X X L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N E

1. Ramy czasowe

Początek: 1918 r.

Koniec: 1939 r.

2. SYTUACJA W KULTURZE PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu państw wojna zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest zdolny. Załamaniu uległ system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa polityczne, uznający wpływ obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu władzy). Podważeniem demokracji była rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która wprowadziła rządy robotnicze. W Europie pojawiły się faszyzm i komunizm.

I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast, powstanie kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i zadań sztuki. Uzewnętrzniło to się w filozofii.

1. FILOZOFIE

1. Intuizcjonizm

Henryk Bergson - akcentował poznanie świata poprzez intuicje. Jego teoria wywarła ogromny wpływ na sztukę.

2. Pragmatyzm

Wiedza ludzka, kierunki poznania miały mieć charakter praktyczny. Wiliam James - według niego poznane powinno być tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym życiu.

Behawioryzm

(od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego zewnętrznych ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są nieskuteczne, ponieważ nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był prezentowany od zewnątrz. Autor nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć wewnętrznych.

3. Zygmunt Freud

Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic. Badał psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy warstwy:

1. ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w sposób świadomy kontroluje swoim zachowaniem

1. id - strefa popędów spychanych do podświadomości.

2. superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem

Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do stresów i chorób psychicznych.

1. Karol Jung

Kształtował strefę zwaną podświadomością. Uważał, ze tam skrywane są u człowieka pragnienia, działania, których nie można odkryć. Dwie odmiany podświadomości:

1. indywidualna

1. zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych poglądach i wyobrażeniach pierwotnych odziedziczonych po przodkach.

1. Iwan Pawłow

Udowodnił, że u człowieka rządzą odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Przewidywanie reakcji całej zbiorowości.

2. Skrajny subiektywizm

Twórcą był Franz Kafka. Świat to potężny koszmar i udręka człowieka z konieczności istnienia w nim. Człowiek jest całkowicie wyobcowany. Świat jest niesłychanie tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywał świat z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawiał się jako senny koszmar. Wnikliwość psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczość świata prezentowanego jako wizja senna z pogranicza snu i jawy.

1. KIERUNKI W LITERATURZE

Największe zmiany zaszły w poezji i prozie. Na kształt miały wpływ tendencje psychologiczne. Sztuka wymagała aby zobaczyć świat inaczej, subiektywnie, zgodnie z własnym indywidualnym odczuciem.

Sztuka XX lecia była sztuką rewolucyjną. Sztuką jest wszystko co wyraża uczucie lub widzenie indywidualne świata, nie ma ustalonego kanonu piękna. Wizją sztuki powinno być postrzeganie świata przez artystę.

1. Marsel Proust

„W poszukiwaniu straconego czasu”

Obraz świata postrzegany przez autora, osobisty. Prezentacja czasów i ludzi wolnych od trosk, arystokracji oddanych zabawom i miłostkom.

• analiza psychologiczna

• zaburzenie chronologii

• nawarstwiające się wspomnienia, refleksje

• narracja „głąb czasu poprzez retrospekcję”

• subiektywizm

1. James Joyce

„Ulisses”

Wydarzenia w tym samym czasie dotyczące wielu ludzi. Akcja rozgrywa się w ciągu kilkunastu godzin. Te same wydarzenia widziane przez wiele osób.

• symultaniczność (jednoczesność wydarzeń)

• monolog wewnętrzny bohatera

• rezygnacja z uporządkowanych zdań

1. Franz Kafka

• skrajny subiektywizm

• opisywał koszmar i udrękę człowieka wobec niepoznanego świata

• wnikliwy, psychiczny obraz człowieka nieprzystosowanego do życia

• świat tajemniczy, niepoznawalny

• rzeczywistość z pogranicza snu i jawy

1. Proza psychologiczna

• Andre Gide - „Fałszerze”, „Losy Watykanu”

• Wirginia Woolf - „W stronę latarni morskiej”

• Aldous Huxley - „Kontrapunkt”

• indywidualizm

• szczególna prezentacja wewnętrznych przeżyć

• odrzucenie wszystkiego co krępuje jednostkę

1. Sagi rodzinne

• Tomasz Mann - „Buddenbrookowie”

• du Gard - „Rodzina Tribauld”

• Maria Dąbrowska - „Noce i dnie”

• prezentacja w realistyczny sposób krytycznego obrazu całej epoki

• proces polityczno-społeczny zaprezentowany na przestrzeni wielu lat

• narrator prezentował ten proces na przykładzie rodziny, opisując dzieje poszczególnych jej członków

1. KIERUNKI ARTYSTYCZNE

Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były teoretycznymi programami w formie manifestów i deklaracji.

1. Ekspresjonizm

2. Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.

• siła i gwałtowność wyrazu

• deformacja obrazu rzeczywistości

• sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy

• nie powinna naśladowywać świata

• dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej

• spontaniczność artysty

• sztuka jest wyrazem duszy

• dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym

• elementy brzydoty

• język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości

1. Futuryzm (skrajna awangarda)

Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. „Futuryzm”

• pochwała energii

• odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość

• pogarda dla dotychczasowych wartości

• fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem

• żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką

• oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę

• odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę wypowiedzi

• zabawa słowem

• prowokacja

• dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm

Polski futuryzm miał dwa ośrodki

1. Warszawę (Anatol Stern, Aleksander Wat)

1. Kraków

Stanisław Młodożeniec

„Wiek XX”

• nazwy wynalazków dużymi literami

• fascynacja tym co nowe

• neologizmy - w skojarzeniu z pozostałymi wyrazami tworzą element zaskoczenia

• gra słów

Tytus Czyżewski

Bruno Jasieński

„But w butonierce”

• do mnie świat należy, kpina z poetów, tradycji

• podmiot liryczny mówi sobie, ze jest genialny, jest młody, lekceważy cały świat

• według niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie dążą za postępem, są oni mu obojętni

• to co nowe daje człowiekowi większe możliwości

• uśmierca za życia innych twórców, wtedy uważanych już za klasyków (np. Staffa)

„Rzygające posągi”

• sztuka odeszła, nadchodzi wolny czas; posągi - tradycja; rzygające - obraza, kpina

• prowokacja

• podmiot liryczny zamierza wyzwolić poezję z szablonu, w który popadła

„Miłość na aucie”

„Trupy z kawiorem”

„Nóż w bżuhu”

1. Dadaizm (skrajny futuryzm)

Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla Polaków absurdem)

• negowanie wszystkiego

• wykpienie tego co było dotychczas wartością

• odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolności absolutnej

„Bełkot dadaistyczny” - Tristian Tzara pisał jak stworzyć utwór literacki

1. Surrealizm (rozwinięcie dadaizmu)

„Manifest surrealistyczny” - Andre Breton

• wyzwolenie sztuki z rozumu

• utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem podświadomości

• dzieła sztuki to zapis wyobraźni

• utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób rozumowy

1. Neoklasycyzm

• łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów

• Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny

1. Nurt poezji czystej

• autorem był ksiądz Henryk Bremond

• poezja jest poza granicami sensu

• nie nazywa niczego

• jest odzwierciedleniem wrażliwości, uczuć

• doświadczenie mistyczne

Wszystkie kierunki mają wspólne cechy:

1. bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja

1. wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych, moralnych, religijnych)

2. odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice

3. bunt zaprezentowany wszędzie w podobny sposób

4. obrona przed rzeczywistością jako atak, który ma zdumieć, zaszokować odbiorcę

3. POEZJA POLSKA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO

1. SKAMADRYCI

• Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz

• satelici: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert

• początki związane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem „Pro Arte et Studio”

• tworzyli kabaret „Pod Pikadorem” (1918-19)

• wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)

• związani z pismem "Wiadomości literackie"

• nie stworzyli programu poetyckiego

• związek poetów z teraźniejszością

• kult codzienności, życia, witalizm, fascynacja światem

• wolność w wyborze tematów i środków wyrazu

• prosty język

• bohater poezji skamandryckiej to człowiek z ulicy, zwykły

• poezja dla szarego człowieka, nie elitarna

• młodość, dojrzewanie w niepodległej Polsce, ciekawość świata

Tuwim, Wierzynski	Słonimski, Iwaszkiewicz, Lechoń
optymizm, witalizm, energia, radość, pochwała życia, miasto	wiersze poważniejsze, symbolika, przywiązanie do tradycji

1. Julian Tuwim

• debiut „Czyhanie na Boga” w 1918r., „Sokrates tańczący” w 1919r.

• poeta codzienności

„Poezja”

T. chce być jednym z wielu zwyczajnych ludzi (pisał o zwykłym człowieku i jego otoczeniu)

„Nie chcę być przewodnikiem,

Chętnie w tłum się wcisnę,

Będę Ultimus inter pares” (ostatni wśród równych).

„Do Krytyków”

Podmiot liryczny jeździ tramwajem po mieście. Jest tym zachwycony, upojony urokiem miasta. Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem są krytycy, którzy nazwani są też „wielce szanowni panowie !”. Podmiot liryczny kpi z oczekiwań krytyki. Emocji i uniesień może także dostarczyć codzienność.

„Życie”

Podmiot liryczny raduje się, bo żyje. Świat jest piękny. Cieszy go taki jaki jest.

„Do prostego człowieka”

Obrona prostego człowieka przed szlachtą. Polega ona na otworzeniu oczu naiwnemu człowiekowi na to na czym polega agitacja polityczna. Autor występuje w roli nauczyciela. Ci, którzy mają w swoich rękach propagandę chcą wykorzystać zwykłych ludzi do realizacji własnych planów.

„Rewizja”

Rewizja mieszkania. Osoby prowadzące ją znajdują to czego szukali i aresztują podejrzanego. Podmiot liryczny jest rewidowany. Poznajemy jednocześnie zdarzenie i jego myśli. Cała sytuacja jest dramatyczna.

Podmiot liryczny nie nazywa niczego, jedynie sugeruje co sobie myśleć.

„Mieszkańcy”

Tematem wiersza jest życie przeciętnego mieszkańca miasta. We wczesnej twórczości Tuwim wyrażał pochwałę przeciętności i zwykłości, aprobował codzienne życie. Tutaj te sądy uległy całkowitej zmianie. Mieszczanin jawi się w wierszu jako człowiek głupi, o ograniczonych horyzontach, bezmyślny, zajmujący się rzeczami nieistotnymi. Jego życie jest schematyczne. Codziennie jego czynności są identyczne. Pozbawiony jest własnych poglądów. Wszystkie poglądy czerpie z gazet i radia. Takie życie jest puste i nie ma uzasadnienia. Wiersz jest ośmieszeniem trybu życia mieszczaństwa.

„Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach

Strasznie mieszkają straszni mieszczanie.”

„Pogrzeb prezydenta Narutowicza”

Podmiot liryczny zwraca się do morderców. Wiersz przedstawia kondukt żałobny. Oskarża zabójców i ich czyn. Nie są oni przeciwnikami konkretnej osoby lecz są przeciwnikami całego państwa i stabilizacji.

„Et Arceo”

Nawiązując do Horacego, poeta wyraża dystans do rzeczywistości, w której mu przyszło żyć, nastroje smutku, zniechęcenia, goryczy, wyobcowania. Ukazany świat jawi się poecie jako „chaos i zgroza, i pustka śmiertelna”. Poeta zauważa pospolitość i głupotę ludzką. Przeraża go panoszące go zło i zepsucie.

Nie angażuje się w życie publiczne. Wyraża też odczucie inności i wyższości wobec tłumu oraz wynikającej stąd pogardy.

„Do losu”

• refleksja na temat życia i twórczości poetyckiej

• poeta mówi o sobie jako o człowieku hojnie obdarzonym przez los, któremu zawdzięczał miłość, młodość, ambicje a nawet majątek

• najbardziej jednak ceni sobie dar twórczy, natchnienie artystyczne, które wyróżnia go spośród innych ludzi i sprawia, że zwykły, szary świat jawi się jako bogactwo kolorów i muzyka

• dzięki swojemu talentowi poeta może w chaosie rzeczywistości i natłoku codziennych zdarzeń szukać jakiegoś ładu i sensu

• w tym wierszu Tuwim wyraża swój program artystyczny, koncepcję twórczości pojmowanej jako klasyczny rygor

• widoczna jest rezygnacja ze spontaniczności

• nawiązał do antycznej koncepcji artystycznej, która miała zapewnić poecie nieśmiertelność

„Sitowie”

„Zieleń”

„Rzecz Czarnoleska”

1. Bolesław Leśmian

• debiut „Sad rozstajny” w 1912r.

• rozpuszczenie wyobraźni

• fantastyka

• granica dwóch światów

• wymyślony świat jest ciekawszy niż normalny

• opisuje to co krótkie, chwilowe, niedostępne człowiekowi w świecie zmieniającej się rzeczywistości

• posługuje się symbolem

• w wierszach używa dużo neologizmów, wprowadza oksymorony

• intuicjonizm w poznawaniu świata - wpływ Bergsona

• odwołuje się często do literatury ludowej

„Dusiołek”

Wiersz w kompozycji i stylu przypomina balladę. Narrator wykreowany został na ludowego gawędziarza, opowiadającego gromadzie słuchaczy historię Bajdały. Używa języka stylizowanego na gwarę. Tematem wiersza jest pretensja do Boga o to, że na świecie przez niego stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zło, na które człowiek jest nieustannie narażony i z którym musi samotnie walczyć.

„Dziewczyna”

Dzieje dwunastu braci, którzy usłyszeli głos dziewczyny za murem. Wierząc w jej istnieje, o czym świadczył rozlegający się płacz, pokochali ją i starali się ją uwolnić waląc młotami w mur. Wszyscy zmarli. Po nich pracę przejęły ich cienie a następnie same młoty. Po rozwaleniu muru okazało się, że nikogo tam nie było.

Wiersz ma formę ballady. Nawiązuje do ludowych podań, baśni. Przeznaczeniem człowieka jest śmierć ponieważ jest on słamy i kruchy.

„Trupięgi”

Wiersz ten pokazuje problematykę nędzy i ubóstwa, znikomości ludzkiej egzystencji. Symbolem tych cech życia ludzkiego są trupięgi - buty z łyka, w które ubiera się do trumny nędzarzy. Poeta ma świadomość nędzy życia ludzkiego i wie, że on także takiego losu nie uniknie, chociaż wolałby tworzyć poezję pogodną, radosną, zajmującą się tematami odległymi od ponurej codzienności. Utożsamia się z biedakiem, jego losem i nieszczęściami. Solidarność wobec ludzi wywołuje bunt przeciw Stwórcy Świata. Bóg odpowiedzialny jest za zło dotyczące ludzi, a zarazem bezradności człowieka, którego gniew i bunt jest całkowicie bezsilny, niczego nie może zmienić.

„Urszula Kochanowska”

Wiersz ten nawiązuje do trenów J. Kochanowskiego a także do jego humanizmu, czyli do przekonania, że człowiek jest centrum świata, jest najwyższą wartością. Podmiotem lirycznym wiersza jest córka Kochanowskiego, która opowiada o swoim przybyciu do Nieba. Bóg stwarza dla niej raj. Jest to dom w Czarnolesie. Bóg odchodząc stwierdza, że jej rodzice niedługo nadejdą. Urszula czeka na rodziców nie na Boga. Stąd jego nadejście wywołuje rozczarowanie i żal. Szczęście dla człowieka jest równoznaczne z miłością i czułością. Bóg mimo swej doskonałości nie może zastąpić jej rodziców.

„W malinowym chruśniaku”

Wiersz rozpoczynający cykl erotyków pod takim samym tytułem. Podmiot liryczny opisuje spotkanie z dziewczyną, wspólne zbieranie malin, które stało się formą miłosnego zbliżenia, a maliny podawane chłopcu - pieszczotą. Z sytuacją erotyczną współgra stan przyrody, opis elementów otaczającej kochanków natury.

„Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty,

Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory,

Złachmaniałych pajęczyn skurczyły się wisiory

I szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty.”

Opis ten silnie działa na zmysły, podkreśla takie cechy przyrody, które są przez nie odbierane: przyjemny, basowy dźwięk wydawany przez bąka, miły w dotyku kosmaty żuk, skrzące się w słońcu pajęczyny, gorąco i duchota upalnego dnia, słodki zapach owoców. Wszystko to pobudza wzrok, słuch i dotyk. Podkreślona zostaje także atmosfera intymności, zbliżenia, ponieważ wskazane elementy natury można zobaczyć tylko z bliska (owady, pajęczyny, guzy na liściu). Para kochanków ukryta jest przed światem i ludzkimi oczyma w gąszczu malinowych krzewów, który stwarza warunki dla przeżycia intymnych wrażeń. Poeta bardzo subtelnie buduje nastrój erotycznych przeżyć.

1. I. Gałczyński

• cechą charakterystyczną jego poezji jest łączenie liryzmu, osobistej refleksji i baśniowości z humorem, groteską i satyrą

• siebie, poeta przedstawia jako artystę-cygana, ale jednocześnie człowieka zwykłego, przeciętnego

• motywy banalne, pospolite wzbogacał fantastyką i liryzmem

• poruszając tematy społeczno-polityczne posługiwał się często satyrą i groteską

• tematyka codzienności

• twórczość swą traktował jako zabawę

• język potoczny

• regularny rym i rytm

„Serwus, madonna”

• tematem wiersza jest sztuka i artysta

• czyniąc podmiotem lirycznym poetę, przedstawił swoją koncepcję artysty

• poeta w wierszu stwierdza, ze nie dba o sławę

• pisanie ksiąg i sławę pozostawia innym

rezygnuje z tego co było ważne dla artystów od czasów Horacego (celem twórczości jest „Stawienie sobie pomnika trwalszego niż ze spiżu”)

• przedstawia wizerunek artysty-cygana

• wiersz adresowany jest do madonny, którą poeta określa jako matkę, kochankę i muzę

• poeta zwraca się do niej „Serwus, madonna” - zderzając słowo: madonna, z potocznym: serwus

• może to wskazywać na brak szacunku ale jest wyrazem silnego i bezpośredniego związku artysty z jego muzą oraz charakteryzuje samego artystę, który łączy w sobie sprzeczności: codzienną zwykłość i świętość sztuki

„Kryzys w branży szarlatanów”

• poeta sięga do częstych motywów swojej poezji: kultury jarmarcznej, podmiejskiego folkloru, piosenki ulicznej

• przedstawia szarlatana sprzedawającego na pustym targu woskowe lalki

• bezskutecznie usiłuje namówić przechodniów do kupienia od niego czegokolwiek

• uważany jest za oszusta, ponieważ sprzedawane przez niego rzeczy są dziwne „lalki od miłości, maści od samotności i Polikarpa kość” - są to rzeczy fantastyczne, nierealne, które z jednej strony przypominają jarmarczną tandetę a z drugiej zaś jakąś dziwaczną własną twórczość

• na tej podstawie szarlatana można uznać za jeden z wizerunków artysty

• liryzm osiąga Gałczyński przez połączenie melancholii z humorem, zwykłości i banalności z fantastyką i modlitewnym tonem na końcu wiersza

„Zima z wypisów szkolnych”

• podmiot liryczny zwraca się do dziecka (zdrobnienia, kompozycja bajkowa), które jest uosobieniem naiwności

• zima jest dobrodziejstwem administracji państwowej, a nie natury

• szyderstwo z propagandy, która daje niedorzeczne informacje

„Prośba o wyspy szczęśliwe”

• są one pełne spokoju, harmonii, ucieczką przed rzeczywistością, kontaktem z naturą, oazą szczęścia, lekarstwem na zło

„Farlandia”

• dwie części tekstu kontrastują ze sobą

• świat rzeczywisty: smutno, ciasno, duszno, troski

• ucieczka przed smutkiem do kraju Farlandii (wymyślonego przez poetę)

„O mej poezji”

• poezja jest uspokojeniem, ukojeniem, ucieczką przed rzeczywistością

• jest prosta, przepełniona uczuciami, pomaga mu dostrzec piękno w banalnych sprawach

• codzienność to dla niego „proste dziwy”

„Ulica towarowa”

• charakterystyka proletariackiej dzielnicy

• podmiot liryczny próbuje odnaleźć elementy piękna takie jak muzyka, poezja

• ulica zdominowana jest przez kino i elektrownię (zakład pracy)

• oczekują od ulicy czegoś więcej niż ona może im dać

• rozrywką tych ludzi jest alkohol, kino, chodzenie po ulicy

1. LEOPOLD STAFF - POETA KLASYCZNY

„Ars poetica”

• wiersz zawiera skrót programu poetyckiego

• poezja ma utrwalać przelotne, chwilowe uczucia, myśli, doznania i zdarzenia

• ma być łatwa w odbiorze, komunikatywna

• echo z dna serca - uczucia najbardziej intymne, doznania, emocje ulotne, nieuchwytne

• treścią ma być to co przemija

• cechą charakterystyczną są rymy i dźwięki

• podmiot liryczny chce być zrozumiały, szczery

„Poeta”

• wiersz ten określa miejsce poety w społeczeństwie

• uczucia poety są odmienne od odczuć innych ludzi

• musi być w stanie odzwierciedlać wszystkie uczucia

• poeta jest wyrazicielem uczuć przeciwstawnych nastrojom ogółu

• Afirmacja życia

„Wysokie drzewa”

• wiersz ma kompozycję klamrową (rozpoczyna i kończy się tym samym wersem: „O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa”)

• zachwyt nad krajobrazem, pięknem drzew, które są opisane na tle przyrody

• podmiot liryczny jest urzeczony pięknem przyrody, kontempluje ją

• obraz jest podniosły, wspaniały i zachwycający dzięki wyszukanym środkom wyrazu

• poeta oddziałowuje na różne zmysły odbiorcy: wzrok (poprzez bogactwo barw), węch (zapach wody) i słuch poprzez naśladowanie przyrody

• stosuje synestezję (przeniesienie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu na inny, np. opis zapachu przy pomocy barw)

• natura wpływa na stan duszy człowieka, wyzwala w nim wartości duchowe, pozwala doznać pełnego spokoju i ciszy

• Zwrot ku codzienności

„Kartoflisko”

• zwyczajny, banalny temat zaczerpnięty z życia codziennego wsi

• użycie wysokiej formy dla zwyczajnego tematu uwzniośla go, nadaje mu rangę poetycką, dodaje ważności

• na pierwszy plan wysuwa się opis bardzo realistyczny i plastyczny, bogaty w szczegóły, odziaływujący na wyobraźnię

• technika filmowa (zbliżenia)

• opisowi towarzyszy nastrój powagi, smutku, żałoby podkreślony porą roku, kolorystyką obrazu

• poeta oddaje hołd codzienności i realizuje założenie prostoty poezji - operuje prostymi środkami wyrazu

• Uwielbienie dla Kochanowskiego

„Lipy”

• hołd złożony poezji Kochanowskiego

• zachwyt dla jego twórczości (królewski rym, pogodny nastrój, harmonia poezji, tematy humanistyczne)

• forma odpowiada klasycznej idei poezji K. - postawa odczuć i wyrazu, jasność, klarowność

• Pochwała dla formy klasycznej, harmonii, porządku

„Lipy” , „Wysokie drzewa”

1. AWANGARDA KRAKOWSKA

• avant-garde - straż przednia

• Tadeusz Pejper, Julian Przyboś

• czasopismo „Zwrotnica”

• 3xM (miasto, masa, maszyna)

• metafora teraźniejszości

• język rozwija się wraz z technologią

• poezja powinna współbrzmieć z rzeczywistością, prezentacja rzeczywistości

• fascynacja cywilizacją, urbanizmem

• sztuka powinna służyć społeczeństwu

• przeciwstawienie się tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojęciem natchnienia

• poezja ma streszczać świat a nie odtwarzać wnętrze poety

• poezja jest wynikiem świadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemiosło

• nowy typ metafory, która nie byłaby stylistyczną ozdobą ani sposobem odtwarzania rzeczywistości,

jej opisu, porównania

• miała być związkiem pojęciowym, miała tworzyć nową rzeczywistość czysto poetycką

• język zbliżony do potocznego

1. Julian Przyboś

„Lipiec"”

„Na świadectwach wzbici w radość, odlecieli uczniowie

Drży powietrze po ich śmigłym zniku”

„Z Tatr”

• metaforyczny obraz świata (ruch skał, huk wody)

• tragedia zmarłej taterniczki obok krajobrazu Tatrzańskiego

„Notre - Dame”

• poczucie przytłoczenia wobec wspaniałości filarów katedry

• podmiot liryczny jest przerażony budowlą

• została ona wzniesiona ku czci Boga ale stała się miejscem niezbędnym ludziom a nie Bogu

„Ulica Miła”

Wiersz o tematyce społecznej. Jedna z ulic pełna brudu, nędzy cierpienia, śmierci, wywołuje strach. Ulica ta to synonim ubóstwa, cierpienia. Elementy beznadziejnego życia.

„Bar Pod zdechłym psem”

1. Władysław Broniewski

• tworzył poezję proletariacką

• poezja ma powiedzieć to, czego nie mogą powiedzieć inni

• popierać proletariat

• ma być ostra, zagrzewać

• poezja jako forma walki o nowy ład społeczny

• ma wyrażać problemy robotników

• poeta romantyczny

• poezja ma agitować, podrywać do czynów

• obecność historii

• wiara w przeszłość, w jej rolę w życiu człowieka i w życiu całego narodu

• jej obecność jest czymś niezbędnym

• podejmuje tematy społeczno-polityczne i rewolucyjne

• nawiązuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi

• poezja czynna, nawołująca do walki

• tworzy między innymi liryki patriotyczne wzywające do walki z wrogami ojczyzny

• „Do przyjaciół poetów”

• nazwał się Prometeuszem

• nie dba o konsekwencje

• jest dobroczyńcą

(prometeizm - postawa polegająca na bezinteresownym poświęceniu się dla sprawy, idei, która dotyczy dużej grupy ludności)

„Poezja”

• wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i określa jej zadania

• poezja ma towarzyszyć człowiekowi w każdym momencie życia

• ma zagrzewać do walki, dawać nadzieję

• ma być żywiołowa, odpowiednia do chwili

• po walce ma przypominać sławę tych, którzy zginęli

• ma dawać ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczyć emocje negatywne

„Manlicher”

• poezja to sposób walki

• to nie walka frontowa ale ideologiczna o prawa

• dzięki poezji ma większe możliwości działania, oczekuje nowego ładu

„Zagłębie Dąbrowskie”

• treścią jest Zagłębie Dąbrowskie, bieda, nędza

• kryzys w przemyśle doprowadza robotników do nędzy

• poeta wyraża interesy pokrzywdzonych robotników w sporze z pracodawcami i całym systemem politycznym, który dopuszcza do wyzysku

• policjant, który powinien pilnować ładu i porządku w świadomości pokrzywdzonych górników jest wrogiem strzegącym niesprawiedliwości

• ponury nastrój i poczucie gniewu ilustruje ekspresjonistyczna kolorystyka -czerń mocy i czerwień krwi

• Zagłębie Dąbrowskie zamiast być podstawą dobrobytu państwa, utwierdza nędzę i krzywdę

„Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego”

4. DOKONANIA PROZATORSKIE XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO

1. „PRZEDWIOŚNIE” S. ŻEROMSKIEGO

Przedwiośnie polskiej państwowości

Wiosna to odzyskanie wolności, rozkwit na nowo państwa polskiego po 123 latach niewoli. Utwór stanowi sumę obserwacji politycznych i społecznych, państwowości, która narodziła się na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domów z rzeczywistością.

Śledząc losy Cezarego Baryki można zauważyć jak różne środowiska poznał.

• Ziemiaństwo

• życie urozmaicone przejażdżkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu, którego nie ma na co spożytkować.

• nie zainteresowanie tym co dzieje się w kraju

• monotonne życie ziemiaństwa rządzi się prawami: dobre pochodzenie, etykieta, dobre wychowanie, majątek

• Wieś

• trudne, prymitywne warunki

• nędza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane są warunki życia

Przyczyny:

1. od dawna istniejące stosunki społeczne, których nikt nie zmieniał i nikt nie zamierza zmienić

1. bierność wyzyskiwanych

2. wyzysk chłopów nie opiera się na gwałcie, bowiem chłopi poddają się, życie wsi toczy się od dawna ustalonym rytmem.

• Mieszczanie

• nędza klasy robotniczej

• polska krajem policyjnym, więzienia przepełnione, złe warunki, niemożliwe wręcz traktowanie więźniów, terror

Niepodległość zaskoczyła Polskę, rząd nie bierze losu kraju w swoje ręce. Nie wiele się zmienia (radykalizujące się klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani są w więzieniach, a rząd nic nie robi aby zapewnić godność Polakom w wolnej suwerennej Polsce).

1. Rewolucja

Jest gwałtownym przewrotem społeczno-politycznym, mającym na celu obalenie panującego ustroju i wprowadzenia nowego ładu sprawiedliwości społecznej. Założenia rewolucji są więc słuszne, nawiązują do haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolność, równość, braterstwo. Jednak wszelkie nagłe zmiany wiążą się też z przemocą i krwawymi walkami..

Rewolucja w Rosji w 1917 r. obaliła despotyzm carski. Żeromski umiejscawiając akcję w Baku, daje dokładny obraz wydarzeń rewolucyjnych, sugeruje także ich ocenę. Ocena rewolucji jest niejednoznaczna, co wynika w dużej mierze ze zmienności poglądów głównego bohatera. Dojrzewanie Cezarego sprawia, że zmianie ulegają jego poglądy i sposób patrzenia na świat. Początkowo bohater jako młody człowiek angażował się - spontanicznie i bezkrytycznie - w działania rewolucyjne. Rewolucja oznaczała wtedy dla niego wolność, swobodę, ucieczkę od codziennych obowiązków, bezkarność. Cezary brał udział w masowych spotkaniach, podczas których wygłaszano przemówienia, a także organizowano samosądy: wiece przeradzały się często w okrutne, samowolne egzekucje więzionych przeciwników (generałów). Działania rewolucyjne były bezprawiem i okrucieństwem. Rewolucja w Baku wprowadziła nieład i wyzwoliła spory narodowościowe pomiędzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo Cezary zaczął zauważać ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uważał, że jest ona koniecznością i że pokrzywdzeni ludzie mają moralne prawo do buntu przeciw krzywdzicielom. Później i ten sąd uległ zmianie. Wyzwolone przez rewolucję spory narodowościowe doprowadziły do makabrycznych wydarzeń: masowych mordów, terroru i skrajnej nędzy, która czyniła ludzi obojętnymi nawet na śmierć.

Obalenie starego porządku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te spostrzeżenia potwierdziła później podróż do Polski. Miał wówczas okazję zaobserwowania Rosji objętej rewolucją. Rosja została ukazana jako państwo pogrążone w chaosie, źle funkcjonujące, całkowicie zdezorganizowane. Obraz rewolucji stanowi ostrzeżenie przed tym, do czego może doprowadzić społeczna krzywda oraz lekceważenie problemu, jakim są warunki życia najniższych warstw i nierówności społeczne.

Programy polityczne:

1. komunistów

1. rządowy (Gajowca)

2. bohatera

1. „GRANICA” Z. NAŁKOWSKIEJ

1. Nowatorstwo formy

Powieść realistyczna zwykle opowiadała historię podczas której dokonywały się wydarzenia. Skutki podane były zawsze na końcu. Nałkowska rozpoczyna powieść od finału, rozwiązania akcji. Streszczając koniec rozładowuje ciekawość czytelnika. Nie oczekuje on rozwiązania tylko zastanawia się co się stało. Czytelnika mają zainteresować różne sytuacje, interpretacje a nie same zdarzenia. Fabuła jest prosta aby czytelnik mógł zwrócić uwagę na motywy postępowania. Życiorys bohatera daje nam różne możliwości interpretacji. Autorka chce zostawić ocenę bohatera czytelnikowi. Opinie zależą od różnych punktów widzenia. Nie może ona być jednoznaczna. Nałkowska proponuje aby zestawić je wszystkie nawet jeśli są różne. Suma ich może dać jakiś obraz. Nie będzie on jednoznaczny. Zestawienie gestów, różnych punktów widzenia, gromadzenie opinii. Rzeczywistość jest złożona. Głównym zagadnieniem książki jest zestawienie tego co myśli o sobie człowiek a co myślą o nim inni. Autorka kładzie nacisk na to, że nie będzie jednoznacznie charakteryzowała bohatera, stara się podkreślić swoją obiektywność. Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego poglądu.

2. Prezentacja warstw społeczeństwa

• Ziemiaństwo (Ziembiewicz)

• zubożałe, rodzice Ziembiewicza reprezentują tę warstwę ze wszystkimi jej wadami

• powierzchowność wykształcenia przy jednoczesnym dużym mniemaniu o sobie

• konserwatyści, kultywując staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie klasy do której należą ludzie puści, jałowi, niewykształceni, hołdujący reliktom przeszłości, tkwią w niej

• kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, które mogą potwierdzić ich przynależność do prymitywnej już szlachty

• pozory dawnej elegancji i kultury pod którymi nie kryje się żadna treść

• nie umieją się dostosować do obecnych warunków (dlatego zubożeli)

• podsycanie pozorów etykiety dworskiej

• nie potrafią gospodarować, zarządzanie majątkiem jest bezwładne

• herb - jedyny znaczący symbol szlachectwa

• stwarzają sobie świat zbytku, choć w rzeczywistości tak nie jest

• trwają we własnym świecie nie zauważając co się wokół nich dzieje

• nie mają zbyt dużego wpływu politycznego

• Bogacze (państwo Tczewscy)

• dzięki swojemu majątkowi mogą bardziej manipulować losami państwa, wpływać na sytuację polityczną kraju

• wpływowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi

• poważni i godni

• sfera ludzi mających możliwości finansowe, opływający w zbytkach - forma wyższej kultury

• chcąc zrobić karierę trzeba było im podlegać

• Mieszczaństwo

* Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian

• stwarzanie pozorów zamożności

• brak świadomości tego, co piękne

• kołtuneria, dulszczyzna

• odnoszą się do ludzi z niższych klas z pogardą

• brak wpływów i perspektyw

• brak prywatności

• hierarchia co to ludzi i zwierząt

• użalanie się nad sobą i nie robienie niczego aby zmienić swoją sytuację

* bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz

*biedota - Joasia Gołąbska

• Biedota (robotnicy, służba, chłopi folwarczni)

• życie w skrajnej nędzy

• godzą się na takie warunki bo na inne ich nie stać

• brak im podstawowych środków do życia

• żyją w strasznych warunkach (piwnicach)

• nie mają żadnych praw, nie mogą się o nie nawet dopominać

• nie posiadają opieki lekarskiej

• poniżani, szykanowani, wykorzystywani

• Robotnicy (Franek Borbocki)

• gwałtownie domagają się o prawa

• coraz bardziej świadomi swoich praw

• prowadzą manifestacje, strajki

• żądają lepszych warunków życia

1. Wieloznaczność utworu

Granica na płaszczyźnie społecznej. Podział klasowy odgradzający świat posiadających od świata nędzarzy. Jest między nimi przepaść. Dzielą ich przywileje, możliwości życiowe, prawa, możliwości wpływania na życie. Awans społeczny jest nieosiągalny dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.

Płaszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia się obiektywnie a subiektywnie. Sąd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii można zbliżyć się do obiektywnej prawdy.

Granica oddziela prawdę od fałszu.

Płaszczyzna filozoficzna. Mowa tu o możliwościach poznania świata. Człowiek sam sobie narzucił granice. Poznaje świat coraz lepiej, coraz dokładniej. Świat się rozwija. Ruchoma granica poznania.

Płaszczyzna moralna. Linia, której nie powinno się przekraczać aby nie sprzeniewierzyć się własnym ideałom, poglądom, by pozostać sobą. Granica kompromisu nie polega na rezygnacji z własnych ideałów. Szukanie ciągle tej bariery, bo przekroczenie jej oznacza fałsz, obłudę w stosunku do samego siebie.

1. „NOCE I DNIE” M. DĄBROWSKIEJ

• datą graniczną tej powieści jest powstanie styczniowe

• wpływa ono na życie bohaterów

• każde z nich widzi je inaczej

• Barbara

• patriotka

• niechęć i nienawiść do wszystkich i wszystkiego co związane było z zaborcami

• ceniła tych, którzy brali udział w powstaniu; powstanie uważa za bohaterski czyn zbrojny

• ma swoją dumę, honor

• razi ją to, że Bogumił nie chce mówić o powstaniu

• zainteresowała się Bogumiłem ponieważ on brał udział w powstaniu, obdarzyła go szacunkiem

• specyficzny stosunek miała także do wuja Klemensa, który brał udział w powstaniu

• uważała za swój obowiązek opiekować się nim

• mityzacja powstania (przyczynili się do tego tacy ludzie jak Barbara)

• za mąż wyszła z obowiązku

• Bogumiła traktowała wielokrotnie lekceważąco

• tęskni za miastem

• boi się śmierci

• jest nietolerancyjna

• pełna sprzeczności

• cechuje ją egotyzm

• Bogumił

• ma inny stosunek do powstania

• gdy ono wybuchło był jeszcze młodym chłopcem, musiał bardzo szybko wydorośleć

• powstanie wywarło na nim ogromne piętno

• starał się wymazać je z pamięci

• bezpośredni kontakt ze śmiercią nauczył go cenić życie, nie miał dużych wymagań, cieszył się chwilą

• powstanie ukształtowało w nim pogląd na życie

• według niego największą wartością człowieka jest praca

• jest realistą, trzeźwo patrzy na świat

• nie ma dużych wymagań od życia

• nie pracował dla pieniędzy lecz z miłości do ziemi i pracy

• często zaniedbywał przez to żonę i dzieci

• starał się pomagać Barbarze lecz rzadko zgadywał jej pragnienia

• kochał Barbarę na równi ze swoją pracą

• dużo wymagał od ludzi ale najwięcej od siebie

• spotyka na swojej drodze wiele przeszkód

• staje na przeciw losowi, jest optymistą

• był odpowiedzialny za swoje czyny

• bohater pozytywistyczny

• w powieści uosabia mądrość życiową

• kieruje się rozsądkiem

1. „FERDYDURKE” W. GĄBROWICZA

Powieść ta zrywa z tradycją powieści realistycznej. Posiada niezwykłą fabułę, której zdarzenia są wprawdzie uporządkowane chronologicznie, ale same w sobie są nielogiczne i nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominają bardziej sen niż jawę i Gombrowicz wyraźnie nawiązuje w kompozycji fabuły do techniki onirycznej (sennej). Ukazane wydarzenia i postacie są w dużej mierze absurdalne i przejaskrawione, i składają się na groteskowy obraz rzeczywistości. Świat ukazany został w krzywym zwierciadle. Postacie są uosobieniem pewnych postaw i zachowań, wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotęgowania wrażenia. Mamy typowego belfra - Bladaczkę, pensjonarkę, nowoczesną matkę, typowe postacie z rodziny szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowią w powieści źródło komizmu. Dwie płaszczyzny interpretacyjne:

• rozważania psychologiczne dotyczące uzależnienia postępowania człowieka, sprowadzające się do teorii formy w życiu ludzkim

• krytyka międzywojennej rzeczywistości i obyczajowości nadająca utworowi satyryczną wymowę

Podstawowym pojęciem, jakim operował Gombrowicz w swoich wypowiedziach o człowieku i świecie była „forma” - to dla Gobrowicza sposób wyrażania siebie i słowa, gesty, czyny, decyzje, postawy, styl i sposób bycia. Jest to postawa wobec życia, kształt człowieka określający go wobec świata. Forma jest sposobem kontaktowania się z innymi ludźmi. Tworzy się dopiero w kontakcie międzyludzkim i jest czymś sztucznym, nienaturalnym dla człowieka. Jest nam narzucana z zewnątrz, fałszuje naszą naturę. Forma jest koniecznością, ponieważ każdy człowiek chcąc nawiązać kontakt z innym człowiekiem, musi przyjąć jakąś formę, która byłaby dla tamtego zrozumiała. A ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest na tę formę skazany, nie może przed nią uciec. Forma jest także sposobem wyrażania własnych poglądów, sposobem przekazania własnego widzenia świata i innych. Na początku utworu narrator wyznaje, ze poszukuje sposobu na wyrażenie siebie. Zdaje sobie sprawę z konieczności znalezienia dla siebie jakiejś formy, by zaistnieć w społeczeństwie, wśród ludzi, by zostać przez nich dojrzanym i odebranym. Ludzie narzucają sobie wzajemnie sposób bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w mieszkaniu narratora sprawia, że zachowuje się on jak uczeń). Ludzie nieustannie zmuszają innych do pewnych zachowań i działań. Ciągła walka o narzucenie własnego światopoglądu (walka na miny pomiędzy Miętusem a Pytonem, gwałt przez uszy dokonany na Pytonie). Uczniowie cierpią z powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniałej. Forma zdziecinniała zyskuje miano „pupy”. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum, wytwarza ją zwłaszcza obecność matek za płotem. Z kolei wszelkie społeczne maski, zachowania określane są pojęciem „gęby”. Gębę przyprawia człowiekowi drugi człowiek lub społeczeństwo. Gombrowicz ma świadomość, że przed gębą nie ma ucieczki.

1. PROZA BRUNO SCHULZA

Był pod wpływem Kafki:

• świat nierealny

• akcja nie jest ważna

• dwie płaszczyzny snu i jawy, nie wiadomo gdzie rozgrywa się akcja

• realizm jest zachwiany

• Kreacjonizm

Świat, który kreuje nie jest rzeczywisty. Jest wymyślony. Schulz nie odwzorowuje świata, tylko tworzy swój własny. Pisze swoje utwory tak, że czytając je widzimy świat przez mgłę (kolory, brak konturów, mgła, senność). W jego utworach nie ma jako takiej fabuły, nie jest ona ważna.

• Sensualzim

• odbieranie świata za pomocą zmysłów

• dominują barwy, dźwięki, kształty - oddziaływują na wyobraźnię

• nie ważna jest akcja, fabuła

1. „PANNY Z WILKA” J. IWASZKIEWICZA - problematyka

1. autobiograficzna

u podstaw fabuły legły wspomnienia młodzieńczego pobytu Iwaszkiewicza we dworze w Byszewach, gdzie jako gimnazjalista udzielał korepetycji. Zapamiętane obrazy, osoby, sytuacje wykorzystał pisząc opowiadanie

1. psychologiczna

leży w centrum zainteresowania pisarza. Wiąże się ze skupieniem uwagi na psychice bohatera - jego przeżyciach, rozterkach, wspomnieniach. Świat jest widziany i oceniany z perspektywy bohatera. Z problematyką psychologiczną wiąże się rozważanie na temat pamięci i jej znaczenia.

2. egzystencjalna

widoczna jest w zadumie nad życiem i śmiercią, w pytaniach o sens życia i jego istotę. W szukaniu tego co ważne i nieprzemijające w życiu.

3. filozoficzna

towarzyszy zadumie egzystencjalnej i wyraża się prośbą znalezienia ogólnych prawideł rządzących życiem, zrozumienia porządku świata i związków między przeszłością i teraźniejszością.

4. moralna

wyraża się w pytaniach o powinności, obowiązki człowieka, o wartość tego co robi, a także w niepokoju, który towarzyszy bohaterowi, gdy snuje refleksję dotyczącą jego życiowych dokonań.

1. „BRZEZINA” J. IWASZKIEWICZA

• miejsce śmierci, wspomnień, miłosnych wzniesień i szczęścia

• niemy świadek wydarzeń

• nie przemija, wciąż trwa

• dla bohaterów jest ostoją spokoju, miejscem, które skłania ich do refleksji

• kształtuje stany psychiczne

• opisy mają charakter impresjonistyczny

• traktowanie świata jako dzieła artystycznego i smakowanie go jako dzieła sztuki

• dramatyczne wydarzenia ukazane w sposób melancholijny

• splatają się śmierć i życie

• Stanisław ciężko chory udowodnił Bolesławowi, że jego życie podobne jest do śmierci

• zainteresowanie teraźniejszością, teraźniejszość góruje nad przeszłością

5. PROZA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO (LITERATURA OBCA)

1. „PROCES” F. KAFKA

1. Kompozycja powieści

• chronologiczna fabuła

• układ zdarzeń przejrzysty, skoncentrowany wokół głównego wątku procesu

• akcja zmierza ku katastrofie, którą jest śmierć bohatera

• jasny układ wydarzeń, pewna schematyczność bohaterów, pozorna logika świata przedstawionego, który ujawnia swą absurdalność - to wszystko skłania do poszukiwania ukrytego sensu opisywanych sytuacji

• „Proces” jako parabola, czyli utwór, w którym dosłowne znaczenia są jedynie ilustracją pewnych uniwersalnych prawd, ukazanych obrazowo, za pomocą przykładowej fabuły i postaci.

• schematyczność

• dwie płaszczyzny interpretacyjne: metaforyczna i realistyczna

• pozorna logika świata przedstawionego, brak konkretyzacji czasowej i przestrzennej

1. Realizm

• racjonalne, rozumne, zgodne z rzeczywistością przedstawienie świata

• realizm zakłada prezentację człowieka w jego codzienności

• narrator jest wszechwiedzący, on przedstawia świat

• zdarzenia fikcyjne zgodne z prawdopodobieństwem

• motywacja bohatera ma charakter psychologiczny i zdeterminowana jest sytuacjami społecznymi w jakich się znajduje

• bohaterzy są niejednokrotnie typowi dla swojego środowiska

• komunikatywność języka

• wydarzenia ułożone chronologicznie, związek przyczynowo skutkowy

• nie ma jasnego zakończenia

• bohaterowie to zarówno postacie pierwszo jak i drugo planowe

Kafka odchodzi od realizmu jako naśladowania rzeczywistości. Kreuje nową rzeczywistość, która nie jest zgodna z prawdą. Główny bohater Józef K. jest typowy, bez życia wewnętrznego. Jest on postacią szczególnie ubogą. Zredukowany zostaje do prostych reakcji i odruchów.

Proces to ilustracja pewnych uniwersalnych prawd. Sens utworu jest ukryty i metaforyczny. W Procesie świat przedstawiony pozbawiony jest sensu. Józef K. nie wie za co został oskarżony. Cały świat utworu podporządkowany jest procesowi.

Proces to parabola niewiadomej losu, samotności człowieka wobec świata, który ujawnia człowieka jako bezduszny mechanizm. Bezsilność, bezradność. Człowiek jest podporządkowany prawu. Bezsilność jednostki pozbawionej praw. Władza jest nieomylna.

1. „NA ZACHODZIE BEZ ZMIAN” E. M. REMARQUE

• wojna jest upiorna

• odwrócenie systemu wartości

• to co jest niemoralne, niedopuszczalne, nieetyczne w normalnym świecie, na wojnie jest normalne

1. „ZIEMIa PLANETa LUDZI” A. de SAINT-EXUPERY - humanizm

• poznać człowieka

• miłość do człowieka, bezinteresowna

• chęć poznania, ciekawość

• miłość do życia

Dzięki głównemu bohaterowi autor przedstawił swoje losy podczas pracy lotnika. Latał na samolotach przewożąc paczki. Chęć poznania świata z innej strony, z góry, skąd nikt go jeszcze nie widział. To nim kierowało. Podczas lotów przeżył wraz z kolegami wiele katastrof. Za każdym razem miłość do życia, chęć przetrwania i odkrywania świata na nowo kazała im przeżyć. Walka z samym sobą. Przeżycie katastrofy sprawiło, ze są silniejsi od okoliczności, które skazały ich na śmierć. Miejsca odosobnione tj. Sahara, czy śnieżne góry ukazują wartość człowieka. Stanowią one także groźbę śmierci, są dla niego żywiołem tak samo jak niebo po którym lata. Pisarz - pilot mógł spojrzeć na ziemię z lotu ptaka, zmierzyć się z siłą natury. Koleżeństwo, przyjaźń, głęboki szacunek dla ludzkiego życia.

1. „KOMU BIJE DZWON” E. HEMINGWAY - behawioryzm

• Hemingway obserwuje człowieka z zewnątrz

• ukazanie człowieka zmagającego się z przeciwnościami losu, w sytuacji podejmowania trudnych decyzji

• rozważania natury moralnej, filozoficznej są przedstawione poprzez fabułę i szybko przebiegającą akcję

• bohaterem jest mężczyzna, mocny, konsekwentnie postępujący, szlachetny, nie ulega przeznaczeniom losu lecz stara się z nimi zmierzyć nawet jeśli wie, że go przerastają i ma świadomość porażki, podejmuje ryzyko, stawia czoło przeciwnościom, jest w stanie zapanować nad emocjami i uczuciami. Główny bohater staje przed koniecznością podjęcia decyzji, postrzeżenia złożoności sytuacji. Jest człowiekiem nieustępliwym, oddanym sprawie. Jordan to człowiek refleksyjny, ceni człowieka jako istotę, ceni sobie ludzkie życie i wszystko to co może ono dostarczyć. Jest to człowiek szlachetny i uczciwy. Łączy w sobie irracjonalizm z uczuciowością. Optymistycznie patrzy na świat. Stara się nie ulegać rzeczywistości. Człowiek jest w stanie zapanować nad emocjami i uczuciami.

1. „MISTRZ I MAŁGORZATA” M. BUŁHAKOW - powieść parabola

• jest to powieść fantastyczna, miłosna, realistyczna

• realizm podszyty jest groteską

• służy również kompromitacji wielu cech

• wszystkie sposoby wykorzystania groteski służą temu aby jeszcze bardziej uwidocznić wady

• ilustruje zmiany systemu wartości, chaos

• realizm powieści jest podszyty groteską aby wprowadzić schematyzm - parabolizm

• groteska Bułhakowa umożliwiła ominięcie ówczesnej cenzury

1. Kompozycja

• powieść złożona treściowo i kompozycyjnie

• przedstawienie wielości problemów osiągnął Bułhakow dzięki niejednorodności narracji

• narrator opowiada jednocześnie jakby o trzech różnych rzeczywistościach

I - realistycznie, satyrycznie i groteskowo ukazana Moskwa i jej mieszkańcy

II - ma charakter baśniowy i fantastyczny, powstaje dzięki obecności Wolanda-szatana i jego świty

3. opowiadana we fragmentach historia Piłata i Jeszui Ha-Nocri, nawiązująca do ewangelii, ale różna od niej

1. Problematyka

1. metafizyczna

wynika ze złożoności świata przedstawionego. Bułhakow dowodzi, ze uzasadnieniem dla świata realnego jest istniejący poza nim porządek boski, który decyduje o uniwersalnym charakterze pewnych wartości (takich jak: wolność, odwaga, miłość). Odrzucenie tych wartości sprawia, ze świat traci sens, popada w chaos

1. moralna

wiąże się z oceną działań postaw bohaterów. Pytanie o to, co jest dobre, a co złe, sugeruje już sama obecność szatana

2. egzystencjalna

wiąże się z refleksją na temat życia, jego sensu, wartości. Problem ten dotyczy zarówno jednostek jak i zbiorowości

3. psychologiczna

opiera się na zainteresowaniu indywidualnymi problemami bohaterów, ich psychiką, złożonością ich przeżyć, pragnień, przyczynami ich chorób psychicznych. Charakterystyce psychologicznej B. poddaje m.in. Małgorzatę, Mistrza, Piłata

4. społeczno-polityczna

wynika z przedstawienia Moskwy jako stolicy państwa totalitarnego. Pisarz ukazuje, w jaki sposób system totalitarny wpływa na życie społeczne i indywidualne

5. kulturalna

wiąże się z zainteresowaniem sytuacją artysty i sztuki w państwie totalitarnym. Można odnaleźć także rozważania na temat tego, czym jest prawdziwa sztuka i co decyduje o jej wartości

6. obyczajowa

wyraża się w szczególności, często satyrycznych opisów codziennego życia mieszkańców Moskwy, ich przyzwyczajeń, pracy, zainteresowań, reakcji

1. Artysta i jego dzieło

Bułhakow rozważa jakie miejsce w systemie totalitarnym zajmuje artysta i jaką pełni rolę. Artyści świadomie godzą się na ustępstwa, jak wszyscy poddani są presji cenzury. Dobrowolnie rezygnują z krytycyzmu i poszukiwania prawdy, o którą właśnie jako

artyści powinni się upominać. Są zdolni wystąpić przeciw artystom niezależnym, jeżeli będzie wymagała tego władza. Za tę lojalność mają zapewniony byt, poczucie bezpieczeństwa, wygodę i prawo drukowania swoich utworów. Sztuka oficjalna , popierana i wspomagana przez państwo, jest tak samo zakłamana i nieautentyczna jak cały system. Bułhakow neguje jakąkolwiek wartość takiej twórczości.

Mistrz jest autorem jednej książki: opowiadającej historię Piłata i Jeszui Ha-Nocri. Wielkość tego dzieła polega na tym, że wyraża ono uniwersalną prawdę o Bogu, człowieku i niekwestionowanych wartościach. Prawdziwość opowiadanej przez Mistrza historii potwierdza to, że ma wpływ na czytelnika, wywołuje sprzeciw wobec złego, zakłamanego systemu. Dzieło to odzwierciedla prawdziwe tęsknoty człowieka, ujawnia jego obawy, słabość, ale też pragnienie dobra, odwagi, poszukiwanie Boga jako uosobienia wartości, bez których życie traci sens. Udowadnia, ze w człowieku jest dobro, ale jest ono wciąż wystawiane na próbę. Obrona wartości - zwłaszcza w systemach zniewolenia i zakłamania - wymaga odwagi. Mistrz za swoje dzieło zostaje napiętnowany, wykluczony z grona szanowanych i docenianych literatów. Dzieło oparte na prawdzie i innych wartościach czyni Mistrza wielkim.

Walka dobra ze złem

• w powieści szatan jest dobry

• walka dobra ze złem ma wymiar etyczny

Współczesny świat Rosji lat 20/30

Moskwa jest ukazana przez Bułhakowa jako miasto ilustrujące problemy współczesnego świata. Pozostaje ona pod presją rządów totalitarnych (dyktatorskich), zniewalających społeczeństwo za pomocą narzuconej obowiązkowo ideologii, rozbudowanego aparatu policyjnego, ingerencji w życie prywatne. Obecność systemu totalitarnego nie ujawnia się bezpośrednio. Bułhakow skupia uwagę na jego skutkach.

Przedstawiona w powieści rzeczywistość pozbawiona jest wszelkich wartości. Opiera się na zakłamaniu we wszystkich dziedzinach życia. Przykładem zakłamania może być kompromitowane przez Wolanda określenie „drugiej świeżości” produktów żywnościowych. Zakłamanie ujawnia się w powszechnej obłudzie, w zatracaniu się pierwotnych znaczeń słów. Przez to bohaterowie tracą rozeznanie, czym jest prawda, sprawiedliwość, wolność, uczciwość.

System totalitarny - dąży do sprawowania całkowitej kontroli nad społeczeństwem, niszczy indywidualność, bezwzględny, narzuca sposób myślenia, oceniania, odbiera człowiekowi możliwość sprzeciwu, krytyki, wychowuje ludzi niezdolnych do samodzielnego myślenia, ludzi zastraszonych.

Życie w Moskwie jest zbiurokratyzowane, podporządkowane przepisom. Jakość życia pozostawia wiele do życzenia - brak mieszkań, pieniędzy. Wprowadzenie do rzeczywistości pozornie moralnej logiki demaskuje postawy ludzi.

Bułhakow w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość. Świadome i celowe zdeformowanie świata aby ujawnić jego absurd, absurd zniewolenia człowieka w imię ideologii nie służącej nikomu.

6. DRAMATURGIA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO

1. „ŻEGLARZ” J. SZANIAWSKIEGO

1. Cechy dramatu

• wartka, spójna akcja

• bohaterzy mają charakter realistyczny

• logika zdarzeń, prawdopodobieństwo

1. Chwyty literackie

• obecność liryzmu, ironii

• wprowadzenie szeregu aluzji i niedopowiedzeń

• tematyka utworów dotyka spraw o charakterze uniwersalnym

• konfrontacja dobro-zło, ludzkich pragnień, ideałów skonfrontowanych z rzeczywistością, codziennością

Kapitan Nut - oficjalnie postać bardzo romantyczna, ma kochankę, do której pisze wiersze, jest człowiekiem honoru, przedkłada go ponad wszystko, nieustraszony, przystojny, zadbany, godzien naśladowania. Po pojawieniu się Jana okazuje się, ze listy wcale nie są romantyczne, kapitan przewoził opium, wygląd się nie zgadzał, prowadził hulaszczy tryb życia, nadużywał alkoholu i narkotyków, wyspę odkrył przez przypadek, bo załoga była pijana. Dwa obrazy zupełnie różnych postaci kontrastują ze sobą. Dotykamy relatywizmu prawdy, która jest względna. Dwa sprzeczne opisy, żaden z nich nie jest do końca prawdziwy. Nie ma potwierdzeń tylko domniemania.

Każdy potrzebuje pewnego ideału aby potem móc stosować go w życiu. Ujawnienie prawdy może sprawić krzywdę. Szacunek dla bohaterstwa, odwagi. Ludzie potrzebują wzorów, bowiem potrzebny jest cel, ambicje. Ideały wzbogacają ich, wyzwalają w człowieku dumę. Mity są dobre, choć mogą być niebezpieczne jeśli ocierają się o fanatyzm. Mogą służyć manipulowaniu ludźmi. Mogą prowadzić do zagrożeń ale są potrzebne.

1. „SZEWCY” I. WITKIEWICZA

1. Teoria czystej formy w teatrze

Jest to stworzona przez Witkacego koncepcja teatru, mająca go całkowicie zrewolucjonizować.

Teoria czystej formy dotyczyła wyłącznie teatru i przeciwstawiała się tradycji - zarówno dramatowi naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Celem spektaklu nie jest naśladowanie rzeczywistości, lecz wprowadzenie widza w inny niż życiowy wymiar przeżywania, w sferę uczuć metafizycznych. Celem jest zaskakiwanie widza. Teatr czystej formy miał zrywać z wszelkimi schematami tradycyjnego teatru, z logicznym związkiem pomiędzy przedstawionymi zdarzeniami oraz wypowiedziami bohaterów i ich działaniami. Witkacy dopuszczał rozbieżność pomiędzy czynami postaci z wypowiadanymi przez nie sądami, zmienność psychiki, przeistaczania się jednych postaci w inne, zamiany ról. Widz oglądający spektakl Czystej Formy powinień mieć wrażenie, że śni jakiś dziwny sen.

„Szewcy” posiadają istotny związek z rzeczywistością społeczną i polityczną, ale możemy także odnaleźć w tym dramacie pewne elementy Czystej Formy. Widoczne jest tu dążenie do rozwijania iluzji, rzeczywistości na scenie, czyli powstrzymywania widza od wiary, że to, co dzieje się na scenie, rozgrywa się na prawdę. Służy temu kreacja bohaterów. Nie są oni przedstawiani realistycznie, tzn. nie są w pełni reprezentatywni dla swojej warstwy społecznej (na przykład szewcy są tylko umownymi szewcami ponieważ czasami mówią i myślą jak filozofowie, posługują się skomplikowanymi pojęciami i wypowiadają zdania w wielu językach). Świat przedstawiony w dramacie Witkacego, choć wiąże się ze światem realnym, to jednak nie pasuje do niego, nie stanowi jego wiernego odbicia lecz obraz wykrzywiony, zdeformowany, groteskowy. Komizm i tragizm współistnieją obok siebie. Prezentowane zdarzenia zaskakują i szokują widza, natomiast nie mają go wzruszać. Wulgarne imiona bohaterów a także wulgarny i ostry sposób ukazania erotyzmu. Dziwaczny jest także język, jakim mówią bohaterowie, będący mieszaniną gwary, stylu naukowego i dziwnych przekleństw - neologizmów utworzonych na wzór popularnych przekleństw.

Porządki społeczne i polityczne zmieniają się kolejno w wyniku przewrotów rewolucyjnych.

* Porządek kapitalistyczny. Hołduje on ustalonej hierarhii społecznej, która narzuca ludziom ograniczenia. Szewcy muszą naprawiać buty lepszym, stojącym wyżej - np. prokuratorowi, który jako przedstawiciel burżuazji jest poniżany przez księżną, reprezentantkę arystokracji. Ten podział społeczny wywołuje wzajemne niechęci, nienawiści, antagonizmy pomiędzy warstwami, zwłaszcza, że wiąże się także z różnicami w poziomie życia i posiadaczy władzy. Pojawiają się marzenia o rewolucji, nagłej zmianie całego układu społecznego. Przewrotu dokonuje Prokurator, ale w rewolucji tej dąży wyłącznie do obrony własnej pozycji, własnych praw i wygodnego życia. Decyduje się na ten krok w obawie przed rewolucją szewców, która mogłaby przybrać krwawy charakter. W swoich działaniach wspiera się na organizacji Dziarskich Chłopów, w której panuje kult siły, ślepa wierność i posłuszeństwo przywódcy, rezygnacja z indywidualnych dążeń na rzecz realizacji rozkazów wodza. Są to dylematy ustroju faszystowskiego, totalitarnego, w którym zorganizowana siła panuje nad niezorganizowanym tłumem - skłóconymi szewcami. Gdy szewcy przepowiadają swoją rewolucję i tworzą ustrój komunistyczny, zmiana porządku społecznego polega na odwróceniu ról, podkreślonym w dramacie groteskowym zachowaniem się szewców chodzących w kolorowych pidżamach, uznawanych przez nich za dowód panowania i uprzywilejowanych pozycji. Władzę teraz sprawują szewcy a dotychczasowe warstwy panujące zostają obalone i poniżone. Działania nowej władzy przypominają posunięcia władzy komunistycznej (zniszczony zostaje przywódca rewolucji, kwestia chłopska zostaje rozwiązana siłą). Dochodzi do następnego przewrotu, po którym powstaje nowy bliżej nieokreślony totalitaryzm, w którym ludzie szkoleni są jak automaty.

---