WSTĘP DO NAUKI
O PAŃSTWIE
Wykładowca: prof. dr hab. Wiesław Burger
Literatura:
„Nauka o państwie i polityce”
Eugeniusz Zieliński, W-wa 2001
„Europejskie systemy polityczne”
Piotr Andrzejewski, Przemysław Deszczyński, Poznań 1996 r.
PAŃSTWO JAKO PODSTAWOWY ELEMENT ORGANIZACJI SPOŁECZEŃSTWA.
Państwo odgrywa centralną rolę w życiu każdego społeczeństwa:
jest ono organizacją wszechogarniającą;
posiada możliwość wymuszania posłuchu dla stanowionych przez siebie norm prawnych, nakazów i zakazów (np. godzina policyjna, cenzura, godzina policyjna, sposób zachowania ludności);
państwo reprezentuje społeczeństwo w stosunkach międzynarodowych i dba
o jego bezpieczeństwo;
państwo dysponuje również możliwością jednolitego oddziaływania na całym jego obszarze i mam możność wpływania na zachowanie się obywateli.
DROGI POWSTANIA PAŃSTWA:
droga rozwoju naturalnego - państwo powstało w końcowej fazie, jej rozwój doprowadził do jej rozpadu. Źródłem przemian było udoskonalenie narzędzi
i pojawienie się nadwyżek żywnościowych, czyli tzw. produktu dodatkowego (okres zbieractwa, pasterstwa, osadnictwa, matriarchatu).
Produkt dodatkowy pozwalał na branie jeńców do niewoli, których można było wyżywić, a jednocześnie mogli oni pracować na swego właściciela. Pojawił się podział na bogatych i biednych, wolnych i niewolnych. Te zróżnicowania stworzyły prymitywne początkowo prawo w postaci zakazów i nakazów. Stworzenia przez ludzi wolnych sił porządkowych, utrzymujących
w posłuszeństwie ludzi niewolnych. Były to pierwsze zręby państwa - państwa niewolniczego. Na takiej drodze powstały państwa takie, jak Starożytny Egipt, Babilonia, Państwo Sumerów.
droga podbojowa - była ona związana z podbojem plemion słabszych i niżej zorganizowanych przez plemiona silniejsze i wyżej zorganizowane np. na takiej drodze powstał starożytny Rzym, państwa germańskie, Ruś Kijowska, Bułgaria
i Węgry.
Ruś Kijowską podbili Waregowie ( z plemion Wikingów)
Węgry podbili Hunowie (Madziarze i Finowie)
Bułgarię podbili turkscy Bułgarzy
droga obronna - plemiona zagrożone podbojem konsolidowały się doprowadzając do stworzenia silnego organizmu państwowego, który uratował je przed podbojem. Na takiej drodze powstało państwo polskie.
droga mieszana - państwa, które powstały na tej drodze tworzyły swą organizację w wyniku podboju i obrony, a także wzorowania się na przykładach już istniejących państw np. Rzymu, Bizancjum.
droga umowy społecznej - twórcą tej umowy społecznej był Jean Jague Resau. Twierdził on, że ludzie w obliczu zagrożeń zbrojnych oddawali się
w opiekę suwerenowi, który mógł im zapewnić bezpieczeństwo w zamian za rezygnację z części swoich praw. W ten sposób powstała relacja zależności
i gwarancji.
CECHY ORGANIZACJI PAŃSTWA.
Organizacja państwa charakteryzuje się:
przymusowością - oznacza, że nikt nie może dobrowolnie decydować o swoim istnieniu poza państwem. Przynależność do państwa jest koniecznością. Istota społeczna człowieka we współczesnych cywilizacjach realizuje się w strukturach państw. Prawo międzynarodowe nie uznaje beznarodowości. Jest ona uważana za amoralne zjawisko. Takie stanowisko zajmuje Konwencja haska z 1939 r.
i powszechna deklaracja praw człowieka ONZ z 1948 r.
APATRYDYZM - BEZPAŃSTWOWOŚĆ
powszechność - oznacza, że państwo w jednakowym stopniu rozciąga swą władzę na wszystkich swych obywateli, a także obcokrajowców znajdujących się na jego terytorium.
prawo państwa do stosowania przymusu i przemocy w wypadku nieprzestrzegania prawa przez obywateli wobec obowiązujących norm prawnych. Przymus ten państwo realizuje za pośrednictwem wyspecjalizowanych agend
i instytucji (prokuratura, policja, więzienia)
suwerenność państwa - jest nieodłączną cechą organizacji państwa. Jest to pojęcie, które oznacza niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy
w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkiej władzy wewnątrz państwa.
Suwerenność państwa występuje w dwóch aspektach:
w aspekcie zewnętrznym - suwerenność oznacza, iż państwo ma prawo do samodzielnego bytu, własnej polityki, terytorium i granic. Inne sąsiednie państwa muszą ten fakt uszanować.
w aspekcie wewnętrznym - suwerenność oznacza, że wszystkie podmioty działające wewnątrz państwa działają za jego zgodą. Szczególną cechą
i dowodem suwerenności państwa jest jego prawo i zdolność prawodawcza.
Państwo jest nierozerwalnie związane ze swoim terytorium. Na terytorium państwa składa się:
obszar lądowy z zawartymi w nim zasobami mineralnymi,
przestrzeń powietrzna do 90 km,
pas wód terytorialnych 12 mil. Jednak w połowie lat 70-tych przyjęło zasadę przynależności do państwa tzw. szelfu kontynentalnego do 200 km,
obszar placówek dyplomatycznych,
statki,
okręty,
samoloty.
POJĘCIE PAŃSTWA.
Istnieje wiele definicji państwa np. państwo jest wspólnotą polityczną, naczelną, terytorialną, służebną i suwerenną. Państwo jest wspólnotą polityczną tzn. zespoleniem ludzi na określonym terytorium pod wodzą władzy publicznej. Powszechnie przyjmuje się również, że państwo jest aparatem ucisku i przymusu. Są jednak oczekiwania by państwo było organizacją i instytucją opiekuńczą.
USTRÓJ PAŃSTWA.
Ustrojem państwa nazywamy urządzenie państwa określone przez następujące elementy:
wskazanie suwerena czyli podmiotu, od którego wywodzi się wszelka władza,
wskazanie organów państwa oraz ich obowiązków, upoważnień i uprawnień,
określenie relacji między organami państwa.
Ustroje państw są zmienne. Zmiana ustroju najczęściej związana jest z ustrojem prawa - konstytucji. Zmiana ustroju może dokonywać się na drodze ewolucyjnej
i rewolucyjnej. Może też być wynikiem przewrotu czyli gwałtownej zmiany ekipy rządzącej, osoby cywilnej - to zamach stanu, przez osoby wojskowe - to pucz.
ORGANY PAŃSTWA.
Organem Państwa nazywamy osobę lub grupę osób, które podejmują decyzje
i działają w imieniu państwa. Ich decyzje i czynności uważane są za decyzje i czynności państwa.
Państwo działa poprzez swoje organy. Od organów państwa należy odróżnić urzędy, czyli zespoły osób wykonujących czynności pomocnicze w stosunku do organów państwa np. organem państwa jest Minister Edukacji Narodowej, a urzędem Ministerstwo Edukacji Narodowej i pracujący w nim urzędnicy. Organy państwa wraz
z obsługującymi je urzędami tworzą aparat państwowy. Organy państwa rozporządzają środkami przymusu np. policja, organy więziennictwa.
Wyróżnia się organy jednoosobowe np. Prezydent i kolegialne np. Parlament czy Rada Ministrów.
W zależności od zakresu kompetencji rozróżniamy centralne organy państwa
i terenowe organy państwa.
W zależności od zadań i funkcji organy państwa dzielimy na :
prawodawcze,
wykonawcze,
sadownicze,
kontrolne np. NIK
KLASYFIKACJA PAŃSTW WG ICH WEWNĘTRZNEJ STRUKTURY ADMINISTARCYJNO-POLITYCZNEJ.
Podstawowymi i najczęściej występującymi formami państw są:
państwo unitarne - zwane inaczej jednolitym, w którym władza suwerenna
w jednakowym stopniu rozciąga się na cały obszar państwa np. Polska;
państwo federacyjne - tzw. federacja, inaczej państwo złożone z wielu państw, które częściowo ograniczyły swoją suwerenność na rzecz powołanego przez siebie państwa złożonego, zwanego często też związkowym. W państwie tym występuje podział zakresu uprawnień:
władze federalne - do ich kompetencji należy polityka pieniężna, obronna, zagraniczna;
do uprawnień państw złożonych czyli składowych federacji (landy, stany, republiki, kantony) należy prawo do posiadania własnego rządu, parlamentu, stanowienia prawa karnego i cywilnego do własnego budżetu np. USA, RFN, Brazylia, Szwajcaria.
państwo konfederacyjne - przykładem takiego państwa jest Unia Europejska, jest to państwo, w którym państwa tworzące konfederację nie zrzekają się części swojej suwerenności. Konfederacja nie posiada rządu, a wspólne polityki są ustanawiane na spotkaniach prezydentów, szefów rządu, itp. Konfederacja bardzo często przekształca się w federację.
unia państw - jest to związek dwóch państw połączonych ze sobą albo unią personalną poprzez władcę, króla np. Unia Polsko-Węgierska lub unia realna jak Polska i Litwa po zawarciu Unii Lubelskiej. W unii realnej występuje wspólna waluta, rząd, parlament, wojsko.
TYPY I FORMY PAŃSTWA
W rozwoju społeczeństw nauka wyróżnia następujące typy państw:
typu niewolniczego - (pan, właściciel - niewolnik bez żadnych praw, jako narzędzie pracy)
typu feudalnego - (pan, feudał z poddanymi, którymi byli chłopi przypisani do ziemi, ograniczeni w swoich prawach. Ograniczenie również wolności osobistej np. jeżeli chodzi o zmianę miejsca zamieszkania; prawa pierwszej nocy. Okres feudalizmu to także ograniczenie w prawach mieszczan. Próbą zerwania ograniczeń mieszczan była Rewolucja Francuska z 1789 r. Feudalizm został obalony przez liczne wystąpienia i powstania chłopskie. Po nim nastąpił kapitalizm, a później socjalizm.
typu kapitalistycznego
typu socjalistycznego - socjalizm stosował tzw. środki opiekuńcze wobec społeczeństwa, zapewniał pracę, żłobki, przedszkola, kolonie, mieszkania przyzakładowe
Forma państwa
Jest związana ze sposobem sprawowania władzy, np.:
monarchia - despotyczna i konstytucyjna. Monarchia jest najstarszą formą państwa w dziejach ludzkości. występuje w państwach typu niewolniczego, feudalnego
i kapitalistycznego.
dyktatura - (wojskowa - hunta; rząd pułkowników i cywilna; faszystowska; militarna; republika burżuazyjna lub socjalistyczna).
Pojęcie władzy
Przedmiotem zainteresowań nauk politycznych jest szczególnie tzw. władza polityczna. Władza w ogólnym rozumieniu łączy się zawsze z konfliktami wielkich grup społecznych, które wynikają na tle różnic w podziale dóbr materialnych i niematerialnych.
Władza polityczna a szczególnie władza państwowa odnosi się do społeczeństwa jako całości. Władzę państwową odróżnia od innych władz to, że ma możliwość legalnego korzystania ze środków przymusu.
Od pojęcia władzy politycznej odróżnić należy pojęcie wpływu politycznego z takim zjawiskiem mamy wówczas do czynienia, gdy następują naciski jawne lub w formie zakamuflowanej.
Wpływy posiada ten, kto ma odpowiednie środki i dzięki ich wykorzystaniu może spowodować pożądane zachowanie innych podmiotów. Często w takich przypadkach mówi się o tzw. grupach nacisku - lobby (np. w USA - żydowskie, włoskie, „bohemia club” - grupa najbogatszych ludzi).
Rządzący w państwie osiągają zamierzone cele stosując określone środki sprawowania władzy. Tylko władza państwowa ma prawo w sposób legalny posługiwać się władzy państwową. W politologii często próbowano dokonać klasyfikacji rodzaju władzy politycznej. Najbardziej znany jest podział proponowany przez Maxa Webera. Wyróżnił on trzy idealne typy władzy:
władza tradycyjna - jako przestrzegana przez wieki zwyczajowość, określa ona rolę poszczególnych zbiorowości i wyznacza zadania władzy (np. Anglia).
władza charyzmatyczna - opiera się ona na zdolności jednostki do podporządkowania sobie ludzi, którzy z kolei obdarzają ją całkowitym zaufaniem (Hitler, Stalin, Homeini).
władza legalna - tzn. oparta na racjonalnie ustalonych zasadach. Uprawnionym do sprawowania władzy jest ten, który działa w ramach przyznanych mu kompetencji, które wynikają z porządku prawnego. Zdaniem Webera w tym typie władzy bardziej rządzi prawo aniżeli ludzie.
Istotnym elementem i składnikiem, który wiąże się z typem władzy jest legitymizacja władzy. Legitymizowana władza ozn. tyle, co władza prawowita. Legitymizacja podmiotu władzy ozn., że dana władza osiągnęła swoje stanowisko zgodnie z prawem.
Dana partia polityczna sprawuje władzę w danym państwie, ponieważ zwyciężyła
w wyborach.
Legitymizacja sprawowania władzy ozn., że wszystkie instytucje wchodzące w skład systemu władzy powołane zostały zgodnie z obowiązującymi normami prawnymi.
PAŃSTWO KAPITALISTYCZNE - BURŻUAZYJNE
Przesłanki państwa burżuazyjnego zaczęły się kształtować w końcowej fazie ustroju feudalnego. Liczne przywileje szlacheckie, ograniczenia zwyczajowe i prawne mieszczan, a także całego stanu trzeciego rodziły wzrost niezadowolenia i napięć społecznych. Mimo licznych ograniczeń burżuazja francuska jak i brytyjska były stanem zamożnym, jednak ograniczonym w sprawowaniu władzy politycznej.
Stan niezadowolenia klasowego we Francji i Anglii doprowadziły do rewolucji (w Anglii pod koniec XVII w., we Francji w 1779 r.). Wydarzenia te we Francji przeszły do historii pod nazwą Wielkiej Burżuazyjnej Rewolucji Francuskiej.
Przesłanki społeczno-ekonomiczne kapitalizmu rodziły się w końcowej fazie państwa feudalnego. Miały one postać niezadowolenia wynikającego z licznych ograniczeń
i przywilejów, którymi państwo feudalne krępowało i ograniczało możliwości rozwoju sił wytwórczych. Państwo feudalne starało się również utrzymać istniejące stosunki produkcyjne. Najbardziej krępowaną częścią społeczeństwa był tzw. stan trzeci i chłopi. Przestarzałe formy produkcji feudalnej, zależności i ograniczeń wynikających
z przywilejów wpływały krępująco na rozwój państwa. Pojawiające się manufaktury produkowały początkowo produkty luksusowe. Zatrudniały jako siłę wytwórczą chłopów pańszczyźnianych, niewykwalifikowanych. W wielu państwach istniał zakaz opuszczania miejsca zamieszkania, kary za włóczęgostwo (Anglia). Te i inne ograniczenia wywołały pierwsze niezadowolenia społeczne pod koniec XVII w. w Anglii, następnie XVIII w. we Francji. Warstwą społeczną zainteresowaną dokonaniem zmian w tej sytuacji był stan mieszczański - burżuazja.
Za początek zmian ustrojowych przyjmuje się rewolucje w koloniach angielskich
w Ameryce Płn. Uwieńczone konstytucją z 1787 r. i powstaniem Stanów Zjednoczonych. Szczególne znaczenie miała deklaracja praw człowieka.
Najbardziej znanym w Europie wydarzeniem, które doprowadziło do obalenia feudalizmu była Wielka Rewolucja Francuska 1789 r.. Założenia tej rewolucji odbiły się szerokim echem w Europie, także w Polsce miały wpływ na polską Konstytucję 3-go Maja
i postawę mieszczan Warszawy.
Anglia i Francja są klasycznymi przykładami przejścia z feudalizmu do kapitalizmu. Także klasycznymi przykładami wczesnego feudalizmu.
Rozwój kapitalizmu nie był jednakowy we wszystkich państwach. Uwarunkowania te wynikały ze stopnia i rozwoju gospodarczego państwa, świadomości społecznej i innych uwarunkowań. Państwem o szybkim tempie rozwoju stosunków gospodarczych były Niemcy zjednoczone przez Bismarka w 1871 r.
Tempo rozwoju kapitalizmu i rozwoju gospodarczego w Niemczech w drugiej połowie XIX w. było wyższe od tempa rozwoju w USA i Anglii.
PAŃSTWO LIBERALNE
Zwane państwem „stróża nocnego”. Było pierwszą fazą rozwojową państwa kapitalistycznego. Zniosło ono wszelkie przywileje ustroju feudalnego także inne ograniczenia feudalizmu. Ograniczony został zakres ingerencji państwa w politykę wewnętrzną.
Państwo liberalne ograniczyło zakres swej działalności do polityki obronnej, zagranicznej, monetarnej, policyjnej i obrony własności prywatnej, czyli funkcje zbliżone do obowiązków stróża, stąd ten przydomek. Natomiast działalność gospodarczą, socjalną, oświatową i temu podobne zostawiono w dyspozycji samych obywateli.
Na przełomie XIX i XX w. w charakterze państwa liberalnego zaczęły się dokonywać zmiany wynikające z liberalizmu. Wzrastająca produkcja nasilała konkurencję, początkowo na rynku wewnętrznym, z czasem na rynkach zagranicznych. Nie wytrzymujące konkurencji przedsiębiorstwa były wykupowane przez silniejsze przedsiębiorstwa lub wchodziły z nimi w porozumienie. Rozpoczął się proces powstawania monopoli, a także koncentracji kapitału. Poszukiwanie nowych rynków zbytu nasiliło konkurencję na obszarach zamorskich - kolonialnych. Wybuchały wojny kolonialne, z których największą i najbardziej krwawą była I wojna światowa. Sam przebieg I wojny światowej, konieczność koncentracji wysiłków państwa w utrzymaniu olbrzymich armii, ich zaopatrzeniu, a po jej zakończeniu konieczność pomocy socjalnej dla ofiar tej wojny, były także elementem zwiększającym zakres interwencjonizmu państwa. Jednak zasadniczy wpływ na zmianę charakteru państwa kapitalistycznego miał wielki kryzys ekonomiczny w latach 1929 - 1933.
WSPÓŁCZESNE PAŃSTWO KAPITALISTYCZNE.
Wielki kryzys ekonomiczny został zapoczątkowany na giełdzie nowojorskiej, największej giełdzie ówczesnego świata kapitalistycznego. Krach i kryzys na rynku amerykańskim pociągnął za sobą identyczny proces w krajach kapitalistycznych.
Z próbą wyjścia z sytuacji i powrotem do normalności wystąpił prezydent USA Delano Roosvelt, który zaproponował przeprowadzenie reform, plan ten nazwany był „Nowym ładem”. Wśród wielu elementów tego planu istniało stwierdzenie, że na państwie ciąży obowiązek wyjścia z tego kryzysu. Jego zdaniem państwo musiało również zająć się ofiarami kryzysu. Jedną z form wyjścia z kryzysu były tzw. roboty publiczne w postaci inwestycji, dających zatrudnienie bezrobotnym np. budowa dróg, kolei, mostów i innych obiektów użyteczności publicznej.
To oddziaływanie przyjęło formę skróconego dnia pracy, minimum socjalnego, opieki zdrowotnej, różnych form dostępu do oświaty. Były to działania, które miały stanowić odpowiedź na propagandę socjalistyczną. Rozwój świadczeń państwa socjalistycznego odbywało się kosztem wysokiej progresji podatkowej grup społecznych najlepiej zarabiających. Wówczas zaczęto o kapitalizmie mówić jako o państwie opiekuńczym. Pojawiły się dwie drogi realizacji tej polityki:
Najbardziej powszechną była koncepcja Johna Keyne's tzw. państwa dobrobytu
Koncepcja RFN-owska tzw. socjalnego państwa prawnego.
1. Podział państw kapitalistycznych wg wielkości uzyskiwanego przez nie dochodu narodowego na mieszkańca.
Pierwszą grupę stanowią kraje wysoko rozwinięte, wysoko uprzemysłowione tzw. postindustrialne. Do tych państw należą: USA, Kanada, Dania, Niemcy, Norwegia, Irlandia.
Kraje rozwinięte - uprzemysłowione - industrialne. Do państw tych zaliczamy: Czechy, Węgry, Polskę, Finlandię, itp.
Kraje zacofane - rozwijające się. Są to państwa, w których dochód narodowy na 1 mieszkańca nie przekracza nie przekracza 500 USD. W większości przypadków są to kraje postkolonialne (kraje III świata).
Formy państw kapitalistycznych.
Przez formę państwa rozumiemy sposób rządzenia państwem. Najbardziej powszechnymi formami państw kapitalistycznych są:
system prezydencki
Powstał w USA w 1787 r. Centralną postacią tego systemu jest prezydent pełniący następujące funkcje:
głowy państwa
zwierzchnika sił zbrojnych
szefa rządu
W USA prezydent wybierany jest na czteroletnią kadencję, maksymalnie dwie kadencje. Kandydat musi być od urodzenia obywatelem USA . Prezydent jest wybierany
w głosowaniu powszechnym dwustopniowym.
W pierwszym etapie wyborów Amerykanie wybierają 530 elektorów, by zostać prezydentem wystarczy min. 270 głosów. I tura wyborów odbywa się w listopadzie.
W II turze w grudniu wybrani elektorzy dzwonią do Waszyngtonu oddając głosy na swego kandydata.
Skład rządu zatwierdza Senat. Prezydent ma prawo do zbrojnej interwencji
w czasie 1 m-ca. Do końca lat 70-tych możliwość takiej interwencji prezydent posiadał do 3 m-cy.
Prawo do wypowiedzenia wojny posiada parlament amerykański zwany Kongresem. Kongres amerykański (Senat + Izba Reprezentantów).
Prezydent nie jest członkiem Kongresu, kontaktuje się z nim w formie orędzi noworocznych o stanie i bezpieczeństwie państwa. W wypadkach nagłych m.in. zagrożenia państwa prezydent może wygłosić orędzie nadzwyczajne.
Parlament jest niezbędny prezydentowi do stanowienia prawa i uchwalenia budżetu, które są podstawą do sprawowania przez niego władzy.
Prezydenta chroni immunitet nietykalności. Jedynie w momencie, gdy chodzi
o zdradę stanu lub naruszenie Konstytucji przez prezydenta ten immunitet jest uchylany.
System prezydencki stał się bardzo popularny w wielu krajach Ameryki Płd.
i Afryki, zamieniając się tam najczęściej w formę dyktatury.
system parlamentarno-gabinetowy
System ten jest związany z wolnymi wyborami, które nie zawsze były powszechnymi (nie wszyscy mieli prawo głosu). W systemie tym rząd jest wyławiany
z grona jednej zwycięskiej partii, która uzyskała zdecydowaną większość lub z grona kilku partii, które utworzyły koalicję. Rząd bywa zatwierdzany przez prezydenta
i odpowiedzialny przed parlamentem.
Ta forma państwa kapitalistycznego jest jedną z form demokracji. System taki występuje w Polsce, Niemczech, Anglii i większości państw europejskich.
System mieszany
Jest to połączenie systemu parlamentarno-gabinetowego z silną władzą prezydencką. System taki występuje we Francji (wprowadził go de Gole). W systemie tym,
w niektórych przypadkach prezydent posiada szerszy zakres uprawnień, jak
w systemie prezydenckim.
DEMOKRACJA I PAŃSTWO DEMOKRATYCZNE.
Demokracja jako ustrój państwa zrodziła się w starożytnej Grecji w państwie ateńskim między IV a VI w. przed Chrystusem. Pełnię praw posiadało od 40 do 50-kilku tys. Mężczyzn wolnych, praw nie posiadali: kobiety, niewolnicy, wyzwoleńcy. Najwyższym ciałem - organem państwowym było Zgromadzenie Ludowe, w którym zasiadali wolni mężczyźni. Wymagana była obecność minimum 6 tys. członków zgromadzenia, żeby jego uchwały były ważne.
Początkowo uczestnicy zgromadzenia otrzymywali finansową gratyfikację za straty poniesione w ich gospodarstwach, gdy przebywali na zgromadzeniu, było to jednak duże obciążenie dla skarbu Aten i z tego powodu ograniczono uczestników Zgromadzenia Ludowego do mieszkańców miasta Ateny.
Historycznie rzecz biorąc idea demokracji była owocem antycznej myśli politycznej, która znalazła zastosowanie w starożytnych Atenach. Cechami tej demokracji były:
Uznanie wszystkich wolnych obywateli płaci męskiej za równych wobec prawa
i umożliwienie im udziału w decydowaniu o sprawach publicznych.
Zagwarantowanie wolnym obywatelom dostępu do stanowisk publicznych.
Rotacja osób pełniących funkcje publiczne.
Przyjęcie zasady, że wszystkie decyzje zapadają w wyniku dyskusji.
Wszystkie decyzje zapadają większością głosów.
Oddanie zwierzchniej władzy w ręce zgromadzenia wszystkich wolnych obywateli.
Ustanowienie idei rządów prawa.
Demokracja ateńska miała już w tamtych czasach licznych krytyków.
Platon określał demokrację, jako rządy nieoświeconego tłumu, kierującego się kaprysami, ulegającemu naciskom i demagogii, a nie autentyczną wiedzą niezbędną do rządzenia.
Arystoteles uznawał demokrację za jedną ze zwyrodniałych form państwa. Przeciwstawiał ją rządom najlepszych obywateli, czyli tzw. politei. Nie ufał ludowi, gdyż jego zdaniem jest nieoświecony, kieruje się emocjami, nie lubi prawdy i sam stanowi prawo i sam je obala.
Demokracja ateńska upadła wraz z państwem ateńskim, a jej odrodzenie nastąpiło
w liberalizmie w Europie. Angielski myśliciel John Lock skonstruował koncepcję sprzyrodzonych praw ludzkich, których przestrzeganie jest obowiązkiem, a zarazem ograniczeniem każdej władzy państwowej. Uważał, że państwo ponosi odpowiedzialność za ochronę praw obywateli i opowiadał się za oddaniem władzy w ręce większości obywateli. Monteskiusz sformułował zasadę podziału i wzajemnego hamowania się władz.
Myśl liberalna wyrosła ze światopoglądu indywidualistycznego. Głosiła, że:
idea jest zabezpieczeniem praw obywatelskich;
głosiła formułę rządów przedstawicielskich;
głosiła potrzebę ograniczenia działań rządu (ustanowienia granic)
Z czasem w liberalizmie pojawiła się koncepcja demokracji masowej. Głosiła, że demokracja masowa musi zapewniać swobodę wyboru politycznego oraz stabilność systemu politycznego. Jednak cele te będą osiągnięte wówczas, gdy w społeczeństwie ukształtuje się określony typ kultury politycznej.
Demokracja a większość
Powszechnie przyjętą zasadą w demokracji jest opinia większości, ale należy pamiętać że większość to nie jest całość. Większość winna liczyć się z prawami i interesami mniejszości.
Reżim demokratyczny
Reżimem politycznym nazywamy sposób i styl sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wobec niej. To ogół metod, jakimi sprawujący władzę posługują się
w stosunkach z ludnością państwa.
Reżim demokratyczny to taki reżim, w którym obywatele mają istotny wpływ na funkcjonowanie państwa. Mają prawo i faktycznie biorą udział w podejmowaniu decyzji państwowych, wpływają na ich realizację i je kontrolują.
W reżimie demokratycznym wszyscy obywatele są podmiotem a nie przedmiotem decyzji państwowych.
Cechy reżimu demokratycznego (zasady prawno-ustrojowe)
Suwerenność narodu - ludu ozn., że władza zwierzchnia niepodzielna należy do narodu - ludu, mieszkającego w granicach państwa.
Zasada reprezentacji - jest to obowiązek delegowania uprawnień władczych na przedstawicieli wybranych przez naród w wyborach powszechnych i działających pod jego kontrolą.
Uznanie wyborów za główne źródło legitymacji władzy, czyli jej prawomocności działania.
Zasada podziału władzy.
Cykliczna odpowiedzialność polityczna w drodze wyborów.
Konieczność instytucjonalnej ochrony praw obywatelskich (likwidacja cenzury, podsłuchu, inwigilacji).
Zasada cyklicznych rywalizacyjnych wyborów przedstawicieli politycznych.
Zasady prawa wyborczego
Demokracja ateńska miała formę demokracji bezpośredniej, czyli każdy wolny obywatel sam podejmował decyzję w kwestiach istotnych dla państwa.
Demokracja nowożytna, która odrodziła się w XVIII w. przybrała formę demokracji pośredniej, jakkolwiek zachowane zostały również szczególnie w II połowie XX w. plebiscyty, jako forma demokracji bezpośredniej. Dzisiejsze demokracje charakteryzują się przede wszystkim formami przedstawicielskimi.
Rozwój demokracji parlamentarnej prowadzi do prymatu władzy ustawodawczej nad władzą wykonawczą. Spośród trzech władz (ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej) prawdziwie demokratyczny charakter mogła mieć tylko władza ustawodawcza.
Pierwsze nowożytne konstytucje przyjęły formy demokracji bezpośredniej. Najważniejszą funkcją polityczną ogółu obywateli było i jest dokonywanie wyboru organów przedstawicielskich.
Postulaty liberalne zmierzały do cztero lub pięcioprzymiotnikowych wyborów:
powszechne
równe
bezpośrednie
tajne
ewentualnie proporcjonalne
Powszechność - ozn. udział wszystkich obywateli w głosowaniu. Była jednak często ograniczana przez cały szereg warunków np.
Cenzus majątkowy (do II połowy XIX w.)
Cenzus wieku (np. do wyższej izby podnoszono wiek wyborcy)
Cenzus domicylu, czyli obowiązku posiadania stałego zamieszkania i zameldowania np. we Francji w roku 1850 wprowadzono cenzus trzyletniego domicylu.
Cenzus płci pozbawiający praw kobiety. W stanie Wirginia USA do 1869 r.,
w Finlandii do 1906 r., w Wlk. Brytanii do 1928 r., we Francji do 1946 r., w Belgii do 1948 r.
Cenzus wykształcenia
Cenzus rasowy
Pozbawienie głosu wojsk w Polsce w okresie międzywojennym, we Francji do 1945 r.
Zasada równości wyborów - jest to zasada określająca jednakową ilość głosów każdemu głosującemu
Tajność wyborów - wprowadzono dopiero w połowie XIX w.
Bezpośredniość - w starych konstytucjach wybory były przeważnie dwustopniowe.
Proporcjonalne wybory - miały zapobiegać nierówności wyborów w okręgach wielomandatowych. Chodziło o to by liczba oddanych głosów np. 2,5 mln. wyborców
i 5 mandatów, warunkiem było otrzymanie jednakowej ilości głosów.
FUNKCJE PAŃSTWA
Przez funkcje państwa rozumiemy kierunki jego działalności. Powszechnie przyjmuje się, że państwa pełnią następujące funkcje:
Wewnętrzną - jest to całokształt działalności państwa w wewnętrznej sferze stosunków społecznych. Polega ona na zapewnieniu porządku i bezp. publ., ochrony mienia i zdrowia obywateli, a także zabezpieczenia systemu własności. W tym celu państwo tworzy odpowiednie instytucje, w postaci policji, służb ochrony państwa, straży granicznej i wyposaża je w niezbędne środki materialne i prawne. Dla zagwarantowania swobód obywatelskich państwo określa normy zachowań ludzi
i środki ochrony praw obywateli. W zakresie ochrony mienia i zdrowia obywateli odpowiednie służby i instytucje, a także rozwiązania prawne działają zapobiegawczo w odstraszaniu potencjalnych osobników, czyhających na cudze mienie. Groźba przymusu obywateli, którym dysponuje państwo ma być środkiem odstraszającym.
W ostatnich latach w życiu współczesnych społeczeństw pojawiły się także dolegliwe zjawiska jak migracje ludności, terroryzm, dlatego w zwalczaniu licznych zagrożeń
w ostatnich latach uczestniczą nie tylko instytucje państwowe, ale i organizacje pozarządowe.
Zewnętrzną - (polityka zagraniczna państwa). Jest to jedna z najstarszych funkcji państwa. Celem tej funkcji jest zapewnienie bezpieczeństwa swym obywatelom obrona i nienaruszalność terytorium i granic, zabieganie o prestiż narodowy państwa. Funkcja ta jest realizowana poprzez dyplomację lub wojnę. We współczesnych czasach wojna, jako sposób realizacji polityki zagranicznej, została uznana za przejaw patologii, jednak w wyjątkowych przypadkach, w celu zapewnienia bezpieczeństwa, jest ona współcześnie dopuszczaną.
Gospodarczo-organizatorską - jest to całokształt działalności państwa w sferze stosunków społeczno-gospodarczych. Państwo oddziaływuje na procesy gospodarcze w formie bezpośredniej lub pośredniej. W zależności od charakteru państwa inny jest zakres oddziaływania państwa i jego wkraczanie w sprawy gospodarcze. Współczesne państwa tę funkcję przejawiają głównie w dwóch formach:
organizowania życia gospodarczego
stwarzania warunków rozwoju działalności gospodarczej.
Ta funkcja w wielu państwach o gospodarce rynkowej przejawia się w formie interwencjonizmu państwowego. Interwencjonizm państwa sprowadza się do ingerencji państwa w sprawy zatrudnienia, podziału dochodu narodowego, zarządzania gospodarczą nacjonalizacją albo prywatyzacją pewnych dziedzin. Politykę interwencjonizmu doświadcza wiele państw jak np. USA, Wlk. Brytania, Szwecja czy Francja. Ta funkcja państwa jest bardzo istotna, ponieważ dzisiaj bardzo często o pozycji państwa i jego międzynarodowym położeniu decyduje
w dużym stopniu gospodarka (np. Japonia, Niemcy w przystąpieniu do walki
z terroryzmem).
Kulturalno-wychowawczą.
Socjalną - obejmuje przede wszystkim działania na rzecz ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, stworzeniu odpowiednich warunków pracy
i bytowania ludzkiego. Poziom zabezpieczenia socjalnego zależy od możliwości finansowych i gospodarczych państwa, od pomocy z różnych środków tak państwowych jak i prywatnych. Na system zabezpieczeń społecznych składają się takie instytucje jak ubezpieczenia społeczne, ochrona zdrowia i służby zdrowia.
Realizacja polityki zagranicznej jest uwarunkowana całym szeregiem czynników, np.
wielkością terytorialną,
ukształtowaniem powierzchni,
klimatem państwa.
Czynnik demograficzny - duży przyrost naturalny, gęstość zaludnienia rodziły niemiecką koncepcję parcia na wschód i zdobywania przestrzeni życiowej. Spadek przyrostu naturalnego w Europie wpłynął na politykę państw w sprawie przyjmowania i zatrudniania obcokrajowców.
Czynnik religijny - w średniowieczu był inspiratorem podbojów arabskich, chrześcijańskich wypraw krzyżowych, czy polityki w stosunku do państw pogańskich.
Zasoby mineralne i infrastruktura państwa (drogi, łączności).
Wpływ jednostki na politykę zagraniczną, błędy popełnione przez jednostkę
w polityce zagranicznej są porównywalne do błędów popełnionych przez pilota samolotu, czyli nieodwracalnych w swych skutkach. Nieszczęściem zarówno
w polityce wewnętrznej i zewnętrznej jest, jeżeli jednostka rządząca - dyktator uważa, że jest nieomylny, a trwanie historii jest z nim nierozerwalnie związane.
Interes narodowy - jest to interes tzw. większości narodowej, jeśli państwo jest państwem jednonarodowym to interes państwa jest interesem narodu. Jeśli państwo jest wielonarodowe to interes większości narodowej nie zawsze jest zgodny
z interesami mniejszości narodowych.
Racja stanu - czyli najwyższy interes państwa, stoi nad interesem narodowym, jest zasadniczym elementem obok interesu narodowego wpływającym na kierunku
i charakter polityki zagranicznej państwa. W imię racji stanu naród najczęściej jest gotowy ponieść najwyższe ofiary. Racja stanu to kwestia zachowania suwerenności, niezawisłości i nienaruszalności terytorialnej.
Problemy prognozowania polityki zagranicznej.
Każde państwo pragnie by jego polityka zagraniczna była polityką najskuteczniejszą
i najtrafniejszą. Żadne państwo nie lubi być również zaskakiwane wydarzeniami, których wcześniej nie przewidziało. By takich sytuacji uniknąć po II wojnie światowej wiele państw rozpoczęło prognozowanie polityki zagranicznej. Państwami, które przywiązują największą wagę do takich działań są: USA, Rosja, Niemcy; w Polsce również przygotowywane są prognozy polityki zagranicznej.
Po wojnie USA miało do rozwiązania problem niemiecki i walkę z komunizmem. Amerykanie dążyli do jego osłabienia lub rozbicia.
ZSRR walczyło ze światem kapitalistycznym, dążąc do jego rozsadzenia poprzez popieranie i finansową pomoc wszelkim ruchom wyzwoleńczym i kolonialnym.
W Niemczech celem prognozowania polityki zagranicznej było takie jej ukierunkowanie, które w efekcie doprowadziłoby z czasem do zjednoczenia Niemiec.
Można przyjąć, że i w Polsce powstały prognozy wejścia do NATO i UE.
Prognozowanie w polityce zagranicznej ma swoich przeciwników i zwolenników. Przeciwnicy twierdzą, że nie ma dostatecznej ilości ujawnionych dokumentów istotnych dla opracowania prognozy, w takim razie może powstać tylko hipoteza.
Natomiast zwolennicy prognozowania twierdzą, że istnieje wiele dostępnych źródeł, materiałów, a poza tym informacje placówek dyplomatycznych czy wręcz wywiadu.
Rodzaje prognoz.
Najczęściej występują 3 rodzaje prognoz:
Długoterminowe (20-25 lat) - są to prognozy bardzo ogólnikowe o dużym nasyceniu ideologicznym i wyznające bardzo odległy czas. Rzadko spełniane
i realizowane.
Średnioterminowe (4-5 lat) - są najczęstszymi postaciami i najbardziej sprawdzalnymi np. prognoza Polski odnośnie wejścia do Paktu Północno-Atlantyckiego NATO, czy też do Unii Europejskiej.
Krótkoterminowe (kilka tygodni do 2-3 m-cy) - bardzo trudne do opracowania, ponieważ rozwój wydarzeń wyprzedza prognozę (np. zjednoczenie Niemiec)
Współcześnie do opracowania podobnych prognoz stosuje się symulacje komputerowe. Prognoza najczęściej stawia sobie dwa podstawowe cele, np.:
co trzeba zrobić, aby uzyskać „a”
jak postępować by nie zaistniała sytuacja „b”
Jakość prognozy.
Jest ona uwarunkowana czynnikami obiektywnymi i subiektywnymi. Uwarunkowania obiektywne odnoszą się do podstawy dokumentacyjnej wykorzystanej przy opracowaniu prognozy. Subiektywne jest to uwarunkowanie wynikające ze składu osobowego ekipy prognozującej i ich sympatii politycznych.
PARTIE POLITYCZNE I SYSTEMY PARTYJNE.
Partie polityczne wykształciły się w ustroju kapitalistycznym wraz z rozwojem demokracji. Miały one jednak swoje pierwowzory, których nie można nazwać partiami. Do takich pierwowzorów zaliczamy koterię dworską lub magnacką. Były to ugrupowania ludzi ze sobą spokrewnionych, działających na dworze króla lub magnata w celu uzyskania określonych prywatnych interesów. Klasycznym przykładem koterii w Anglii byli Torysi i Wigowie. W koterii nie istniał program, ideologia, ani dyscyplina wewnętrzna.
Formą bardziej dojrzałą od koterii były kluby polityczne, przykładami których mogą być w Anglii Torysi i Wigowie, we Francji Jakobini i Żyrondyści, w Polsce Stronnictwo Hetmańskie lub Towarzystwo Polityczne. W klubach występowały elementy ideologii, program, dyscyplina np. Jakobini dążyli do obalenia feudalizmu we Francji, zatem występowała ideologia i program.
Torysi i Wigowie poprzez stały rozwój od koterii poprzez klub, przekształcili się w partię polityczną.
Kolejnym etapem tworzenia się partii politycznych były tzw. partie typu parlamentarnego i pozaparlamentarnego. Były to partie związane z funkcjonowaniem parlamentu.
typu parlamentarnego - partie konserwatywne i liberalne, skupiające burżuazję
i przedstawicieli wolnych zawodów;
typu pozaparlamentarnego - to partie robotnicze i chłopskie, które po uzyskaniu
w pełni praw wprowadziły swoich przedstawicieli do parlamentu;
tzw. masowe pozaparlamentarne - partie, które powstały na przełomie XIX i XX w. Były to partie socjalistyczne - robotnicze i chłopskie.
Współcześnie partią nazywamy wielkie ugrupowanie ludzi, dobrowolnie zrzeszonych wokół ideologii i programu, które są podstawą ich działania, zmierzającego do zdobycia władzy w państwie, ponieważ tylko władza pozwala na realizację ich programu.
Współczesna masowa partia polityczna musi spełniać podstawowe 4 kryteria:
posiadać strukturę organizacyjną
ideologię
program
szeroką bazę członkowską (niespokrewnionych ze sobą i na tyle szeroką by jej członkowie nie znali się między sobą)
Oprócz wyżej wymienionych elementów partia musi mieć swój cel działania
i reprezentować cel społeczny.
W zakresie kryteriów organizacji formalnej winna posiadać statut, strukturę wewnętrzną, stałe organy oraz określony zespół praw i obowiązków członka. Jednym
z ważnych elementów jest trwałość partii w czasie.
Partia polityczna reprezentuje określone interesy społeczne. Według ujęcia marksistowskiego partia polityczna ma charakter klasowy tzn. reprezentuje interesy tylko jednej klasy społecznej. Natomiast na zachodzie Europy i dzisiaj w Polsce istnieje opinia, że partie polityczne reprezentują interesy swoich zwolenników.
Stosuje się następującą typologię partii politycznych:
wg kryterium struktury społecznej rozróżnia się;
robotnicze
chłopskie
drobnomieszczańskie
inteligenckie
burżuazyjne
ziemiańskie
wg programów politycznych:
komunistyczne
socjaldemokratyczne
chrześcijańsko-demokratyczne
liberalne
konserwatywne
lewicowe
narodowo-wyzwoleńcze
faszystowskie
wg stosunku do istniejącego systemu społeczno-politycznego
rewolucyjne
reformistyczne
konserwatywne
reakcyjne