są najlepsze, w znaczeniu najbardziej użyteczne, nie tylko w gospodarce, lecz i w życiu społecznym i politycznym. Argumenty F. sprowadzić można do tezy, że rozwiązania wolnorynkowe nie są teoretyczne i pryncypialne, lecz praktycznie lepsze od tych, które proponuje się w działalności scentralizowanego państwa.

132. Liberalizm ekonomiczny Ludwika von Misesa.

Zdaniem M. istnienie prywatnej własności i gospodarki wolnorynkowej stanowi podstawę wolności. M. zajmował skrajnie indywidualistyczne stanowisko. Dawało ono jednostce najdalej posuniętą wolność w dziedzinie kształtowania swego życia, bowiem jak pisał Misses: Nikt nie może zastąpić sądów wartościujących innego człowieka swoimi własnymi, a więc zbędne jest wydawanie sądów o celach i chęciach innych ludzi. Z kolei działanie człowieka oceniał jako racjonalne, rozum ludzki posiadał, według niego, uniwersalne własności. Ten racjonalizm ujawnia się, gdy człowiek dostosowuje środki działania do zamierzonych celów. Nauka o racjonalnym działaniu- prakseologia, znajduje wyraz w ekonomii wolnego rynku. Jej prawidła poznać można jedynie drogą logicznego rozumowania, doświadczenie nie jest tu przydatne. Logika zaś nieodmiennie wskazuje jedyną właściwą formę gospodarowania, jaką jest wolny rynek. W przymusie, bowiem, jeżeli stosowany jest jako metoda regulacji rynku, nie można doszukać się logiki. Przymus jest zaprzeczeniem logiki, wyklucza bowiem kalkulację ekonomiczną, uniemożliwia ją poprzez sztuczne kreowanie czy to popytu, czy podaży, czy przede wszystkim cen. M. przeprowadził wnikliwą analizę idei socjalistycznych, podkreślając nie tylko ich nieefektywność. Postawił bowiem generalną tezę, że planowanie jest w ogóle niemożliwe z uwagi na to, że w socjalizmie bak wolnego rynku nie pozwala na obiektywną oceną stanu i potrzeb gospodarki, w tym samym więc uniemożliwia tworzenie jakichkolwiek planów. M. jako liberał negatywnie odnosił się do aktywności państwa. Krytykował nie tylko tradycyjne narzędzia interwencji, jakimi się dawniej posługiwało (cła, subwencje), ale również te, które wchodziły w zakres kanonu państwa dobrobytu. Był przeciwny zatem ustawodawstwu pracy, ubezpieczeniom społecznym, ubezpieczeniom na wypadek bezrobocia, działalności związków zawodowych oraz podatkom, stanowiącym źródło finansowania działalności państwa.

133.Robert Nozick i uzasadnienie genezy państwa minimum.

Pozbawiając państwo wszelkich zadań mających na celu dystrybucję dóbr, wysunął Nozick hasło państwa minimalnego, koncentrując się wyłącznie na ochronie uprawnień jednostki. Jest to najbardziej rozbudowane państwo, jakie można usprawiedliwić. Każde bardziej rozbudowane państwo narusza ludzkie prawa. N. przedstawiał własną wersję umowy społecznej jako początku ludzkiego powstania państwa. Jej istotą jest założenie, że państwo powstało nie w rezultacie realizacji jasnego i wyraźnie sobie uświadamianego przez jednostki plan, lecz wyłoniło się w wyniku ewolucji różnych, powołanych do życia jednostki instytucji (agencji ochrony), których zadaniem miało być rozstrzyganie sporów pomiędzy ludźmi wynikłych na tle prawa do obrony własnych uprawnień, wykonywanego w myśl zasady, iż każdy jest sędzią we własnych sprawach. Instytucje te przekształciły się w państwo minimalne z chwilą, gdy uzyskały monopol na stosowanie przymusu na określonym terytorium. Istnienie państwa w przekonaniu N. jest uzasadnione tylko wtedy, gdy można udowodnić, że stoi ono na straży uprawnień jednostki. N. utrzymywał, iż jego wizja państwa minimalnego posiada charakter meteutopii, albowiem pozwala ono każdej jednostce prowadzić życie stosownie do posiadanych przez nią przekonań czy wyznawanej aksjologii.

134.Libertarianizm- Murray Rothbard.

R. był anarchokapitalistą, przeciwnikiem wszelkiego etatyzmu i interwencjonalizmu państwowego. W odróżnieniu od zdecydowanej większości przedstawicieli innych ruchów anarchistycznych, postulował zorganizowanie systemu „wolnego społeczeństwa” w oparciu o prawo własności prywatnej. Koncepcje swoje uzasadniał w oparciu o etyczne podstawy stworzone przez Locke'a. Zdaniem R., teoria własności angielskiego filozofa jest uniwersalna i tylko ona jest w stanie zdefiniować prawowite tytuły własności w odróżnieniu od tych nabytych niezgodnie z zasadami moralności. Uważał przy tym, że nie sposób dokładnie przewidzieć, jak skonstruowane zostaną zasady prawne w takim społeczeństwie. Zakładając, że przydatność państwa nawet w kwestii ochrony jednostki byłaby wątpliwa, libertarianie skłaniają się do przyjęcia rozwiązań anarchistycznych. Państwo to kradzież, głosił inny z przedstawicieli libertarianizmu, zajmując stanowisko zdecydowanie anarchistyczne, R. trawestując powiedzenie Proudhona- własność to kradzież. R. różnił się od innych libertarian (np. od A.Rand), ponieważ dla niego umowa jest tylko zwykłą obietnicą, jaką można w każdej chwili wypowiedzieć bez żadnych skutków, jeśli nie nastąpił przy tym żaden transfer własności. Taki podejście sprawia, że prawo w systemie R. bazuje głownie na systemie prawa karnego (karanie za nieprawne nabycie tytułu własności), a nie cywilnego (egzekwowanie obietnic).Podejście to implikuje także, że człowiek nie może stać się niczyim niewolnikiem, ponieważ w tym ujęciu „umowa o niewolnictwo” jest nonsensowna.

135.Jean Paul Sartre- intelektualista zaangażowany.

S. w swoich koncepcjach politycznych ewulował od próby pogodzenia egzystencjonalizmu z marksizmem do idei zagmatwanej filozofii „rewolucyjnej praxis” poprzez odrzucenie tego, co uważał za fundament materializmu dialektycznego. Jego przekonaniu istota ludzka, która zatraciła się w złej wierze, postrzega samą siebie tak jak widzą ją inni. W konsekwencji przestaje być wolna, bowiem przyjmuje zasady i role społeczne, które zakreślają jej ramy zewnętrznego zachowania w zewnętrznym świecie. To dążenie do pozornej „obiektywności” prowadzi w rezultacie do utraty rzeczywistej „subiektywności” wolności. Antidotum na zła wiarę ma być zdaniem S. zaangażowanie, rozumiane przez niego jako całkowite ujednolicanie się ze swoją wolnością i oddanie swojej egzystencji falom życia. Dla S. intelektualista to aktywny podmiot zmian społecznych, który odrzuciwszy wszelkie społecznie determinowane zachowania i zasady etyczne powinien się utożsamić z proletariatem pojmowanym po marksistowsku. Ponieważ jednak marksizm nie daje całościowej wizji człowieka i świata, prawdziwie wolny podmiot powinien podjąć działania polityczne, stanąć ponad wszelkimi cząstkowymi teoriami i empirycznie „stotalizować” dostępną mu świadomość. Tylko działanie pozwala na totalizację, bowiem jedynie poprzez działanie można przeobrażać współczesny świat. Totalizację osiągnie jedynie ten podmiot, który odrzuci burżuazyjną etykę i tradycję, bowiem dla S. wzorem jest antybohater ukazujący swoim działaniem, że nie istnieją żadne wartości i z tego powodu, wzywający od buntu wobec zastanej rzeczywistości i odrzucenia reguł, które nie maja subiektywnego uzasadnienia totalizującej perspektywy rewolucyjnej praxis.

136.Nurty postmodernizmu- Derrida i Rorty.

Derrida jest uważany za jednego z twórców i głównych przedstawicieli postmodernizmu, a zwłaszcza jego nurtu zwanego dekonstrukcjonizmem albo poststrukturalizmem. D. i jego zwolennicy odrzucają kulturę i przyjmują taka metodę badawczą, która pozwoli obalić autorytet. D. uważa, że kultura zachodnia jest zbudowana na fundamencie słowa mówionego, zatem jest logocentryczna (fonocentryczna), w tym samym pomniejsza rangę słowa pisanego. Przeciwstawiając się dominacji mowy nad pisaniem- twierdzi, że nie jest ono prostotą imitacji mowy, ale samoistną grą znaczeń, czyni je przedmiotem grammatologii, które chciałoby zastąpić tradycyjną metafizykę i semiotykę. D. mocno akcentuje wagę podświadomych retorycznych aspektów dzieła, przekonując, że skierowanie uwagi na poboczności wywraca do góry nogami główne treści tekstu. Fundamentem jego rozważań jest teza o niemożności odnalezienia całościowego sensu tekstu, poprzez który podejmuje on dowolny wytwór cywilizacji i kultury.

Rorty zwrócił się przeciwko kategoriom badawczym, które według niego są wyznacznikiem tradycji analitycznej- prawdzie, obiektywności i wiedzy- zastępując je swobodną, postmodernistyczną odmianą pragmatyzmu. W oparciu o takie założenia „liberalny ironista” niezbyt poważnie podchodzi do własnych ustaleń, dowodząc, że życie intelektualne to rodzaj dyskusji laików. Postuluje zastąpienie kultury metafizycznej kultura pragmatyczną. R. przekonuje, że jego propozycja, która nazwał postmodernistycznym liberalizmem mieszczańskim, lepiej przysłuży się trwałości porządku liberalnego niż filozoficzne próby jego zaprowadzenia.

137. Samuel Huntington i zdrzenia cywilizacji.

H. w swojej pracy Zderzenie cywilizacji wyraził przekonanie, że współcześnie ludzkość egzystuje w ramach odrębnych cywilizacji, pomiędzy którymi panują pełne wrogości i lęku stosunki. Zupełne znaczenie stracił podział na pierwszy, drugi i trzeci świat. Polityka światowa została zdominowana zderzeniem pomiędzy cywilizacjami. Gospodarka i ideologie polityczne przestały być źródłami międzynarodowych konfliktów. Ich miejsce zajęły różnice kulturowe, powstające w znacznej mierze z podziałów religijnych. Świat współczesny staje się sceną walki pomiędzy głównymi cywilizacjami. Cywilizacja jest najszerszą kategorią opisującą wspólnotę kulturową. Współcześnie ludzie zmuszeni są do międzykulturowych relacji w takim stopniu, w jakim wcześniej to nie występowało. Taka sytuacja rodzi konflikty i w sposób nieunikniony może prowadzić do wojen, H. wymienia siedem lub osiem cywilizacji: zachodnią, konfucjańską, japońską, islamską, hinduską, prawosławną, latynoamerykańską i być może afrykańską, przekonując że granice między tymi cywilizacjami zastępują polityczne i ideologiczne bariery zimnej wojny ,, jako zapalne punkty kryzysu i rozlewu krwi”. Według niego nawet Europa nie jest nie jest wolna od ideologicznych podziałów. Baczną uwagę zwraca H. na stosunki pomiędzy islamem a otaczającymi go cywilizacjami, wskazując że następny konflikt, wobec którego będzie musiał stanąć Zachód, pochodzić będzie ze świata islamu. Taka walka, w której każda ze stron jest przekonana, iż to jej cywilizacja jest zagrożona, będzie horrorem, tym okropniejszym, jeśli każda strona dysponować będzie bronią atomową.

138. Francis Fukuyama i koniec historii.

F. międzynarodowy rozgłos zdobył po opublikowaniu artykułu Koniec historii, który stał się zaczątkiem książki o tym samym tytule, wydanej w USA w 1992r.

Tytułowa teza o końcu historii, w której przekonywał, że demokracja liberalna oraz rynkowy porządek gospodarczy jest najdoskonalszym z możliwych do zrealizowania systemów politycznych (aczkolwiek nie idealnym), wobec czego może ona jedynie ulegać korektom i ulepszeniom i dlatego nie ma żadnej realnej alternatywy, wywołała ogólnoświatową debatę. Do tej pory ukazało się ponad 20 tłumaczeń tej książki. W przekonaniu F. współczesna demokracja liberalna jest zbiorem politycznych instytucji powołanych do obrany uniwersalnych praw, uświęconych zapisem w takich dokumentach, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, czy ustawach zasadniczych większości współczesnych demokracji. W opublikowanym u schyłku lat dziewięćdziesiątych artykule Kobiety i ewolucja światowej polityki opowiadając się za ,,męskimi” zasadami polityki przekonywał, że znacznie lepiej są one realizowane przez kobiety. Wobec powyższego wystąpił z postulatem większego udziału kobiet w międzynarodowej działalności politycznej. W swojej ostatniej pracy Koniec człowieka rozważa konsekwencje rewolucji biotechnologicznej. W jego przekonaniu jej efektem może być kres tradycyjnie rozumianego człowieka, którego zastąpią osobniki genetycznie zmodyfikowane.

---