Zajęcia 2

Temperament

Strelau, Doliński - Podręcznik akademicki

• Hipokrates i Galen - pierwsza typologia temperamentu

• Hipokrates: cztery soki (humory) organizmu - krew, flegma, żółć żółta, żółć czarna. Soki te stanowią naturę ciała, a stan zdrowia człowieka zależy od proporcji tych soków w organizmie

• Galen: na podstawie związków soków ze zdrowiem człowieka stworzył pierwszą typologię temperamentu, wyróżniając 9 temperamentów, spośród których 4 zależą bezpośrednio od przewagi jednego z czterech humorów

• Sangwinik (krew)

• Choleryk (żółć)

• Melancholik (czarna żółć)

• Flegmatyk (flegma)

1. Pierwsze badania empiryczne nad temperamentem

1.1. Heymans - pionier badań empirycznych nad temperamentem

• Wraz z Wiersmą, na podstawie badań kwestionariuszowych wyodrębnili trzy podstawowe cechy temperamentu:

• Aktywność - jej przeciwnym biegunem jest bierność, jest to cecha przejawiająca się w ilości czasu, który człowiek poświęca danemu rodzajowi zachowania w domu, szkole, pracy i w czasie wolnym.

• Emocjonalność - objawia się w sile i częstości występowania reakcji emocjonalnych

• Funkcja pierwotna/wtórna - dotyczy intensywności reakcji i czasu ich trwania.

• Osoby, które charakteryzuje funkcja pierwotna, reagują szybko i silnie, a ich reakcja szybko zanika

• Osoby, które charakteryzuje funkcja wtórna, reagują na bodźce otoczenia słabo, a ich reakcja stopniowo się wzmaga i utrzymuje długo (są perseweratywne).

• Kombinacja tych 3 cech temperamentu doprowadziła Heymansa i Wiersmę do wyodrębnienia 8 typów temperamentu, zwanych przez nich także typami charakteru.

• Heymans'a uważa się również za twórcę pierwszego kwestionariusza osobowości

1.2. Typologia Pawłowa jako fizjologiczna podstawa 4 klasycznych temperamentów

• Prowadząc badania nad czynnością odruchowo-warunkową psów, zwrócił uwagę na różnice indywidualne w procesie warunkowania, dotyczącą m.in. szybkości reakcji i dokładności wytwarzania i zanikania odruchów oraz ich intensywności

• Hipoteza: u podłoża tych różnic tkwią właściwości 2 podstawowych procesów nerwowych - pobudzenia i hamowania - mianowicie:

• Siła procesu pobudzenia - to zdolność komórek nerwowych do pracy, przejawia się w wydolności funkcjonalnej czyli w zdolności do wytrzymania długotrwałego lub krótkiego, ale silnego pobudzenia. Należy ją rozumieć jako właściwość (cechę) układu nerwowego, a nie jako proces czy aktualny stan OUN

• Podstawową miarą siły procesu pobudzenia jest pojawienie się hamowania ochronnego - proces, który chroni komórkę nerwową przed szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca; przejawia się w nieadekwatności reakcji do siły bodźca, szczególnie w zaniku lub zmniejszeniu reakcji.

• Siła procesu hamowania - to łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe, takie jak wygasanie, różnicowanie czy opóźnianie. Jest cechą, która (podobnie jak SPP) przejawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z powstrzymywaniem się od pewnych czynności czy z koniecznością odraczania reakcji.

• Ważna jest równowaga procesów nerwowych - stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania; ma status cechy wtórnej.

• Ruchliwość procesów nerwowych - zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania o odwrotnie. Przejawia się w adekwatności reagowania na szybko zmieniające się sytuacje.

• Odpowiednie konfiguracje tych 4 cech układu nerwowego tworzą typ układu nerwowego; nawiązanie do teorii Hipokratesa-Galena; Pawłow niekiedy posługiwał się zamiennie terminami „typ układu nerwowego” i „temperament”

Typ układu nerwowego
Słaby (melancholik)	Silny
	Niezrównoważony (choleryk)	Zrównoważony
			Powolny (flegmatyk)	Ruchliwy (sangwinik)

1.3. Konstytucjonalne typologie temperamentu

• Konstytucjonalne teorie - cechy temperamentu, traktowane jako dziedziczne lub wrodzone, wiążą z różnicami indywidualnymi w budowie ciała

• Typologia temperamentu Kretchmera

• Ludzie o danym typie budowy ciała mają określone skłonności do chorób psychometrycznych. Opierając się na wielu pomiarach antropometrycznych wyróżnił 4 typy budowy ciała:

• Leptosomatyczny - (leptos- wątły, soma-ciało) charakteryzuje go wątła budowa ciała o wydłużonym wzroście

• Pykniczny - (pyknos- gruby) jest otyły i raczej niskiego wzrostu

• Pacjenci maniakalno-depresyjni

• Atletyczny - typ o umięśnionej, silnej budowie ciała, szeroki w barach i wąski w biodrach

• Epileptycy

• Dysplastyczny - (dysplastos- źle ukształtowany) to typ o budowie bezkształtnej, nieregularnej, z często występującymi deformacjami

• Zależność między budową ciała a psychiką występuje również u ludzi zdrowych, z tym, że cechy te występują w mniejszym nasileniu. W ten sposób, odpowiednio do budowy ciała, wyodrębnił 3 typy temperamentów:

• Schizotymiczny

• Budowa ciała lepto somatyczna

• Ma skłonności do schizofrenii, jest zamknięty w sobie, jego emocje wahają się między drażliwością a oschłością, jest mało podatny na zmianę nastawień i postaw, trudno przystosowuje się do otoczenia

• Cyklotymiczny

• Pykniczna budowa ciała

• Tendencje do psychozy cyklicznej (maniakalno-depresyjnej)

• Emocje oscylują między radością a smutkiem, łatwo kontaktuje się z otoczeniem

• Iksotymiczny

• Atletyczna budowa ciała

• Skłonności do epilepsji

• Jest spokojny, mało drażliwy i umiarkowany w gestach i mimice, trudno przystosowuje się do zmian w otoczeniu

• Kretschmer tłumaczył związek między budowa ciała a temperamentem tym, że mają one wspólną przyczynę - chemizm krwi, a więc są uwarunkowane pewnymi właściwościami układu hormonalnego

• Typologie konstytucjonalne są krytykowane:

• Założenie, że biologicznie zdeterminowana budowa ciała, a także temperament nie zmieniają się w ontogenezie, nie znajduje podstaw empirycznych

• Konstytucjonaliści ignorują lub nie doceniają roli środowiska w kształtowaniu temperamentu

• Związek chorób psychicznych z budową ciała jest pozorny i nie znajduje potwierdzenia, jeżeli w badaniu poddaje się kontroli zmienne demograficzne

• Statyczne i fatalistyczne traktowanie temperamentu sprzyja kształtowaniu społecznie i politycznie szkodliwych poglądów - typologie te służyły uzasadnianiu postaw rasistowskich (np. nazistowska ideologia nadczłowieka)

2. Pojęcie temperamentu

• Allport - temperament jako jeden ze składników osobowości;

• ujawnia się we wczesnym dzieciństwie (podobnie jak inteligencja) i jest surowcem, z którego rzeźbi się osobowość

• ujawnia się wyłącznie w formalnych charakterystykach emocji, takich jak podatność na wzbudzenie emocjonalne, charakterystyczna dla jednostki siła i szybkość reakcji emocjonalnych, które są w przeważającej mierze dziedziczne

• Buss i Plomin - temperamentem nazywamy te cechy osobowości, które są dziedziczne i obecne od wczesnego dzieciństwa. Definicja ta wyklucza z zakresu T wszelkie cechy osobowości powstałe w wyniku oddziaływania środowiska

• Eysenck, Zuckerman - do temperamentu należą cechy osobowości, u których podstaw leżą określone mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne, a niekiedy wręcz określone struktury mózgowe. Reaktywność tych mechanizmów jest odpowiedzialna za różnice indywidualne pod względem owych cech.

• Gray - wyodrębnił 2 podstawowe wymiary temperamentu: lęk i impulsywność.

• u podstaw lęku leży behawioralny układ hamujący (BIS)

• jego podstawową strukturą anatomiczną jest układ przegrody hipokampa

• aktywności tego układu, który jest odpowiedzialny za wrażliwość na sygnały kary i braku nagrody, towarzyszy subiektywny stan lęku

• podłoże impulsywności stanowi behawioralny układ aktywacyjny (BAS)

• zlokalizowany jest w zwojach podstaw mózgu, jądrach wzgórza i okolicach kory nowej

• reguluje wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, a jego duża reaktywność determinuje zachowania impulsywne

• Najbardziej istotne wspólne charakterystyki dla pojęcia temperamentu:

• T stanowi część składową struktury osobowości, pod warunkiem, że osobowość rozumiemy jako zespół cech

• W porównaniu z innymi zjawiskami psychicznymi T charakteryzuje się względna stałością w ciągu życia. Zmiany zachodzące w cechach T na przestrzeni życia są bardziej powolne niż inne charakterystyki zachowania

• T ma podłoże biologiczne, a RI w cechach T są częściowo genetycznie zdeterminowane

• Cechy T należą do tych charakterystyk psychologicznych, które są obecne już od wczesnego niemowlęctwa, a ponadto występują w świecie zwierząt

• Strelau, Doliński - T odnosi się do względnie stałych cech osobowości , występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, T podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniom między genotypem a środowiskiem.

3. Teorie temperamentu powstałe w drugiej połowie XX stulecia

• Niemal w tym samym czasie powstały dwie teorie T - jedna w Anglii, gdzie Eysenck podjął badania nad ekstrawersją i neurotycznością osób dorosłych, a druga w USA, gdzie Thomas i Chess, koncentrując się na przyczynach zaburzeń w zachowaniu, zaproponowali teorię T skoncentrowaną na dziecku

3.1. INTERAKCYJNA TEORIA TEMPERAMENTU DZIECKA (THOMAS I CHESS)

• Interakcja temperamentu i środowiska, w tym szczególnie oddziaływań wychowawczych, to najważniejszy czynnik warunkujący normalny rozwój lub zaburzenia zachowania

Pojęcie temperamentu i jego struktura

• Badania podłużne u niemowląt, które prowadzili aż do późnego okresu życia, znane jako New York Longitudinal Study (NYLS)

• U podstaw programu NYLS leżało rozumienie temperamentu jako stylu zachowania. Autorów interesowało to, jak dziecko się zachowuje.

• Na podstawie prowadzonych obserwacji autorzy wyodrębnili 9 kategorii (cech) temperamentu:

1. Aktywność - aspekt motoryczny zachowania dziecka oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby

2. Rytmiczność - regularność lub brak regularności funkcji biologicznych

3. Zbliżanie się-wycofywanie - rodzaj pierwotnej reakcji na nowy bodziec. Zbliżenie się jest przejawem reakcji pozytywnej, wycofywanie się- negatywnej

4. Łatwość przystosowania - łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku

5. Próg reagowania - siła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji; przejawia się w reakcji na słabe bodźce

6. Siła reakcji - poziom energetyczny reakcji niezależnie od jej jakości lub kierunku

7. Jakość nastroju - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych

8. Roztargnienie - skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie

9. Zasięg uwagi i wytrwałość - najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo działania bodźców rozpraszających

• Do pomiaru tych cech skonstruowano kwestionariusz DOTS-R

Temperament trudny

• Autorzy wyodrębnili T łatwy, wolno rozgrzewający się i trudny

• Temperament trudny - to konstelacja składająca się z takich charakterystyk tempera mentalnych, jak brak regularności, wycofywanie się, trudność w przystosowaniu, duża siła reakcji i przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi

• Nie zachodzi bezpośrednia zależność między T trudnym a zaburzeniami w zachowaniu

• Gdy występuje zgodność między T jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia, co autorzy określają jako dobroć dopasowania, zaburzenia w zachowaniu nawet u dziecka z trudnym T się nie pojawią

• Istotna i długotrwała rozbieżność między T dziecka a warunkami środowiskowymi, będąca przejawem niedopasowania, prowadzi do zakłóceń w rozwoju i zaburzeń w zachowaniu, nawet w wypadku T łatwego.

• T trudny, ze względu na to, że sprawia rodzicom i wychowawcom trudności w odpowiednim dopasowaniu oddziaływań wychowawczych, stanowi większe ryzyko zaburzeń w zachowaniu.

Krytyka

• Thomas i Chess uznali wyodrębnione kategorie T za uniwersalne, niezależne od wieku życia. Tymczasem badania wykazały, że liczbę postulowanych kategorii można zmniejszyć, a ponadto, że struktura T jest specyficzna w zależności od wieku

• Etykieta „T trudny”, „dziecko trudne”

3.2. TEORIA PEN W UJĘCIU EYSENCKA

• Daleko posunięta biologizacja

• Wg Eysencka, osobowość to temperament i inteligencja; taki podział sprawił, że Eysenck traktował osobowość (z pominięciem inteligencji) i temperament jako synonimy, jednak w większości swoich publikacji używał jedynie pojęcia „osobowość”

• Eysenck wyodrębnił 2 podstawowe wymiary osobowości (T): ekstrawersję (opisywaną na wymiarze E-I) i neurotyczność, której przeciwnym biegunem jest zrównoważenie emocjonalne

• Między normą a patologią istnieje ciągłość; różnice ilościowe, nie jakościowe

Struktura temperamentu

• Eysenck doszedł do wniosku, że struktura ta jest trójczynnikowa: Psychotyczność, Ekstrawersja, Neurotyczność

• Struktura jest hierarchiczna (w skład czynników wchodzą czynniki pierwszego rzędu-czynniki pierwotne, te z kolei są pochodnymi całej grupy skorelowanych ze sobą nawyków i aktów behawioralnych)

Psychotyczność

agresywny, aspołeczny, chłodny, pozbawiony empatii, egocentryczny, impulsywny, bezosobowy, twórczy

Ekstrawersja

towarzyski, beztroski, żywy, dominujący, aktywny, wybuchowy, asertywny, poszukujący doznań, śmiały

Neurotyczność

lękliwy, z niską samooceną, depresyjny, irracjonalny, z poczuciem winy, markotny, spięty, emocjonalny, płochliwy

Biologiczne podstawy czynników PEN

• Teoria aktywacji: pozycja jednostki na wymiarze ekstrawersji- introwersji uwarunkowana jest RI w poziomie aktywacji (pobudzenia) pętli korowo-siatkowatej wyznaczającej poziom aktywacji.

• Poziom aktywacji jest wyższy u introwertyków, toteż charakteryzuje ich chronicznie wysoki poziom pobudzenia korowego

• Fizjologicznego podłoża RI w zakresie neurotyczności należy szukać w różnicach w poziomie reaktywności współczulnego UN - jest ona wyższa u osób reprezentujących biegun neurotyczności niż u jednostek zrównoważonych emocjonalnie

• Biologiczny mechanizm neurotyczności zlokalizowany jest w układzie limbicznym; zatem RI w poziomie N spowodowane są zróżnicowaniem reaktywności struktur OUN, takich jak hipokamp, jadro migdałowate, obręcz półkuli mózgu, przegroda i podwzgórze; ALE badania populacji normalnej nie dostarczyły silnego poparcia dla teorii łączącej N z psychofizjologicznymi wskaźnikami aktywacji

• Eysenck nie zaproponował żadnej fizjologicznej teorii P; jednak zgromadził dane wskazujące na to, że wskaźnik odziedziczalności P jest porównywalny z analogicznymi wartościami dla E i N i wynosi około 50%;

• U osób przejawiających zachowanie psychotyczne występuje niski poziom aktywności oksydazy monoaminowej (MAO) - jednak prawidłowość ta nie jest specyficzna dla P

• Bodźce słabe wywołują dodatnie zabarwienie emocjonalne u introwertyków, ujemne u ekstrawertyków, zależność ta ulega odwróceniu w wypadku bodźców silnych - dlatego E poszukują silnej stymulacji (głód stymulacji) a I- słabej (unikanie stymulacji)

• Kwestionariusz EPQ-R: bada P, E i N + skala Kłamstwa; 100 pozycji; trafność skal oprócz P

Krytyka

• Wymiar psychotyczności, wiele badań wskazuje, że rozkład P jest prawo skośny, odbiega od rozkładu normalnego ; wykazuje brak lub jedynie luźny związek z cechami tempera mentalnymi; jest cechą należąca raczej do charakteru (Allport)

3.3. ROZWOJOWA TEORIA TEMPERAMENTU

• Rothbart i Derryberry

• Uwzględnia dynamikę interakcji zachowania i czynników biologicznych, która prowadzi do rozwojowo uwarunkowanych zmian w temperamencie

Reaktywność i samoregulacja jako podstawowe konstrukty temperamentu

• (Rothbart i Derryberry) temperament: konstytucjonalnie (szeroko rozumiane wyposażenie biologiczne jednostki) uwarunkowane RI w reaktywności i samoregulacji

• Reaktywność - odnosi się do pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej; przejawia się w progach wrażliwości, czasie latencji, sile i amplitudzie reakcji, w czasie powrotu reakcji do stanu wyjściowego

• Samoregulacja - procesy modyfikujące (podwyższające lub obniżające) reaktywność; wyraża się w dążeniu, unikaniu, ataku, powstrzymywaniu się od reakcji itp.

• Reaktywność i samoregulacja wchodzą w stałą interakcję, a w miarę rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy wpływ modyfikujący na reaktywność (wraz z wiekiem zwiększa się tez świadomość samoregulacji)

• Cechy temperamentu ujawniają się w rozwojowo specyficzny sposób w sferze motoryki, emocji i uwagi

• Struktura temperamentu zmienia się (wzbogaca) wraz z wiekiem, co znajduje swój wyraz także w specyfice narzędzi psychometrycznych służących do diagnozy temperamentu

• Kwestionariusz CBQ (Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych): badanie temperamentu w wieku 3-7 lat na podstawie szacowania zachowań dziecka przez rodziców; 184 pozycje, 15 skal w ramach 3 sfer-superczynników: surgencji, negatywnej afektywności i wytężonej samokontroli

Biologiczne mechanizmy leżące u podstaw temperamentu

• W miarę dojrzewania zachodzą zmiany w OUN, dlatego tez mechanizmy biologiczne T są rozwojowo specyficzne

• U małego dziecka ważnym wyznacznikiem T są RI w aktywacji pochodzącej z projekcji pnia mózgu, produkujących noradrenalinę, dopaminę i serotoninę

• Wraz z dojrzewaniem układu limbicznego i kory mózgowej następuje lepsza kontrola hamowania, a dojrzewanie przodomózgowia ułatwia rozwój procesów samoregulacji

Krytyka

• Trudno wywnioskować, jak 2 podstawowe konstrukty T - reaktywność i samoregulacja - mają się do cech wchodzących w skład bogatej struktury T

• Reaktywność ma wiele znaczeń

• Pojęcie świadomej kontroli trudno zaliczyć do domeny T, jest ono raczej cechą charakteru i pozostaje pod wpływem czynników środowiskowych

3.4. KONCEPCJA T ZAHAMOWANEGO I NIEZAHAMOWANEGO

• Jerome Kagan

• Badania: jedyną cechą, która nie zmieniła się w trakcie rozwoju, jest nieśmiałość/lękliwość vs. śmiałość/towarzyskość

Dwie kategorie temperamentu jako skrajności na kontinuum

• Pierwsze reakcje dziecka na zdarzenia nieznane (osoby lub inne bodźce wywołujące stan niepewności) ujawniają różnice temperamentalne

• T zahamowany - dziecko na zdarzenia nowe reaguje w sposób nieśmiały i ostrożny, milknie, powstrzymuje się od okazywania emocji

• T niezahamowany - dziecko w tych samych warunkach nawiązuje kontakt, jest rozmowne, nie boi się

• Te dwie kategorie T stanowią dwie skrajności na kontinuum, o jakościowo różnych charakterystykach, dlatego Kagan nadaje im status typu

• (Kagan) temperament: dziedzicznie uwarunkowane profile zachowania i funkcjonowania biologicznego, obecne od najwcześniejszego dzieciństwa.

• Obie kategorie T należy charakteryzować biorąc pod uwagę wzorce behawioralne, genetyczne i fizjologiczne obecne już w okresie niemowlęcym

• Badania podłużne: cechy T nie ulegają zmianie - dzieci zahamowane pozostają zahamowane, a niezahamowane są w dalszym ciągu niezahamowane

• Analogia u zwierząt

• Temperamentu nie można ocenić na podstawie subiektywnego opisu zachowania dziecka przez rodziców i opiekunów, dokonanego przez ustosunkowanie się do stwierdzeń w kwestionariuszu; zalecana metoda przez Kagana- obserwacja zachowania dziecka, prowadzona w warunkach laboratoryjnych

• Reakcje najbardziej „nośne” na epizody: rozłąka z matką, kontakt z nieznanymi przedmiotami, z nieznaną osobą

Podstawy biologiczne temperamentu

• Należy ich szukać w reaktywności układu limbicznego, jak również w układach pokrewnych obejmujących oś przysadka-nadnercze, układ siatkowaty i układ współczulny

• Dzieci zahamowane: wyższa reaktywność tych układów; powoduje, że na zdarzenia nieznane reagują one wzrostem napięcia mięśniowego, przyspieszeniem akcji serca, rozszerzeniem źrenic i wzmożonym wydzieleniem kortyzolu

• Duża waga czynnika genetycznego

Krytyka

• T zahamowany różni się od niezahamowanego nie tym, ze maja one odmienne mechanizmy fizjologiczne, lecz stopniem reaktywności tych samych mechanizmów

• Kagan w obserwacji zachowania widzi drogę do poznania temperamentu dziecka

• Teoria ta skoncentrowana jest na jednej cesze

3.5. TEORIA EMOCJONALNOŚCI, AKTYWNOŚCI I TOWARZYSKOŚCI

• Buss i Plomin

• Dwa podstawowe założenia:

• Aby można było uznać określoną cechę osobowości za należącą do T, musi ona być obecna co najmniej od drugiego roku życia

• RI w zakresie tej cechy zależeć muszą w istotnym stopniu od czynnika genetycznego

• Temperament- to obecne od wczesnego dzieciństwa, odziedziczone cechy osobowości; tworzy zrąb ludzkiej osobowości, w dzieciństwie wypełnia niemal całą osobowość; obejmuje on szeroki zakres zachowań i przejawia się w wielu sytuacjach

Struktura temperamentu

• Buss i Plomin wyodrębnili 3 podstawowe cechy T (zwane także temperamentami):

1. Emocjonalność - skłonność do reagowania silnym pobudzeniem

• Od 1 r.ż występuje w postaci niezadowolenia (dystresu) i przejawia się w płaczu niemowlęcia. U 2-3miesiecznego dziecka pojawia się strach, a kilka miesięcy później złość jako kolejne postacie emocjonalności.

• Te rodzaje emocjonalności charakteryzuje ponadprzeciętna aktywacja, co odróżnia je od wszystkich pozostałych emocji

2. Aktywność - ma 2 skorelowane ze sobą składniki

1. Wigor - przejawiający się w poziomie energetycznym zachowania

2. Tempo - wyrażające się w szybkości reakcji

• Ujawniają się w tym jak dana osoba reaguje

• Towarzyskość - specyficzna cecha T, wiążąca się z dążeniem lub unikaniem kontaktu z ludźmi, a jej źródłem są wzmocnienia płynące ze środowiska

• Wyodrębnione temperamenty występują u dzieci, jak i u dorosłych, tyle że u dorosłych są bardziej przytłumione przez rozwinięte w trakcie rozwoju inne struktury osobowości

Biologiczne podstawy temperamentów EAS

• Badania nad porównywaniem bliźniąt: wkład czynnika genetycznego do wariancji cech mierzonych kwestionariuszem EAS-TS waha się w granicach 30-40%

• Mechanizmy fizjologiczne leżące u podstaw emocjonalności wiązali z poziomem aktywacji autonomicznej, za którą odpowiedzialna jest dominacja części współczulnej AUN.

• U podstaw aktywności leży aktywacja behawioralna, która waha się od głębokiego snu do silnego pobudzenia

• Kwestionariusz EAS-TS: wersje dla dorosłych i dla rodziców i nauczycieli; opiera się na samoopisie zachowania, 20 pozycji, 5 skal: Niezadowolenia, Strachu, Złości, Aktywności i Towarzyskości lub 4 skal: EAT i Nieśmiałości

Krytyka

• Twierdzenie, jakoby tylko wyodrębnione przez nich emocje - niezadowolenie, strach i złość - charakteryzowały się ponadprzeciętnym poziomem aktywacji, są mało przekonywujące i empirycznie niezweryfikowane

• Czynnik genetyczny nie jest współodpowiedzialny za RI w towarzyskości

• RI w zakresie temperamentów wyodrębnionych przez autorów nie są w większym stopniu zdeterminowane genetycznie niż inne cechy T, a nawet nietemperamentalne charakterystyki osobowości

3.6. TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ

• Zuckerman

• Istnieją RI w optymalnym poziomie stymulacji; na te różnice wpływają czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne (reaktywność OUN i AUN; decydują o względnie stałych RI w zapotrzebowaniu na stymulację)

• Osiągnięcie optymalnego poziomu stymulacji jest warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego

Poszukiwanie doznań i jego struktura

• Poszukiwanie doznań: cecha, która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji, występująca u człowieka i w świecie zwierząt; to cecha zdefiniowana przez poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń

• Nie jest cechą jednorodną , czynniki wchodzące w jej skład:

• Poszukiwanie grozy i przygód (TAS) - przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających sportów

• Poszukiwanie przeżyć (ES) - wyraża się w nonkonformistycznym stylu życia, angażującym umysł i zmysły (np. nieplanowane podróże)

• Rozhamowanie (Dis) - tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w piciu alko, seksie, hazardzie; jest to cecha najsilniej uwarunkowana biologicznie

• Podatność na nudę (BS) - objawia się awersją do powtarzania doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi

• Do pomiaru wyodrębnionych czynników Zukerman opracował kilka kwestionariuszy

• Skala Poszukiwania Doznań SSS-IV i SSS-V

Podstawy biologiczne poszukiwania doznań

• Dla poszukiwaczy doznań, którzy do osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji potrzebują dużej stymulacji, typowy jest chronicznie niski poziom aktywacji pętli kora- układ siatkowaty

• Osoby unikające doznań - chronicznie podwyższony poziom aktywacji

• Podstawy biologiczne poszukiwania doznań w neuroprzekaźnikach uczestniczących w mechanizmach nagradzających, zlokalizowanych w układzie limbicznym (noradrenalina i adrenalina)

• Z reguły występuje ujemny związek między poziomem MAO a rozhamowaniem

• Znajdująca się w układzie limbicznym dopamina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną; enzym MAO obniża poziom dopaminy i tym samym redukuje tendencję do poszukiwania doznań

• Badania: czynnik genetyczny odpowiada w około 50% za RI w poszukiwaniu doznań (to będzie jedno z pytań na egzaminie z wykładów z RI)

• Zuckerman wyjaśnia związek między cechą poszukiwania doznań a jej przejawami behawioralnymi, odwołując się do pojęcia optymalnego poziomu aktywności układów katecholaminowych (CSA)

• Optymalny jest przeciętny poziom aktywności tych układów

• Tendencje do poszukiwania doznań można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy doznań stałym, niskim poziomem CSA

Krytyka

• Badania nie wykazały fizjologicznej czy biochemicznej specyfiki poszczególnych składników wymiaru poszukiwania doznań

• Te same korelaty biologiczne są typowe nie tylko dla poszukiwania doznań, ale też dla innych cech T, takich jak E czy impulsywność

• Wykazano, że neuroprzekaźniki - w zależności od miejsca występowania i poziomu skupienia, a także od rodzaju interakcji z innymi neuroprzekaźnikami i hormonami - mają różne funkcje, czego model ten nie uwzględnia

• Nieuwzględnienie roli środowiska, w tym głównie kontekstu społecznego w wyjaśnianiu genezy tych wymiarów

3.7. PSYCHOLOGICZNY MODEL T W UJĘCIU CLONINGERA

• Punkt wyjścia- badania na pacjentach psychiatrycznych, których charakteryzują 2 odrębne syndromy, spotykane także u ludzi zdrowych - lęk poznawczy (pacjenci przejawiają zmęczenie, napięcie mięśniowe i powolny powrót do zdrowia)i lęk somatyczny (pacjenci manifestują bóle ciała, które nie są związane ze specyficznymi sygnałami ostrzegawczymi)

Lokalizacja temperamentu w strukturze osobowości

• Lęk poznawczy - unikanie nowości, antycypowanie szkód, tolerancja na stres fizjologiczny

• Lęk somatyczny - poszukiwanie nowości i zachowania impulsywne

• Cloninger(czerpiąc z koncepcji Gray'a): lęk= unikanie szkody; wymiar unikania szkody stanowi dziedzicznie uwarunkowaną tendencję do uczenia się unikania kary, braku nagrody i nowości

• Impulsywność = poszukiwanie nowości; wysokie- jednostki aktywne, eksploracyjne i intensywnie zaangażowane w poszukiwanie nieznanych bodźców

• Trzeci wymiar: zależność od nagrody - u podstawy tej cechy leży genetycznie uwarunkowana neurobiologiczna tendencja do zachowań, które dostarczają nagród

• Osoby niezależne od nagród - praktyczne, bezkompromisowe, sprytne, analityczne i realistyczne

• Osoby zależne od nagród - sentymentalne, niepraktyczne, bo ulegają wpływom otoczenia i są nastawione na zaspokojenie żądzy nagrody

• Czwarty wymiar: wytrwałość - odporność na frustrację i zmęczenie; jest cechą homogeniczną i niezależną od pozostałych

• Oprócz 4 powyższych cech T, Cloninger włączył do struktury osobowości 3 inne cechy, które zaliczył do sfery charakteru:

• samokierowanie

• zdolność do oderwania się od własnej osoby

• skłonność do współpracy

• T i charakter wpływają na siebie wzajemnie; charakter jako skłonność do reagowania na silnie związanego z rozwojem Ja, kształtuje się na osnowie T, ale wtórnie go modyfikuje

• Kwestionariusz TCI: Kwestionariusz Temperamentu i Charakteru

Podstawy biologiczne cech temperamentu

• Cloninger, pod wrażeniem BIS i BAS Gray'a, dla 3 cech temperamentu zaproponował mechanizmy neurobiochemiczne ściśle związane z aktywnością neuroprzekaźników

• UNIKANIE SZKODY - centralny układ karania/hamujący zachowania

• Ulokowany w strukturach limbicznych

• Unikanie szkody jest skorelowane z aktywnością serotoniny w mózgu i płynie mózgowo-rdzeniowym

• Osoby skłonne do unikania szkody charakteryzuje wysoki poziom aktywności serotonicznej

• POSZUKIWANIE NOWOŚCI - centralny układ motywacyjny/aktywacyjny zachowania

• Sterowany przez drogi dopaminergiczne, ulokowane w miejscu sinawym

• Osoby poszukujące nowości - obniżona aktywność dopaminergiczna

• ZALEŻNOŚĆ OD NAGRODY - centralny układ nagrody/ utrzymywania zachowania

• Tworzą go neurony noradrenergiczne, ulokowane w pęczku grzbietowym

• Niska aktywność noradrenergiczna związana jest z intensywnymi reakcjami na nagrodę i odpornością na wygaszanie zachowań nagradzających

• Wskaźniki odziedziczalności dla 4 cech T wahają się od 50 do 65%

Krytyka

• Zbyt silny nacisk na genetyczną determinacje cech T

• Postulowane mechanizmy biologiczne nie są specyficzne dla wyodrębnionych przez Cloningera cech

• Np. aktywność dopaminergiczna koreluje także z impulsywnością, E, unikaniem-zbliżaniem się i poszukiwaniem doznań

3.8. REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT)

• Strelau

Struktura, pomiar i podstawy biologiczne T

• RTT wyrosła z przekonania, że cechy temperamentu, obecne u człowieka już w okresie niemowlęcym, a także w świecie zwierząt, odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania

• Formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do 2 aspektów: energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę T

• Pierwotnie RTT postulowała istnienie dwóch cech T:

• Reaktywności - cecha organizmu, która determinuje charakterystyczną dla danej jednostki wielkość (intensywność) reakcji.

• Na biegunach tego wymiaru z jednej strony znajduje się wrażliwość sensoryczna, a z drugiej wydolność.

• Niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację, a wysoka - małe

• Aktywności - przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej, odgrywa istotna rolę w regulacji poziomy aktywacji.

• Wysoki poziom aktywności - niska reaktywność (i odwrotnie)

• Funkcja aktywności jest regulacja aktywacji do poziomu optymalnego, traktowanego tu jako standard regulacji stymulacji

• W ramach charakterystyki czasowej zachowania wyodrębniono najpierw ruchliwość zachowania - zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu, a potem uwzględniając jeszcze charakterystykę energetyczną wyodrębniono 6 cech T:

• Żwawość

• Perseweratywność

• Wrażliwość Sensoryczną

• Reaktywność Emocjonalną

• Wytrzymałość

• Aktywność

Biologiczne podstawy cech T w ujęciu RTT

• Badania nad bliźniętami MZ i DZ: czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie ponad 40% fenotypowej wariancji postulowanych cech T

• Każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji - jej aspektów energetycznych i czasowych

• Biologiczne mechanizmy T składają się na indywidualność neurobiochemiczną

• Cechy T są uwarunkowane specyficzną dla jednostki konfiguracją systemów nerwowych i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania

• Rola T w funkcjonowaniu jednostki:

• T pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej zachowań i reakcji oraz sytuacji, w której jednostka się znajduje

• Rola T w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych

Krytyka

• Niedostateczne uwzględnienie prawidłowości rozwojowych

4. Funkcjonalne znaczenie temperamentu

• Konstrukt aktywacji (pobudzenia) - funkcja cech temperamentu polega na moderowaniu wartości energetycznej (i temporalnej) bodźców i zachowań, co ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych, charakteryzujących się brakiem stymulacji lub nadmierna stymulacją. W takich wypadkach mamy do czynienia ze skrajnie obniżonym/podwyższonym poziomem aktywacji, co w dłuższej mierze skutkuje różnego rodzaju zaburzeniami w zachowaniu

• Dzieci: moderacyjna rola temperamentu przejawia się głównie w interakcjach społecznych z rodzicami i innymi osobami zajmującymi się dzieckiem oraz w zachowaniu w warunkach przedszkolnych i szkolnych. Efektem niedopasowania możliwości dziecka (wyznaczanych przez temperament) do wymogów danego środowiska są problemy wychowawcze, trudności szkolne oraz problemy zawodowe i mniejsze powodzenie życiowe w okresie dorosłości

• Dorośli: rola T ujawnia się szczególnie w problemach związanych z aktywnością zawodową, w specyficznych preferencjach sposobu spędzania wolnego czasu, w działalności sportowej oraz w psychopatologii i problemach zdrowotnych będących następstwem stresu

4.1. FUNKCJONALNE ZNACZENIE T U DZIECI

Temperament a problemy wychowawcze

• Badania Maziade, Boutin, Thivierge: dzieci ocenione przez rodziców jako sprawiające trudności w wychowaniu charakteryzowały się dużą aktywnością, zachowywały się mało przewidywalnie, miały duże trudności w adaptacji, reagowały silnie, były mało wytrwałe, przeważał u nich nastrój negatywny

• W grupie 700 niemowląt stwierdzono, że trudności wychowawcze sprawiały dzieci wykazujące tendencję do wycofywania się, dużą intensywność reakcji, złe przystosowanie i dużą łatwość rozpraszania się

• Syndrom T trudnego może zmieniać się z wiekiem

• Windle: koncepcja T trudnego wywodząca się z czynników ryzyka

• Ryzyko zaburzeń zachowania jest tym większe, im więcej w życiu dziecka pojawia się czynników ryzyka

• Każdy wymiar T może być uznany za przejaw T trudnego, jeśli występuje w skrajnym nasileniu

• Super i Harkness: sposób organizacji środowiska wpływa na ekspresję i funkcjonalną rolę cech tempera mentalnych.

• Pojęcie niszy rozwojowej: warunki fizyczne i społeczne, w jakich rozwija się dziecko

• Problem T trudnego można ująć właściwie dopiero wtedy, gdy uwzględni się specyficzne dla danej kultury nisze rozwojowe, w których wychowuje się dziecko

Temperament a adaptacja do środowiska szkolnego oraz osiągnięcia w nauce

• Keogh: niska orientacja zadaniowa, mała plastyczność oraz duża reaktywność są charakterystyczne dla dzieci wykazujących obniżone osiągnięcia szkolne

• Martin: wysoka aktywność (motoryczna), roztargnienie i mała wytrwałość są najlepszymi predykatorami niskich osiągnięć szkolnych

Temperament a zaburzenia zachowania

• Kyrios i Prior: spośród wielu kontrolowanych zmiennych cechy t są najlepszymi predykatorami zaburzeń w zachowaniu (reaktywność i samoregulacja)

• Chess i Thomas: trudny T w dzieciństwie, któremu towarzyszą niesprzyjające warunki środowiskowe, zwiększa prawdopodobieństwo zaburzeń psychicznych w wieku młodzieńczym oraz w dorosłości

• Diagnoza T trudnego u dziecka w wieku 3 lat oraz postawy rodzicielskie sa istotnymi predykatorami zaburzeń zachowania w wieku dorosłym

Temperament w dzieciństwie a powodzenie życiowe

• Tubman, Lerner, von Eye: duży związek T trudnego z niskim przystosowaniem w życiu

4.2. FUNKCJONALNE ZNACZENIE T U OSÓB DOROSŁYCH

• Cechy T wyznaczają preferencje form działania i sytuacji o określonej charakterystyce stymulacyjnej (energetycznej i temporalnej)

Temperament a funkcjonowanie zawodowe

• Pracownicy wykonując czynności zawodowe, indywidualizują swój sposób pracy wprowadzając styl działania, który odpowiada ich cechom T.

• Efektem indywidualizacji sposobu pracy jest zbliżona efektywność pracy u osób różniących się cechami T

• Pracownicy wykonujący odmienne zawody różnią się w zakresie cech T - teza o istnieniu preferencji zawodowych, które są powiązane z temperamentem

• Mechanizmem, na którego podstawie dokonywany jest wybór zawodu, są temperamentalne preferencje co do sytuacji i form aktywności o określonej wartości stymulacyjnej

• Ewa Oleszkiewicz-Zsurzs: mała siła procesu pobudzenia wyznacza negatywne preferencje różnych zawodów o określonej wartości stymulacyjnej, ocenianej na podstawie poziomu stymulacji społecznej, fizycznej poznawczej oraz nowych doświadczeń i doznań w danym zawodzie

• Przedstawiciele zawodów związanych z silną stymulacją fizyczną (rybacy, maszyniści, hutnicy, strażacy) charakteryzują się szczególnie dużą siłą procesu pobudzenia; podobne wyniki dla zawodów o dużym poziomie stymulacji społecznej (prawnicy, menadżerowie)

• Zawody charakteryzujące się niskim poziomem stymulacji (bibliotekarze) są wykonywane przez osoby o małej sile procesu pobudzenia

Temperament a sposób spędzania czasu wolnego i aktywność sportowa

• Zawadzki: amatorskie uprawianie sportu pozostaje bez związku z T, choć zaznaczyły się też preferencje co do uprawianej dyscypliny sportu oraz form spędzania wolnego czasu

• Dużo silniejsze związki stwierdzono dla profesjonalnego uprawiania sportu:

• Samo zaangażowanie w profesjonalną aktywność sportową wiąże się z niższym poziomem N i z wyższą siłą procesu pobudzenia czy E

• Cechy T wpływają na wybór dyscypliny sportu, przy czym najsilniejsze zależności stwierdzono dla sportów, których uprawianie wiąże się z ekstremalnym zagrożeniem fizycznym (alpinizm, rajdy samochodowe)- przedstawiciele tych sportów z reguły wykazują bardzo wysokie nasilenie poszukiwania doznań

• Ze względu na stres startowy, cechy T wyznaczają poziom wykonania i osiągnięcia sportowe

Temperament jako czynnik ryzyka zaburzeń psychicznych

• Tempreamentalny czynnik ryzyka (TCR) - każda cecha T lub konfiguracja tych cech, która w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, w sposób ciągły lub powtarzający się, zwiększa ryzyko pojawienia się zaburzeń zachowania lub patologii bądź sprzyja kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej

• Cechom T przypisuje się zasadniczo status mediatora lub moderatora reakcji na stres

• Relacja ta ma pośredni charakter- stres jest przyczyną zaburzeń psychicznych, a T modyfikuje ten związek, choć należy zauważyć, że mogą istnieć wpływy bezpośrednie, łączące T z zaburzeniami psychicznymi

• Cloninger: 2 typy uzależnienia od alkoholu:

• Typ I - charakteryzuje się późniejszym pojawieniem się uzależnienia, piciem okresowym z dłuższymi przerwami oraz rzadkim występowaniem problemów alkoholowych w rodzinie

• T: niskie poszukiwanie nowości, wysokie unikanie szkody i wysoka zależność od nagrody

• Typ II - charakteryzuje się wczesnym wystąpieniem uzależnienia, rodzinną historią alkoholizmu i piciem systematycznym

• T: wysokie poszukiwanie nowości, niskie unikanie szkody, niska zależność od nagrody

• Gil: cecha T - unikanie szkody - badana przed traumatycznym zdarzeniem pozwala na predykcję PTSD diagnozowanego u studentów po ataku terrorystycznym

• Reaktywność emocjonalna jako czynnik odporności/podatności na PTSD

• Badania po powodzi w Gdańsku w 2001r.: RE badana 3 miesiące po powodzi jest predykatorem wystąpienia objawów PTSD po upływie 2 lat od momentu diagnozy temperamentu; niska RE może być traktowana jako czynnik odporności na to zaburzenie

---