Spółka handlowa to prawna forma współdziałania w celu zarobkowym co najmniej dwóch podmiotów w rozumieniu prawa cywilnego powstająca na skutek zawarcia właściwej umowy uregulowanej przepisami prawa handlowego (w Polsce ustawy Kodeks spółek handlowych).
Spółki osobowe opierają swą działalność na osobistej pracy wspólników w przedsiębiorstwie spółki. Spółki osobowe to:
Spółki : jawną, komandytową oraz komandytowo - akcyjną można założyć tylko w celu prowadzenia przedsiębiorstwa pod własną firmą. Spółkę zaś partnerską założyć można w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce, prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą.
Spółki osobowe posiadają następujące cechy:
brak osobowości prawnej (są bowiem tzw. ułomnymi osobami prawnymi),
wspólnicy reprezentują spółkę (co do zasady, bo np. w spółce partnerskiej może zostać powołany do tego zarząd),
istnieje stała więź między wspólnikami,
wspólnicy muszą być ujawnieni (są jednak wyjątki od tej zasady, np. komandytariusze, jeśli nie chcą ponosić pełnej odpowiedzialności za zobowiązania spółki, nie powinni być ujawniani w firmie spółki),
wspólnicy wnoszą wkłady,
nieograniczona i solidarna odpowiedzialność osobistym majątkiem wspólników za zobowiązania spółki (są wyjątki od tej zasady, gdyż np. akcjonariusze w spółce komandytowo-akcyjnej nie odpowiadają za zobowiązania spółki),
wspólnicy pracują na rzecz spółki (nie wszyscy mają taki obowiązek, czasem wystarczy wniesienie wkładów w odpowiedniej wysokości),
uproszczona księgowość.
Spółka jawna to spółka osobowa, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową. Spółka jawna jest osobową spółką handlową i praktycznie stanowi odpowiednik spółki cywilnej. Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, z uwzględnieniem przepisu, który mówi, że wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (subsydiarna odpowiedzialność wspólnika).
Spółka partnerska to spółka osobowa, utworzona przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą. Firma tej spółki powinna zawierać nazwisko co najmniej jednego partnera, dodatkowe oznaczenie, że chodzi o spółkę partnerską - "i partner"; "i partnerzy"; "spółka partnerska" - oraz określenie wolnego zawodu (bądź zawodów) wykonywanego w spółce.
Spółka komandytowa to spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona.
Spółka ta jest często stosowaną formą prowadzenia działalności gospodarczej w sytuacji, w której jeden ze wspólników chce zainwestować kapitał w dane przedsięwzięcie i czerpać zeń korzyści, bez obawy o majątek osobisty, a pełną odpowiedzialność wobec wierzycieli przyjmują pozostali wspólnicy, prowadząc spółkę i ją reprezentując.
Spółka komandytowo-akcyjna to spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem.
Spółka kapitałowa - podmiot prawa handlowego zdefiniowany w ustawie Kodeks spółek handlowych. Grupuje spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne, a więc posiadające kapitał zakładowy jako najważniejszy element będący podstawą ich utworzenia oraz zwalniające z pewnymi wyjątkami udziałowców/akcjonariuszy z odpowiedzialności osobistej za zobowiązania tych spółek.
Stanowi wyższą formę organizacji gospodarczej w stosunku do spółki osobowej. Związane jest to z poniższymi cechami określonymi ustawowo:
posiadanie kapitału zakładowego (z tym że w jednym z rodzajów spółek osobowych - komandytowo-akcyjnych - kapitał taki występuje)
posiadanie osobowości prawnej
posiadanie zgromadzonego majątku odrębnego od majątków osobistych wspólników lub akcjonariuszy
ponoszenie przez spółkę odpowiedzialności za zobowiązania całym swym majątkiem
ograniczenie - z wyjątkiem zobowiązań podatkowych - takiej odpowiedzialności wspólników lub akcjonariuszy z majątku osobistego do wysokości wniesionego udziału w kapitale zakładowym
wyłączenie wspólników lub akcjonariuszy z bezpośredniego prowadzenia spraw spółki
umowne ustalenie dla wspólników lub akcjonariuszy ich praw i obowiązków wobec spółki
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością to podstawowa i najczęściej spotykana forma prawna spółki prawa handlowego. Jest to kapitałowa spółka prawa handlowego, choć silnie obecne są w niej elementy osobowe. W tym kontekście należy wymienić przede wszystkim prawo do informacji i kontroli działalności spółki przez wspólników, brak wymogu ustanowienia rady nadzorczej w spółkach o kapitale zakładowym nieprzekraczającym 500.000 PLN i ilości wspólników mniejszej niż 25, możliwość gromadzenia kapitału poprzez nałożenie na wspólników obowiązku dopłat. Specyficznie polskim rozwiązaniem (funkcjonującym od 1933r.), jest możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności za zobowiązania spółki członków jej zarządu, jeśli nie zgłoszą w odpowiednim terminie wniosku o upadłość spółki (przy czym możliwość ta podlega pewnym obostrzeniom). Rozwiązanie to stanowi swego rodzaju namiastkę rozwiniętej w zachodnich systemach prawnych doktryny odpowiedzialności przebijającej.
Spółka akcyjna to kapitałowa spółka prawa handlowego. Przyjmuje się, iż jest to właściwa ("czysta") spółka kapitałowa, której kapitał zakładowy jest podzielony na akcje będące papierami wartościowymi. Zawiązać spółkę akcyjną może jedna albo więcej osób w celu nie tylko gospodarczym.
Spółka posiada osobowość prawną. Wyłączona jest osobista odpowiedzialność akcjonariuszy za zobowiązania spółki. Spółkę charakteryzuje fakt nabywania kapitału przez emitowanie i sprzedaż akcji, dzięki czemu możliwa jest łatwa kumulacja kapitałów wielu osób lub firm. Spółka nabywa osobowość prawną z chwilą zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym ( w rejestrze przedsiębiorców ). Wpis ten ma więc charakter konstytutywny.
Spółdzielnia - podmiot gospodarczy czyli osoba prawna prowadząca przedsiębiorstwo, ustanowiona na zasadach prawa spółdzielczego, odmiennego nieco od prawa spółek handlowych.
Jest to zgodnie z obowiązującą w Polsce ustawą, "dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób" (nie mniejszej niż dziesięciu osób fizycznych lub nie mniej niż trzech osób prawnych), zwanych "członkami spółdzielni". Liczba członków może być zmienna (nie może jednak spaść poniżej ustawowych 10 (lub 3) osób fizycznych (lub prawnych). Jednakże do istnienia spółdzielni produkcji rolnej wystarczy, że zrzeszonych jest 5 osób. Spółdzielnia powstaje z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.
Każdy członek spółdzielni musi zadeklarować w niej co najmniej jeden udział, chyba, że statut spółdzielni przewiduje większą ich ilość; na podstawie postanowień statutu może też być zastrzeżona potrzeba wniesienia wkładu, np. rzeczowego (maszyny, grunt, zwierzęta) do spółdzielni. W odróżnieniu od spółek prawa handlowego ("kapitałowych") członkowie zakładający spółdzielnię nie muszą dysponować żadnym określonym przez prawo minimalnym kapitałem założycielskim (dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością począwszy od roku 2001 jest to 50.000 złotych).
Inną istotną różnicą charakteryzującą spółdzielnię jest fakt, że zmiana liczby członków i zmiana funduszu udziałowego jest wewnętrzną sprawą spółdzielni, realizowaną na poziomie jej zarządu lub rady nadzorczej, gdy tymczasem np. podwyższenie kapitału zakładowego spółki akcyjnej wymaga skomplikowanej procedury publicznej emisji akcji, a w spółkach z o.o. dodatkowo nawet sprzedaż udziałów innej osobie musi - dla swej skuteczności - zostać każdorazowo zgłoszona do Krajowego Rejestru Sądowego.
Kolejnym czynnikiem odróżniającym spółdzielnię od kapitałowych spółek handlowych jest "zasada otwartych drzwi". Przejawia się ona w tym, iż każda osoba po spełnieniu odpowiednich przesłanek ujętych w statucie bądź przepisie prawa, może do spółdzielni przystąpić. Zasada otwartych drzwi nie rodzi jednak cywilnoprawnego roszczenia o przystąpienie w poczet członków spółdzielni. Zasada dobrowolności zrzeszania się ma także istotne znaczenie przy występowaniu ze spółdzielni. Polega na tym, że spółdzielca może w każdej chwili (po upływie niewygórowanego, np. jednomiesięcznego, okresu wypowiedzenia) wystąpić ze spółdzielni i nie musi w tym celu - tak jak w spółkach - szukać nabywcy na swoje udziały, co niekiedy, w firmach o kiepskiej kondycji ekonomicznej, może nie być łatwe.
Odmiennie od spółek handlowych uregulowane są także zasady odpowiedzialności członka za zobowiązania spółdzielni. Członek spółdzielni nie odpowiada za wspomniane zobowiązania. W odróżnieniu jednak od spółek kapitałowych, partycypuje on w stratach spółdzielni, jednak tylko do wysokości wniesionego udziału.
Majątek spółdzielni można podzielić na:
fundusz udziałowy - powstaje z wpłat udziałów członkowskich. W razie likwidacji spółdzielni, bądź ustania członkowstwa, podlega on zwrotowi byłemu członkowi, chyba że został przeznaczony na pokrycie strat spółdzielni,
fundusz zasobowy - powstaje z wpisowego, części nadwyżki bilansowej i z innych źródeł. Jest niepodzielny i bezzwrotny
fundusz wkładów - istnieje tylko w niektórych spółdzielniach, które wymagają wniesienia wkładu (budowlanego, ziemi). Podlega zwrotowi i w odróżnieniu od poprzednich funduszy, nie uczestniczy w pokryciu straty.
Spółdzielnię na zewnątrz reprezentuje jej zarząd, a prace zarządu kontroluje rada nadzorcza.
Celem istnienia spółdzielni jest prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w interesie zrzeszonych członków. Członkowie spółdzielni uczestniczą w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów i nie odpowiadają wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania. Zysk z działalności spółdzielni nazywany jest nadwyżką bilansową i na koniec roku obrachunkowego wypłacany jest członkom spółdzielni proporcjonalnie do posiadanych przez nich udziałów.
Spółdzielnia może stać się wspólnikiem prawa handlowego przez nabycie udziałów. Decyzję w tej sprawie podejmują członkowie spółdzielni na walnym zgromadzeniu (jest to bowiem decyzja strategiczna).
Holding (od angielskiego słowa hold oznaczającego trzymać) - organizacja grupująca za pomocą mniej lub bardziej wyraźnych powiązań różne samodzielne pod względem prawnym podmioty gospodarcze, przy czym jeden z podmiotów ma w tym powiązaniu pozycję dominującą i podporządkowuje sobie pozostałe. Istotą holdingu jest zarządzanie przez jedną organizację innymi podmiotami oraz kontrolowanie działalności dzięki zależnościom kapitałowym lub personalnym. Holding jest zatem formą kumulacji kapitału. Kumulacja może następować przez przejmowanie słabszych przedsiębiorstw, najpierw w swoich branżach i pokrewnych, a później także w innych obszarach gospodarki. Innym sposobem jest celowe wyodrębnienie z przedsiębiorstwa „matki” samodzielnych pod względem prawa, lecz uzależnionych ekonomicznie przedsiębiorstw „córek” (filii). Zależności matka-córka ogólnie mają charakter drzewiasty i mogą być rozbudowane, np. spółka "matka" posiada większość udziałów w kilku spółkach "córkach", które z kolei posiadają udziały większościowe w spółkach najniższego piętra zarządzania. Jednak taki model zależności w holdingach nie jest jedyny - występują też bardziej złożone sieci powiązań, w tym kapitałowych.
W Polsce termin ten jest stosowany bez umocowania prawnego, a najbliższą mu konstrukcją ustawową (np. ustawy o rachunkowości lub o ochronie konkurencji i konsumentów) jest pojęcie grupa kapitałowa, z tym że obejmuje ona tylko związki kapitałowe, a nie personalne.
Istota struktur holdingowych
Spółki holdingowe posiadają osobowość prawną niezależnie od tego czy są one spółkami zależnymi (córkami) czy spółkami uzależniającymi (spółkami matkami). Możliwości podejmowania decyzji władczych przez spółki dominujące powoduj jednak, że mamy do czynienia z organizacją o względnie trwałych zależnościach i jednocześnie określonej hierarchii. Nie można natomiast akceptować stanowiska, z którym holding utożsamia się jedynie ze spółką naczelną. Holding bowiem tworzą co najmniej dwa podmioty prawno gospodarcze - podmiot kontrolujący i podmiot kontrolowany. Natomiast więź, która te podmioty łączy, stanowi istotę holdingu.
Drogi powstania struktur holdingowych
Struktury holdingowe można klasyfikować wg wielu kryteriów. Zgodnie z kryterium sposobu powstawania wyróżnia się holdingi powstałe w wyniku wydzielania przedsiębiorstw, łączenia przedsiębiorstw i powstałe na bazie przedsiębiorstw wielozakładowych. Powstanie holdingów drogą dzielenia polega na decentralizacji zarządzania oraz odpowiednich zmianach w strukturze organizacyjnej przez tworzenie nowych instancji w formie przedsiębiorstw. Powstanie holdingów drogą łączenia polega na połączeniu danego przedsiębiorstwa z innymi lub częściej przyłączeniu innych przedsiębiorstw. Tworzenie holdingów na bazie przedsiębiorstw wielozakładowych umożliwiają w Polsce przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, a w szczególności ustawa o prywatyzacji tych przedsiębiorstw. Odbywa się to dzięki tzw. kapitałowej drodze prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, tj. przekształceniu się w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa oraz udostępnienia akcji lub udziałów. Powstanie holdingów na bazie przedsiębiorstw wielozakładowych przebiega następująco:
przekształcenie przedsiębiorstwa wielozakładowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa,
utworzenie spółek podporządkowanych na podstawie art. 16 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych,
utrzymanie spółki „pierwotnej” jako spółki dominującej,
prywatyzacja holdingu.
Prywatyzacja holdingów powstałych na bazie przedsiębiorstw wielozakładowych musi przebiegać w sposób umożliwiający utrzymanie układu holdingowego, tzn. zapewniający utrzymanie większościowego pakietu akcji lub udziałów spółek podporządkowanych przez spółkę dominującą. Wybór drogi prywatyzacji zależy głównie od oceny rynku kapitałowego, a zwłaszcza od zainteresowania potencjalnych inwestorów oraz preferencji załóg spółek podporządkowanych w nabywaniu akcji na zasadach ulgowych.
Kryteria holdingu
Za kryterium mówiące o tym czy mamy do czynienia z holdingiem, przyjmuje się posiadanie przez „spółkę matkę” więcej niż połowy kapitału akcyjnego lub w spółce nieemisyjnej więcej niż połowy udziałów w ich nominalnym wyrażeniu (holding jawny). W holdingach ukrytych, ze względu na łańcuch zależności, wynikający z istnienia akcji nie dających prawa głosu oraz rozproszenia akcji, posiadanie lub reprezentowanie nawet mniej niż 50% kapitału akcyjnego „spółki córki” daje pakiet kontrolny nad nią. W gospodarkach o nie ukształtowanej w pełni gospodarce rynkowej uważa się, że mamy do czynienia z holdingiem, gdy władze „spółki matki” mają możliwość kształtowania składu władz innej spółki. W dojrzałych gospodarkach rynkowych za nadrzędne kryterium przyjmuje się fakt, że dane ugrupowanie gospodarcze sporządza skonsolidowany bilans, a więc przed władzami podatkowymi traktuje swoje prawnie samodzielne części jako elementy pewnej całości.
Rodzaje holdingów
Jest wiele kryteriów klasyfikacji holdingu.
Według kryterium branżowo-obszarowego można wyróżnić następujące typy holdingów:
horyzontalny-obejmujący podmioty prowadzące działalność w tej samej dziedzinie,
wertykalny-grupujący jednostki pewien schemat gospodarczego powiązania (np. rafineria i podmioty prowadzące stacje benzynowe),
diagonalny-obejmujący podmioty należące do różnych gałęzi gospodarki.
Kryterium podmiotowe i przedmiotowe pozwala wyróżnić holdingi:
podmiotowo jednolite (właściwe, czyste, monolityczne) - grupujące uczestników prowadzących działalność w takiej samej formie organizacyjno prawnej,
przedmiotowo jednolite - podmiot kontrolujący obok podstawowej działalności rozwija równolegle aktywność uboczną o charakterze tradycyjnym (np. produkcję, handel),
mieszane podmiotowe - zgrupowanie przedsiębiorstw, banków, spółdzielni i fundacji, obejmujące także spółki prawa cywilnego lub handlowego i spółdzielnie.
Posługując się z kolei kryterium terytorialnego zasięgu struktury holdingowej, można wyróżnić holdingi:
zagraniczne - utworzone wprawdzie przez podmiot krajowy, ale obejmujący zagraniczne jednostki kontrolowane i funkcjonujący poza granicami danego kraju;
międzynarodowe - tworzone z reguły przez duże podmioty prawno-gospodarcze, przeważają w nim spółki akcyjne dysponujące z reguły dużym potencjałem gospodarczym, przedsiębiorstwa jednopodmiotowe oraz silne finansowo banki rozwijające działalność międzynarodową, jednocześnie liczba uczestników holdingu musi sięgać co najmniej trzech podmiotów, więc zaangażowane muszą być także co najmniej trzy kraje.
Oprócz wymienionych kryteriów według Leopolda Steckiego wyróżniamy między innymi jeszcze holdingi:
kierownicze - ich organizacyjno-prawna i ekonomiczna istota polega na tym, że uczestnictwo podmiotu kontrolującego w jednostce zależnej wyraża się w przejęciu od niej funkcji kierowania jego przedsiębiorstwem, bankiem lub inną firmą;
finansowe - w których podmiot kontrolujący nabywa w jednostkach zależnych znaczne udziały kapitałowe lub określonej wartości akcje;
rodzinne - tworzone na ogół przez członków małej rodziny obejmującej małżonków i ich dzieci;
kapitałowe - oznaczające uczestnictwo podmiotu kontrolującego w jednostce zależnej poprzez objęcie udziału kapitałowy, np. przez nabycie akcji o znacznej wartości kapitałowej.
Zalety i wady struktur holdingowych
Do zalet holdingów zalicza się:
Zwiększenie poczucia odpowiedzialności za wyniki pracy spółek zależnych oraz wzrost motywacji do działań nowatorskich przez ich organy zarządzające, w stosunku do struktur dywizjonalnych. Efekty pracy w tym przypadku w sposób bardzo jednoznaczny identyfikowane z podmiotem gospodarczym,
Ograniczenie negatywnych skutków związanych z podjęciem działalności w obszarach wysokiego ryzyka. Firma matka wydzielając samodzielny podmiot gospodarczy ogranicza ryzyko jedynie do wysokości udziałów w kapitale tego podmiotu,
Duża zachęta inwestorów zewnętrznych do zaangażowania środków w przedsięwzięcia realizowane przez spółki córki. W wypadku struktur dywizjonalnych zainwestowany kapitał ginie w całej organizacji gospodarczej, w wypadku holdingu inwestor staje się udziałowcem spółki córki, której kapitał jest tylko cząstką kapitału całej organizacji. Inwestor za te same pieniądze otrzymuje znacznie większy wpływ na zarządzanie wybraną spółką holdingową,
Ograniczenie ryzyka inwestycyjnego przez kapitał zewnętrzny. Inwestor zewnętrzny angażuje kapitał jedynie w tę spółkę, którą uważa za godną uwagi, czy to ze względu na jej szczególną efektywność, czy też ze względu na jej produkty. Nie ponosi natomiast ryzyka związanego na przykład z niską efektywnością działania innych spółek-córek holdingu czy też całej organizacji holdingowej. Inwestorzy zewnętrzni dążą niekiedy poprzez stopniowy wykup akcji spółek-córek, do ich przechwycenia.
Z kolei do wad holdingu należy:
Konieczność szczególnego nadzoru ze strony zarządu nad systemem informacyjnym w zakresie obiegu informacji. Błędy i niedopatrzenia w tym zakresie mogą powodować nawet zanik koordynacji między poszczególnymi spółkami.
Możliwość nadmiernego wpływania na podmioty zależne przez podmiot nadrzędny.
Możliwość nieuwzględniania interesów poszczególnych podmiotów zależnych - szczególnie słabszych uczestników - w strategii całego holdingu.
Koncern to ekonomiczna forma organizacji skupiającej przedsiębiorstwa o odrębnej osobowości prawnej należące do jednego właściciela; koncern powstaje na skutek koncentracji kapitału, w wyniku fuzji (łączenia) firm, dokonywanej zazwyczaj w drodze zakupu akcji lub udziałów innych firm. Firmy wchodzące w skład koncernu mają wspólny zarząd, lecz oddzielną osobowość prawną. jego następstwem może być ograniczenie konkurencji, zwiększenie zysków (wynikające z produkcji na większą skalę), umocnienia pozycji finansowej, gospodarczej, osiągnięcia wpływu na decyzje gospodarcze państwa. Jest to forma funkcjonowania będącego zmową producentów; zespół o odrębnie działającym przedsiębiorstwie należącym do jednego właściciela.
Wyróżniamy dwa rodzaje powiązań tworzących koncern:
koncern pionowy, w którym przedsiębiorstwa łączą się kolejno według technologicznych etapów produkcji
koncern poziomy, grupujący przedsiębiorstwa jednej branży