TEMAT nr 6. Lubaś Marcin. 2003. ROZUM I ETNOGRAFIA. PRZYCZYNEK DO KRYTYKI ANTROPOLOGII POSTMODERNISTYCZNEJ. Kraków: NOMOS. - UZUPEŁNIENIE ^{(opracował Menti na podstawie referatu Edyty Wójcik)}

1. POZNANIE, REFLEKSYJNOŚĆ, ETNOGRAFIA

REWOLUCJA na niby

- dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że antropologia postmodernistyczna posługuje się niespójnym i niejednorodnym aparatem pojęciowym

- podobnie jest z koncepcją badań terenowych i (w) etnografii, która jako swoista koncepcja nie dostarcza żadnych pojęć i wyników podwładnych na dokonywanie ocen opisów etnograficznych oraz teorii antropologicznych

- ruch postmodernistyczny ogłosił, że nie da się uprawiać etnografii wedle zasad wypracowanych na gruncie nowoczesnej antropologii społeczno - kulturowej

- rzecznicy nowej krytyki dokonali reinterpretacji opisów etnograficznych oraz praktyki intensywnych badań terenowych

- postmoderniści już na początku odrzucili empirystyczną teorię poznania, stanowiącą fundament metody nowoczesnej antropologii, a koncepcję etnografii i badań terenowych oparli na trzech ogólnych ideach:

a). KONSTRUKTYWIZMU
b). REFLEKSYJNOŚCI

c). WIELOGROSOWOŚCI

ad a). Idea konstruktywizmu

- opiera się na założeniu, że tekst etnograficzny winien być przez samych etnografów traktowany nie jako wierny zapis obserwacji i próba dokładnego odzwierciedlenia niezależnie istniejącej rzeczywistości, ale jako konstrukcja pojęciowa oparta na pełnym stylu narracji i zestawie figur stylistycznych, współtworzących lub przeobrażających rzeczywistość kulturową

ad b). Idea refleksyjności

- wskazuje, że samowiedza antropologiczna polega na dostrzeżeniu przygodności (przypadkowości) uwarunkowań historycznych i kulturowych wpływających na przebieg badań terenowych

ad c). Idea wielogrosowości

- badania terenowe oraz etnografia uzewnętrzniają wielość różnych perspektyw poznawczych i sposobów rozumienia praktyk kulturowych, z których ani jedna nie jest w żaden sposób uprzywilejowana

- antropologowie postmodernistyczni przedstawili równocześnie kilka realizacji swej wizji tekstu etnograficznego

ETNOGRAFIA jako autonarracja

- nurt zawierający prace, które pokazują badania terenowe przez pryzmat bardzo osobistych doświadczeń poszczególnych etnografów

- unika się w nich naukowego tłumaczenia i omawia kwestie omijane w monografiach (tzn. badacze opisują swoje stany emocjonalne, życie seksualne w trakcie pobytu na terenie badawczym, kłopoty z uporządkowaniem relacji z tubylcami)

- w ujęciu antropologii postmodernistycznej etnografia w postaci autobiografii nie może powiedzieć nic więcej i w sposób bardziej autorefleksyjny o naturze badań terenowych niż tradycyjne gatunki opisu

- etnograf poznaje obcą kulturę wchodząc w trwałe, wzajemne relacje z jej przedstawicielami

- antropolog nie jest (wg postmodernistów - bo być nie może) neutralnym obserwatorem

- charakter opinii uzależniony jest od perspektywy, którą przyjmuje etnograf

ETNOGRAFIA DIALOGOWA

- jeden z twórców tego podejścia antropolog Dennis Tedlock, wskazał na istnienie dwu różnych historycznych odmian antropologii:

• pierwszą określił mianem tradycji „analogowej”

• drugą, której dzieje są znacznie krótsze, przedstawił właśnie jako tradycję „dialogową”

- w ujęciu analogowym praktyka etnograficzna podporządkowana jest metodologii, tzn.:

• praca antropologa wyraźnie dzieli się na 2 etapy

• podczas pobytu w terenie gromadzi on materiały empiryczne, następnie, po powrocie do domu, poddaje uzyskane dane gruntownej analizie

• podział ten ma charakter właśnie metodologiczny - wprowadza rozróżnienie między obserwacją etnograficzną a czynnością opracowania danych na potrzeby modeli teoretycznych

- przeciwwagą dla analogowej postaci antropologii ma być etnografia przyjmująca postać dialogu

- jej zadaniem jest poddanie opisu etnograficznego swego rodzaju autorefleksji - stworzeniu zapisu pracy terenowej i umieszczeniu kolejnych etapów procesu badawczego w zmieniającym się kontekście interakcji zachodzących między etnografem, a jego tubylcami - rozmówcami

- znika rozróżnienie między badającym a badanym, a wraz z nim powraca dominacja samego antropologa

- dialogowość badań terenowych ma również prowadzić do zniesienia podziału na metodę i praktykę badawczą

- antropolog wraz z jego rozmówcami kieruje przebiegiem pracy terenowej i wpływają na kształt przyszłego tekstu etnograficznego

- nikt nie ma decydującego głosu, żadna ze stron nie może narzucić drugiej tylko swojej własnej metody badania (def. sytuacji badawczej)

- etnografia dialogowa została poddana krytyce ze strony niektórych zwolenników postmodernizmu:

• S. Tyler, a za nim J. Clifford utrzymywali, że idea dialogu jest kolejną fikcją stworzoną przez samych antropologów

• wg Clifforda alternatywą dla stanowiska monologicznego mogłaby być etnografia przyjmująca postać kolażu kulturowego

• kolaż kulturowy byłby (miałby być) konwencją polegającą na swobodnym ustawieniu materiałów i badań tak, aby zaznaczyć, że wiedza etnograficzna jest ze swej natury nieuporządkowana

• pojedynczy antropolog nie mógłby już uchodzić za wyłącznego autora opisu etnograficznego

• autorstwo takiej monografii należałoby przypisać wszystkim uczestniczącym w jej powstaniu

• zdaniem S. Tylera etnografia w formie dialogu może zniekształcać charakter rozmów prowadzonych przez etnografów oraz ich tubylczych informatorów

• ponadto Tyler jest zdania, że zasadnicza linia podziału przebiega między spisanym tekstem etnograficznym a terminologią ustną, która dominuje podczas zbierania materiałów etnograficznych

• Tyler twierdzi, że zachodni sposób rozumienia pisma nie da się pogodzić z potocznymi użyciem języka w mowie

- kluczową ideą etnografii postmodernistycznej ma być pojęcie EWOKACJI

• ewokować, to tyle co przywoływać coś jednocześnie tego czegoś nie przedstawiając (?)

• piśmiennictwo etnograficzne nie może imitować dialogu i odkrywać intencji kryjących się za wypowiedziami dyskutujących

• usiłując odtworzyć w tekście oryginalny dialog, badacz wpada w pułapkę idei reprezentacji, a ewokacja umożliwia uniknięcie tej pułapki

ETNOGRAFIA jako działanie etyczne

- nieco inną strategię obiera Paul Rabinow

- uznaje on naukowe podejście do świata za rodzaj podstawy etycznej, powołania zbioru zasad i wartości których świadomie trzyma się w swej praktyce naukowiec

- praca nad własną postawą moralną polega na wystrzeganiu się poglądów i działań opartych na resentymencie

- Rabinow resentyment rozumie jako wyrównanie i utrwalenie ostrych granic między podmiotem a przedmiotem poznania

- walczyć z resentymentem oznacza odrzucić jawną i ukrytą skłonność do utrwalania odrębnych tożsamości podmiotu i tubylczych informatorów

- stosunki na linii badacz - badany winny pobudzać każdą ze stron do refleksji nad poczynaniami drugiej

2. ETNOGRAFIA A POJĘCIE KULTURY

- Lubaś krytycznie odnosi się do postmodernistycznego stylu analizy zjawisk kulturowych:

• twierdzi, że aparat pojęciowy nowej krytyki zawodzi jako narzędzie analizy istotnych aspektów współczesnych procesów kulturowych

• podejście rzeczników postmodernizmu cechuje niepokojąca jednostronność - zamazują (oni) szereg przydatnych rozróżnień pojęciowych

• stosowane w antropologii postulatów:

1. kategorie pojęciowe nie posiadają wartości wyjaśniającej,

2. antropologowie nie tłumaczą, co sprawia, że powstają i znikają podziały kulturowe

• antropologowie błędnie pojmują relacje między teorią czy modelem pojęciowym a etnografią

• stworzony przez zwolenników nowej krytyki pogląd na kulturę jest niczym innym jak pewnym światopoglądem, wizją pojęciową, której nie jesteśmy w stanie ani obalić, ani potwierdzić na drodze empirycznej

• reprezentanci postmodernizmu w antropologii zakwestionowali szereg narzędzi pojęciowych stworzonych na podstawie klasycznego antropologicznego pojęcia kultury

• zaproponowali wykorzystanie w opisach etnograficznych kilku nowych terminów i pojęć ich własnej wizji kultury

1. po 1 - e. przedmiotem swych analiz uczynili zmienność zjawisk kulturowych - wg nich kultura to nieprzerwany proces przekształceń

2. po 2 - e. zaniechali badania regularności i powtarzalności działań i wyobrażeń cechujących antropologię wcześniej, postulując w zamian badanie niepowtarzalności i kreatywności w zachowaniach autorów

3. po 3 - e. odrzucili założenie, że kultura stanowi częściowo przynajmniej zinterpretowany i spójny system (taki system należy zastąpić pojęciem heterogeniczności)

4. po 4 - e. podważyli pogląd, że kultury ludzkie stanowią odrębne, samodzielne całości

• antropologowie postmodernistyczni zaatakowali szeroko stosowane w klasycznej antropologii holistyczne podejście do analizy zjawisk kulturowych

• wyznają więc pogląd, zgodnie z którym przedmiotem badania w antropologii są pewne szczególne całości zwane kulturami lub społeczeństwami

• kultury nie są jednak systemami - granice kulturowe są dzisiaj bardzo płynne, a małe społeczeństwa plemienne uległy dezintegracji

2 perspektywy postmodernizmu:

- kultura nie stanowi systemu podzielanych przez jej członków wyobrażeń i norm moralnych, lecz wielość różnic kulturowych w obrębie populacji

- kultura jest więc zbiorem elementów różnicujących jednostki na różne sposoby w postaci takich cech jak płeć, rasa, etniczność, klasy społeczne…

- tożsamość podmiotowa stanowi właściwy tylko dla danej sytuacji historycznej rodzaj powiązania wszystkich tych elementów

Postmodernizm w antropologii kreśli pewną wizję praktyk i procesów kulturowych - wizja ta opiera się na kilku ideach:

1). zmiany kulturowe mają charakter bezkierunkowy, chaotyczny i nieregularny

2). treści kulturowe tworzą się w swojej codziennej praktyce

3). jednocześnie osią biografii jednostkowej są przemiany osobowości, zmiana i wielość tożsamości oraz praktyka utożsamiania się z rozmaitymi grupami kulturowymi i subkulturowymi w zależności od sytuacji

4). kultury nie tworzą odrębnych jednostek, ale nieprzerwanie krzyżują się, mieszają, przenikają wzajemnie, a na skutek hybrydyzacji kulturowej mamy do czynienia ze zmianą charakteru podziałów i tożsamości kulturowych

Antropologowie postmodernistyczni podjęli próbę dopasowania praktyki badawczej etnografii do zaproponowanych przez siebie kategorii analizy kulturowej:

1). Clifford i Marcus(e) dążą do stworzenia stylu analizy zwanego „MAKROETNOGRAFIĄ” - umożliwiającą studiowanie procesów, które zachodzą nie tylko w wymianie lokalnych zbiorowości stanowiących tradycyjnie przedmiot zainteresowania antropologów, ale również w skali globalnej

- celem etnografii wielomiejscowej (o niej pisze/mówi Marcus(e) ) staje się badanie działań, które podejmuje się w różnych miejscach, a które w sposób niezamierzony przez autorów okazują się ze sobą powiązane




2). etnografia performatyczna

- ruch postmodernistyczny nie przedstawia zwartej koncepcji teoretycznej, która by wyjaśniała naturę zależności między działaniem społecznym, a procesami zmian kulturowych

- zwolennicy eksperymentalizmu przyjmują w gruncie rzeczy, że zmienność i różnorodność kulturowa jest czymś danym, co należy najzwyczajniej w świecie uznać i co samo w sobie tłumaczy już fakt, że jednostki modyfikują swoje strategie postępowania i przyczyniają się do zmiany treści kulturowych

- impulsem do rozwoju etnografii performatycznej stała się koncepcja DRAMATU SPOŁECZNEGO (Victora Turnera)

- Turner doszedł do wniosku, że w większości społeczeństw konflikt społeczny przybiera postać dwufazowego procesu, przypominającego schemat dramatu scenicznego:

• najpierw w obrębie grupy następuje rozłam, prowadzący do kryzysu więzi społecznych w tej grupie

• w dalszej kolejności próbuje się złagodzenia konfliktu

• w końcu następuje albo integracja grupy, albo uznanie schizmy

- etnografia performatyczna łączy kreatywność kulturową z prawdziwością

- świat przeżywany staje się takim samym obszarem twórczego myślenia, jak religia, teatr czy nauka

- etnografia performatyczna wychodzi z założenia, że kultura jest nie tyle systemem wyobrażeń, co improwizacją

3). podejście generatywne (Fredrik Barth)

- celem analizy generatywnej jest przedstawienie warunków, czynników czy też mechanizmów, które kształtują obserwowane przez nas stany życia społecznego i kulturowego

- jej zadaniem jest przedstawienie zależności przyczynowo - skutkowych generujących z jednej strony więzi, normy i role społeczne, a z drugiej zaś przyczyniające się do osłabienia lub zrywania więzi, czy pozwalających omijać czy zmieniać ustalone normy społeczne

- tworząc model generatywny, badacz musi brać pod uwagę motywy, partykularne interesy, materialne i technologiczne zasoby i kategorie pojęciowe, jakimi posługują się konkretni aktorzy społeczni

- chodzi o to, by pokazać jak aktorzy kierując się własnym interesem przyczyniają się w sposób niezamierzony do powstawania i utrwalania norm i reguł stosowanych w życiu społecznym

- podejście generatywne umożliwia stawianie bardzo ogólnych pytań o czynniki wpływające na zmienność wyobrażeń kulturowych w danym społeczeństwie

- analiza generatywna wydaje się torować drogę do bardziej owocnych studiów nad przyczynami zmienności w dystrybucji treści kulturowych i działań społecznych

* zdaniem Lubasia STANOWISKO TEORETYCZNO - METODOLOGICZNE jest niespójne:

• zwolennicy postmodernizmu umiejętnie posłużyli się tradycją antropologiczną, ubierając stare koncepcje w nową szatę słowną

• oficjalnie podawali się za krytyków tradycyjnej antropologii, a faktycznie wykorzystywali bez ograniczeń idee, które trudno zaliczyć do najnowszych odkryć i pomysłów myśli antropologicznej

Etnografia wielomiejscowa stanowi rodzaj analizy porównawczej - umożliwia konfrontowanie różnych rodzajów wiedzy, różnych kulturowo postaci doświadczenia, służące lepszemu zrozumieniu zróżnicowania kulturowego.

8

---