Gall Anonim
Anonim zwany Gallem, także Gall Anonim (ur. ? - zmarł po 1116) - pierwszy kronikarz działający na ziemiach polskich, autor Kroniki polskiej.
Praktycznie nie znamy żadnych pewnych faktów z jego życia. Szczątkowe informacje o nim można jedynie wydedukować na podstawie skąpej w szczegóły autobiograficzne "Kroniki". Żył w czasach Bolesława III Krzywoustego. Do Polski przybył najprawdopodobniej z klasztoru św. Idziego w Somogyvár na Węgrzech około 1110, wraz z wracającym z pielgrzymki Bolesławem III, pokutującym w ten sposób za zabójstwo brata Zbigniewa. Kronikę napisał prawdopodobnie na życzenie kanclerza Michała Awdańca.
Był mnichem, prawdopodobnie benedyktynem, prawdopodobnie urzędnikiem kancelarii książęcej Bolesława III. Mimo, iż nie znamy jego pochodzenia, przypuszcza się, że pochodził z południowej Francji (stąd nazwa Gall), konkretnie z Prowansji, z klasztoru St. Gilles (św. Idziego), jednak w ostatnim czasie pojawił się pogląd, że pochodził z klasztoru św. Mikołaja na Lido w Wenecji.
Kronika Polski napisana została w latach 1112-1116. Jest ona dziełem o wybitnym kunszcie literackim i ma charakter moralistyczny. Przedstawia dzieje od początku dynastii Piastów, po czasy współczesne autorowi.
Kronika polska (łac. Chronica Polonorum) - spisana po łacinie w latach 1112-1116 kronika historii Polski. Jej anonimowy autor był cudzoziemcem, którego dokładne pochodzenie nie jest ustalone. Rozważane są hipotezy zakładające jego przybycie z południowej lub środkowej Francji (stąd nadany przydomek Gall), z Flandrii, lub z Wenecji. Prawdopodobny jest jego wcześniejszy pobyt na Węgrzech. Był mnichem benedyktyńskim, który w Polsce znajdował się najprawdopodobniej w kancelarii książęcej Bolesława Krzywoustego.
Wybitny renesansowy dziejopis Marcin Kromer, w którego posiadaniu znajdował się jeden z ocalałych do dziś dnia rękopisów Kroniki..., napisał na nim następującą uwagę: „Niniejszą historię napisał Gall, mnich jakiś zapewne, jak można wnosić z przedmów, który żył za czasów Bolesława III”. Od tego czasu przyjęło się nazywanie Anonima Gallem.
Kronika... jest utworem historiograficznym, który powstał na podstawie polskich źródeł i informacji zebranych przez Galla na dworze Bolesława, jest więc utworem na wskroś polskim i jako taki zaliczany jest do najstarszych dzieł polskiego piśmiennictwa. Kronika jest napisana łaciną, często rymowaną, często posługuje się motywami fikcyjnymi jak listy, mowy lub pieśni. Kronika ma charakter moralistyczny, władza panujących pochodzi od Boga, a ich rządy mają idealistyczny przebieg. Wyraźnie widać wpływ znanych już z okresu wcześniejszego "gesta", czyli opowieści o rycerzach-bohaterach, których snucie należało do tradycji dworskiej. Choć Gall niewątpliwie wybiera fakty historyczne, traktując jedne obszernie, a inne pomijając milczeniem, nie posuwa się do ich fałszowania. Charakterystyczny dlań zwrot - długo byłoby o tym mówić- po części wynika z faktu, iż kronikę pisze z chęci zarobku (daje to do zrozumienia kilka razy w treści Kroniki), więc by się nie narazić przemilcza pewne problemy, a po części markuje nim po prostu swoją niewiedzę na dany temat.
Kronika... opisuje dzieje Piastów, przede wszystkim zaś Bolesława Krzywoustego. Składa się z trzech ksiąg:
Część pierwsza, tzw. "Gesta", opisuje legendarne początki państwa polskiego do narodzin Bolesława Krzywoustego;
Księga druga opisuje młodość księcia, do roku 1108;
Niedokończona część trzecia mówi o latach panowania Krzywoustego, aż do roku 1113. Jest to ostatni rok opisany przez Galla w jego kronice.
W księgach opisuje przede wszystkim dzieje Bolesława Krzywoustego, ale pisze także o Mieszku I, Bolesławie Chrobrym, Mieszku II, Kazimierzu Odnowicielu, Bolesławie Śmiałym oraz Władysławie Hermanie.
Władcy panujący na ziemiach Polskich według Gala Anonima:
Popiel (Pąpyl, Pąpiel, Bąbel) (według innej wersji Popiel II syn Popiela I) - IX-wieczny, legendarny władca Polan lub Goplan, ostatni z dynastii Popielidów, panujący w Kruszwicy lub w Gnieźnie, poprzednik Piastów; odsunięty od władzy przez protoplastę dynastii Piastów (Piasta).
Według Galla Anonima Piast odsunął go od władzy, oddając ją swemu synowi, Siemowitowi. Natomiast według legendy zginął zjedzony przez myszy (śmierć podczas zarazy) w Mysiej Wieży przy jeziorze Gopło.
Chościsko - według Galla Anonima ojciec Piasta, protoplasty dynastii Piastów. Jego imię oznaczające prawdopodobnie ogon (od chost/chwost) pojawia się w Kronice polskiej w tym znaczeniu trzykrotnie:
w tytule rozdziału drugiego księgi pierwszej (O Piaście synu Chościska),
w pierwszym zdaniu tego rozdziału (niejaki Piast, syn Chościska)
w pierwszym zdaniu następnego rozdziału (młody Siemowit, syn Piasta Chościskowica)
Chościskiem nazwany jest także książę Popiel w tytule rozdziału pierwszego księgi pierwszej. Możliwe że imienia użyto tu w roli przydomka lub, że zostało ono dodane do rękopisu w okresie późniejszym. Druga teoria wydaje się bardziej prawdopodobna, ponieważ oryginalna, łacińska forma zdania O księciu Popielu zwany Chościsko jest niepoprawna gramatycznie.
Istnieje także mniejszościowy pogląd, że Chościsko to przydomek oznaczający po prostu księcia. Można o tym wnioskować m.in. na podstawie zapisu w "Kazaniach gnieźnieńskich": "...gdisczy szo kthoremy krolevy, albo xoszoczu szin narodzy..." Wyraz "xoszoczu" oznacza "książęciu". W XII wieku było ono niezwykle trudne do zapisania alfabetem łacińskim, a to ze względu na brak liter oznaczających głoski nosowe, ale też brak głoski "ż". Z kolei literę "x" odczytywano wtedy jako "ch". Istnieje domniemanie, że Gall Anonim pisząc swą "Kronikę..." korzystał z najstarszych źródeł pisanych, gdzie Piasta zapisano jako syna jakiegoś "Choszecza" lub "Choszycza" - "książęcia" lub "księżyca". Teoria ta wydaje się mało prawdopodobna, ponieważ Chościsko był według relacji Galla Anonima zwykłym chłopem. Podobnie Piast, którego księciem uczyniły dopiero późniejsze źródła kronikarskie.
Piast - legendarny protoplasta dynastii Piastów. Żył w IX w. Data jego narodzin i śmierci nie jest znana. Ojciec Siemowita, mąż Rzepichy.
Według Galla Anonima był synem Chościska i ubogim ratajem spod Gniezna. W czasie postrzyżyn swojego siedmioletniego syna Siemowita miał ugościć przybyszów wypędzonych przez Popiela. Synem Piasta i jego żony Rzepichy był Siemowit, który po latach odebrał władzę Popielowi.
Dopiero późniejsze podania uczyniły - niezgodnie z relacją Galla - z Piasta następcę Popiela.
Pojawia się w Starej baśni Józefa Ignacego Kraszewskiego. Jest też bohaterem wiersza Kornela Makuszyńskiego Za króla Piasta Polska wyrasta. Piast (jako Dago-Piastun) jest głównym bohaterem luźno opartej na faktach historycznych powieści dla dorosłych Zbigniewa Nienackiego Dagome Ludex (lub w innym wydaniu Historia Sekretna) przedstawiający życie Piasta, podboje oraz zjednoczenie krain ówczesnych plemion.
W XIX w. przypuszczano, że był majordomusem na dworze Popiela. Sądzono nawet, że imię "Piast" w rzeczywistości było określeniem pełnionej funkcji "piastuna". Większość badaczy odrzucała jego historyczność, chociaż z biegiem czasu coraz większą wagę przywiązuje się do relacji Galla, a co za tym idzie badacze skłaniają się do uznania historyczności Piasta. Kwestia ta pozostaje dyskusyjna.
Według Kroniki Galla Anonima był synem Piasta i Rzepichy i objął władzę po obaleniu Popiela z rąk współplemieńców zgromadzonych na wiecu.
Siemowit wraz ze swymi dwoma następcami jest znany jedynie z kroniki Galla Anonima. Wobec niemożliwości potwierdzenia jego istnienia w innych źródłach jest uważany za postać, której istnienie nie jest historycznie udowodnione. Panowałby w IX wieku. Istnieje bogata debata historyków na temat istnienia lub nie Siemowita i jego dwóch następców. Przeciw istnieniu Siemowita przemawiają odkrycia archeologiczne, z których wynika że dynamiczny rozwój państwa Polan rozpoczął się w latach dwudziestych IX wieku, zatem panowanie Siemowita, Leszka i Siemomysła trwałoby bardzo krótko. Część mediewistów uważa, że podane w Kronice imiona przodków Mieszka mają znaczenie symboliczne i zostały wymyślone przez Galla. Nie można wreszcie wykluczyć, że zmyślony przez Galla jest tylko opis panowania władców, podczas gdy imiona są faktycznymi imionami przodków Mieszka. Jednak wiele autorytetów polskiej nauki historycznej (np. Henryk Łowmiański, Gerard Labuda, Kazimierz Jasiński) opowiedziało się za historycznością Siemowita.
Siemowit zapewne panował i żył jeszcze w IX wieku. Nie zachowały się żadne wiarygodne informacje na temat żony (żon) Siemowita. Władzę po nim objął jego syn Lestko.
Lestek (Lestko, Leszek) - drugi książę Polan z dynastii Piastów, o którym wspomina Gall Anonim w swej kronice. Syn Siemowita i ojciec Siemomysła.
Geneza jego imienia nie jest znana. Wywodzi się je od słowa lście (chytrość). Przypuszcza się, że jest zdrobnieniem jakieś nieznanej, dwuczłonowej, słowiańskiej nazwy osobowej. Prawidłową formą jest "Lestek", niepoprawna wersja "Lestko" przyjęła się w starszej historiografii.
Lestek miał być synem i następcą Siemowita, a ojcem i poprzednikiem Siemomysła. Po jego [tj. Siemowita] zgonie na jego miejsce wstąpił syn jego Lestek, który czynami rycerskimi dorównał ojcu w zacności i odwadze. Po śmierci Lestka nastąpił Siemomysł, jego syn.
Przypuszcza się, że od jego imienia powstały terminy "Lestkowie" i "Lestkowice", jakimi jeszcze w czasach Mieszka I nazywano nieraz mieszkańców państwa Polan. Kronika Widukinda zawiera infromację, że poddanymi Mieszka I byli Licikaviki. Znaczenie tego terminu jest sporne, a jedna z mniejszościowych hipotez zakłada, że moze on pochodzić od imienia Lestka. Z kolei dzieło De administrando imperio cesarza bizantyjskiego Konstantyna VII Porfirogenty z 948 roku wspomina o ludzie zwanym Litzke.
Początkowo nikt nie wątpił w historyczność Piastów "przedmieszkowych". W drugiej połowie XIX wieku zaczęto kwestionować ich istnienie. Bogatą dyskusję rozstrzygnął w zasadzie artykuł Henryka Łowmiańskiego Dynastia Piastów we wczesnym średniowieczu, w którym obronił wiarygodność przekazu Galla Anonima, a tym samym i "historyczność" przynajmniej trzech bezpośrednich poprzedników Mieszka. Pogląd ten jest dominujący w polskiej literaturze historycznej.
Nie zachowały się żadne wiarygodne dane na temat dat panowania Lestka. Przyjmuje się hipotetycznie, że urodził się około 870-880 roku, a objął rządy około 900-910 roku. Większość literatury przyjmuje, że zmarł przypuszczalnie w latach 930-940. Henryk Łowmiański przesuwał datę zgonu na około 950 rok.
Żona (żony) Lestka nie są znane. Stanisław Zakrzewski wysunął domysł, że Lestek mógł być żonaty z księżniczką morawską[2]. Późny przekaz belgijskiego kronikarza z XIV wieku zdawał się sugerować, że był żonaty z saską księżniczką i miał z nią syna Ewrakera, późniejszego biskupa Leodium. Informacji tej jednak nie sposób zweryfikować; w polskiej literaturze poza Stanisławem Kętrzyńskim nikt nie zwrócił na nią uwagi. Jedynym pewnym dzieckiem Lestka jest syn Siemomysł, który objął po nim rządy.
Siemomysł (ur. prawdopodobnie na przełomie IX i X wieku - zm. w latach 950-960) trzeci książę Polan z dynastii Piastów wspomniany w kronice Galla Anonima. Syn Lestka, ojciec Mieszka I.
Wobec niemożliwości potwierdzenia jego istnienia w innych źródłach jest uważany za postać, której istnienie nie jest historycznie udowodnione. Panował hipotetycznie od ok. 930 roku (niektórzy badacze sugerują, że panowanie Siemomysła było dość krótkie i rozpoczęło się ok. 950 roku). Przypuszcza się, że zjednoczył najprawdopodobniej ziemie Polan, Goplan i Mazowszan, chociaż nie można wykluczyć, że uczynił to już jego ojciec. Według hipotezy Henryka Łowmiańskiego w 954 roku wsparł powstanie plemienia Wkrzan przeciwko Niemcom.
Żona (żony) Siemomysła nie są znane. Pojawił się domysł, że mogła być córką Włodisława, księcia Lędzian żyjącego w 944 roku. Tego domysłu z braku źródeł nie można zweryfikować.
Według bałamutnych źródeł żona Siemomysła nosiła imię Gorka - pogląd ten obalił w 1895 roku Oswald Balzer.
Mieszko I
Bolesław I Chrobry (Wielki)
Mieszko II Lambert Kazimierz Karol I Odnowiciel, Mnich
Bolesław II Śmiały (Szczodry, Srogi, Dziki, Wojowniczy)
Władysław I Herman
Bolesław III Krzywousty
Wincenty Kadłubek
Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem (ur. 1161 według tradycji we wsi Karwów koło Opatowa, w Ziemi Sandomierskiej; funkcjonuje również pogląd, że urodził się we wsi Kargów koło Stopnicy. zm. 8 marca 1223 r. w Jędrzejowie) - kronikarz, dziejopisarz, kancelista i kapelan nadworny Kazimierza II Sprawiedliwego, najpierw prepozyt kolegiaty pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu, a następnie biskup krakowski w latach (1208-1218), beatyfikowany w 1764 przez papieża Klemensa XIII. Jest autorem Kroniki polskiej
Tradycja przypisuje mu szlacheckie pochodzenie, miał wywodzić się ze średniego rycerstwa, z rodu Różyców (pieczętujących się herbem Poraj vel Róża) oraz to, że miał być synem komesa Stefana. W odmiennym stanowisku, co do pochodzenia naszego kronikarza funkcjonuje przekonanie, że był on synem chłopa - o przydomku kadłub, od którego urobiono quasi nazwisko Kadłubek. Pierwsze nauki pobierał w katedralnej szkole krakowskiej pod kierunkiem Amileusza. Wspierał kolegiatę w Kielcach i katedrę w Krakowie. Szczególnie troszczył się o klasztory cysterskie w Jędrzejowie, Sulejowie i Koprzywnicy i bożogrobców w Miechowie, zwiększając ich uposażenie.
W latach 1167-1185 studiował nauki wyzwolone i prawo w Paryżu lub Bolonii. Nie ma pewności, czy ukończył swoją naukę tytułem magistra, czy też określenie "Mistrz" (łacinskie "magister"), towarzyszące jego imieniu jest związane z przypisywaną mu funkcją opiekuna szkoły katedralnej na Wawelu.
Był jednym z dwóch (obok Henryka Kietlicza) przywódców obozu reformatorskiego w polskim kościele dążącego min. do wprowadzenia Celibatu i uniezależnienia się kościoła od władzy świeckiej. Wobec upadku politycznego tego obozu w 1217 zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i rozpoczął życie zakonne. Podziwiał rygoryzm cysterskiej ascezy. Wybrał więc cieszące się wielką sławą opactwo w Jędrzejowie. Drogę z Krakowa do Jędrzejowa przeszedł pieszo. Mnisi jędrzejowscy mieli powitać go około kilometr od klasztoru, o czym przypomina usypany później na tym miejscu Kopiec Spotkania.
Na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego spisał po łacinie liczące cztery księgi dzieło pt. Kronika polska, które stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne źródło historii dziejów Polski tamtego okresu. W kronice tej podkreśla głównie moralny wymiar opisywanych wydarzeń.
W murach opactwa jędrzejowskiego spędził ostatnie pięć lat życia i tam też został pochowany. Po śmierci został otoczony czcią cystersów. Wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznego światła przed Najświętszym Sakramentem.
Kronika polska (łac. Chronica Polonorum) - spisana przez Wincentego Kadłubka na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego. Kronika historii Polski, obejmująca jej dzieje od czasów pradawnych po rok 1202. Dzieło to liczące cztery księgi zostało napisane po łacinie i obok Kroniki Galla Anonima stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne, źródło historii tamtego okresu.
Wincenty Kadłubek rozpoczął swą pracę pisarską najprawdopodobniej w 1190 r. i trwała ona jeszcze z pewnością w 1205 r. (w IV księdze można znaleźć informacje dotyczące bitwy pod Zawichostem, która rozegrała się 19 kwietnia 1205 r.), a została przerwana w 1208 r., kiedy to Mistrz Wincenty objął godność biskupa krakowskiego. Kronika została wydana (po łacinie) po raz pierwszy w 1612 r., wydanie polskojęzyczne pochodzi z 1862 r.
Księgi kroniki przedstawiają:
Księga pierwsza: przedstawia pochodzenie narodu polskiego w świetle legend i podań etnogenetycznych. Wincenty poza cyklem podań wielkopolskich, napisanych już przez Galla umieścił także cykl legend małopolskich: o Kraku zwanym Grakchem, pokonaniu smoka i założenia miasta, o Wandzie i o podstępie Lestka z kolcami. Podania te w zamyśle miały łączyć przeszłość narodu z tradycją starożytną.
Księga druga: Obejmuje okres od założenia państwa aż po konflikt Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem.
Księga trzecia: Przedstawia losy kraju podczas rozbicia dzielnicowego.
Księga czwarta: Rozpoczyna się wstąpieniem na tron Mieszka III Starego, a urywa się w momencie opowiadania o roku 1202. Ma zupełnie inny charakter literacki. Zawiera narracje z okresu znanego mistrzowi z autopsji. Zmiana formy narracji pozwoliła ją ożywić i zdynamizować. Opowiadanie stało się bardziej dramatyczne. Wincenty był nie tylko kronikarzem ale także apologetą Kazimierza II Sprawiedliwego. Stworzył wizerunek idealnego władcy. Opis zewnętrzny zbiega się z prezentacją zalet wewnętrznych Kazimierza II. Jego charakterystyka jest wygłaszana przez "jednego z najznakomitszych mężów", co podnosi jej prestiż. Władca opisywany posiada zestaw "cnot oczyszczających". Były to zalety polityczne (we współżyciu z ludźmi i w rządzeniu), oczyszczające (wyzwalające ducha od ciała, wspomagające w walce ze złem), ducha oczyszczonego oraz zalety egzemplaryczne.
Ideał władcy łączy się w Kronice polskiej z koncepcją państwa (res publica) jako monarchii rządzonej na mocy prawa ustanowionego przez panujących, wybieranych przez obywateli. Łączy się to z podaniem o Grakchu. Kadłubek jako pierwszy wprowadza do języka polskiego pojęcie ojczyzny (patria).
Całość dzieła została poprzedzona przez autora Prologiem. Jest to utwór niezwykle charakterystyczny dla współczesnych tendencji exordialnych. Jest to krótka opowieść o trzech postaciach o antycznych imionach symbolizujących topos skromności. Autorskim zamierzeniem było ukazanie swoich motywacji odnośnie powstania dzieła. Pisanie o losach narodu jest tu ujęte jako przedsięwzięcie moralne i polityczne służące współczesnym oraz potomnym. Wincenty wskazuje także na księcia Kazimierza Sprawiedliwego, który zlecił mu napisanie tej kroniki.
Dialogowość trzech pierwszych ksiąg kroniki była czymś wyjątkowym w średniowiecznej historiografii. Wincenty wprowadził dwóch rozmówców uzasadniając ich wybór dojrzałym wiekiem oraz wiarygodnością gwarantującą autorytatywność ich sądów i ocen. Wobec siebie zastosował literacką konwencję świadka dialogu. Dialog kończy się wraz z księgą trzecią. Pojawia się tu topos przerwania intelektualnej biesiady z powodu wieczornego zmęczenia i senności uniemożliwiających dalszą rozmowę. Został on wprowadzony również jako aluzja do śmierci dwóch konwersatorów.
Pod postaciami interlokutorów prawdopodobnie kryją się postaci historyczne. Mają to być:
Jan, arcybiskup gnieźnieński - jest on inicjatorem rozmowy, osobą stawiającą pytania a następnie komentującą odpowiedzi i wzbogacającą ich treść analogiami zaczerpnietymi z historii Rzymu
Mateusz, biskup krakowski, rzekomy autor listu do św. Bernarda z Clairvaux - przypadła mu rola narratora przedstawiającego bieg wydarzeń historycznych. Nie unika jednak ocen bohaterów i formułowania sądów o państwie, prawie, sprawiedliwości itp.
Ich kwestie wzajemnie się uzupełniają, dając nie tylko obraz dziejów ale także wykład poglądów na temat Polski.
Obaj zmarli pod koniec lat 60. XII w.
Styl Kroniki określa się jako trudny i ozdobny (ornatus difficillis) - wg stylistycznej sztuki "trudnej ozdobności" postulującej mówienie o rzeczach nie wprost, lecz poprzez stosowanie wyszukanych figur i myśli, gry słów, metafor. Chętnie używano alegorii, personifikacji.
Krak (Krakus) - legendarny władca Wiślan, założyciel Krakowa. Data jego narodzin, śmierci oraz lata panowania są nieznane. Według Kadłubka był dowódcą wojsk walczących z Galami w Karyntii.
Po powrocie na ziemie polskie został królem. Miał dwóch synów i córkę. Jeden z synów zabił groźnego Smoka Wawelskiego, drugi przez zawiść zabił brata. Inna legenda podaje, że sam Krak był pogromcą smoka. Córka miała na imię Wanda i stała się bohaterką innej legendy.
Z opisem pogrzebu Kraka łączy się wzmianka o założeniu Krakowa. Podanie o Kraku przypomina nieco podanie o czeskim Kroku, a motyw walki ze smokiem został prawdopodobnie zaczerpnięty z legendy o świętym Jerzym. Choć zaliczana do najstarszych podań polskich, legenda zawiera ślady wydarzeń IX-wiecznych. Po śmierci Kraka usypano mu kopiec, gdzie według legend jest zasypany. Mieszkańcy Krakowa nosili ziemię w rękawach, stąd kopiec nazwano Rękawką.
Postać księcia Kraka pojawia się ponownie w XX w. w utworach literackich Stanisława Pagaczewskiego.
Założenie Krakowa i jego nazwa.
Według legendy zapisanej przez Kadłubka nazwa Krakowa pochodzi od imienia księcia Kraka. W rzeczywistości pochodzenie nazwy miasta jest mniej książęce: Kraków pochodzi bowiem od spotykanego i dziś jeszcze w gwarach wyrazu krak, oznaczającego kruka; jest to dźwiękonaśladowcza nazwa utworzona od głosu tego ptaka kra-kra. Tak więc pierwotnie Kraków znaczyło 'miejsce obfitujące w kruki'.
Legendy.
Smok Wawelski - mityczny smok mieszkający u podnóża krakowskiego Wzgórza Wawelskiego w jaskini nazywanej Smoczą Jamą.
Legendarnego smoka opisują dwie legendy. Według legendy Marcina Bielskiego, smoka pokonał Szewczyk Skuba, za pomocą fortelu - podłożył mu barana wypchanego siarką. Po zjedzeniu barana Smoka tak paliło w gardle, że "wypił pół Wisły" i pękł. Druga wersja Wincentego Kadłubka głosi, że pogromcą smoka był syn króla Kraka, a smok został zgładzony w 700 r. n.e.
Na pamiątkę tej legendy u podnóża Wzgórza Wawelskiego w 1970 ustawiono pomnik Smoka Wawelskiego ziejącego ogniem. Autorem rzeźby jest krakowski artysta Bronisław Chromy. Rzeźba Smoka Wawelskiego zasilana jest gazem ziemnym, dzięki czemu możliwe jest zianie ogniem. Smok zionie ogniem co 5 minut lub na życznie po wysłaniu SMS-a o treści "SMOK" na nr 7168.
Wanda - bohaterka znanej legendy. Według najbardziej znanej wersji Wanda, polska księżniczka, nie zgodziła się na małżeństwo z księciem niemieckim. Urażony książę najechał ze swoimi wojskami ziemie polskie. Armia pod dowództwem Wandy zdołała jednak odeprzeć atak. Wanda jednak zdecydowała się na samobójstwo, rzucając się w nurt Wisły, aby nie prowokować kolejnych napaści (według innej wersji była to ofiara za odniesione zwycięstwo).
Postać najprawdopodobniej wymyślona przez Wincentego Kadłubka. Według Kadłubka Wanda rządziła Polską po odsunięciu od władzy syna Kraka, splamionego zbrodnią bratobójstwa. Najechana przez niejakiego "tyrana Lemańskiego" staje na czele wojsk i zmusza wroga do odwrotu. Wódz Lemański wygłasza pochwalną pieśń na cześć Wandy i... popełnia samobójstwo. Zaś królewna rządzi długo i szczęśliwie, zostając do śmierci dziewicą. Nie ma tu najmniejszej wzmianki o utopieniu się w Wiśle. Pojawia się ona dopiero w późniejszej Kronice wielkopolskiej. Powszechnie znaną wersję zawdzięczamy natomiast Janowi Długoszowi.
W średniowiecznych kronikach polskich i czeskich (np. Długosza, Kosmasa) wspomina się o jej dwóch siostrach. Jedną z nich miała być założycielka Pragi, Libusza, a drugą, Walaska, uchodząca za budowniczą śląskiego Kłodzka.
Motyw Wandy był często wykorzystywany politycznie jako dowód, że w Polsce może panować kobieta (Jadwiga, Anna Jagiellonka) oraz w propagandzie antyniemieckiej (Wanda leży w naszej ziemi, bo nie chciała Niemca).
Historia Wandy jest tematem wielu utworów literackich, zwłaszcza z okresu walki o niepodległość.
Być może nawiązuje do losu Wandy śmierć Ofelii, córki Poloniusza, w "Hamlecie" Williama Szekspira. Pisał o niej także Goethe. Z przedstawień plastycznych najbardzie znany jest obraz Piotrowskiego z krakowskich Sukiennic oraz cykl "Dzieje Wandy" M. Stachiewicza z klasztoru w Mogile. Ten ostatni zainspirował Norwida do napisania dramatu "Wanda". Za grobowiec Wandy uchodzi kopiec znajdujący się dziś na terenie Nowej Huty, niedaleko wejścia do kombinatu. Jej imię nosi także: osiedle, dom handlowy, stadion sportowy i most. Dzień jej imienin (23 czerwca) jest jednocześnie dniem rozpoczęcia budowy Nowej Huty.
Awarowie - koczowniczy lud mieszanego pochodzenia ugro-ałtajskiego.
Jest prawdopodobne, że Awarowie wchodzili w skład chanatu Żou-żan (Juan-Juan), który zamieszkiwał pierwotnie między Tien-szanem a Wielkim Chinganem.
Awarowie pojawili się w Europie w roku 558 pod presją napierających ze wschodu Turków (zwanych też Staroturkami lub Turkutami) wiek po rozpadzie państwa Hunów. Początkowo osiedlili się nad dolnym Dunajem, tworząc kordon wzdłuż północnej granicy Cesarstwa Bizantyńskiego. Podporządkowali tu sobie plemiona słowiańskie, które w strefie naddunajskiej przebywały zapewne od połowy V w. Cesarstwo Bizantyńskie usiłowało odwrócić uwagę Awarów od najazdów na swoje terytorium i zainspirowało dwie nieudane wyprawy awarskie przeciwko Frankom w latach 562 i 566/567. Trasa tych wypraw najprawdopodobniej prowadziła przez terytorium dzisiejszej południowej Polski.
Wkrótce Awarowie zaangażowali się w konflikt gepidzko-longobardzki, rozbijając w koalicji z Longobardami państwo Gepidów w Panonii w roku 567. W następnym 568 roku Longobardowie dobrowolnie przekazali Awarom swoje ziemie położone na zachód od południkowego odcinka Dunaju i przenieśli się do północnej Italii.
Istniejący od VI wieku w Kotlinie Panońskiej kaganat Awarów współdziałając ze Słowianami był przeciwnikiem Bizancjum, granice którego najeżdżali Awarowie regularnie, łupiąc północną część Cesarstwa i domagając się wypłat coraz większego trybutu. W 582 r. Awarowie zdobyli Sirmium (Sremska Mitrovica), jedną z najważniejszych twierdz bizantyńskich, broniących północnej granicy Cesarstwa. W 586 r. oblegali bezskutecznie Tesalonikę. Kres najazdom awarskim na Bizancjum położyła nieudana wyprawa awarsko-słowiańsko-perska w roku 626, która zakończyła się nieudanym oblężeniem Konstantynopola (niektórzy uczeni uważają, ze do klęski tego oblężenia przyczyniła się celowa dywersja słowiańska, skoordynowana z antyawarskim powstaniem Samona na Morawach). Po r. 626 stosunki awarsko-bizantyńskie miały charakter pokojowy.
Kaganat awarski rozpadł się dopiero pod wpływem ataków frankońskich wojsk Karola Wielkiego i Protobułgarów pod koniec VIII wieku. W latach 791-805 Karol Wielki pobił Awarów i założył na ich dawnym terytorium kilka granicznych marchii, na czele których osadził swych namiestników. Natomiast wschodnią część dawnego kaganatu awarskiego chan bułgarski Krum przyłączył do swego państwa.
Awarowie z czasem wtopili się w zamieszkującą te tereny ludność słowiańską, a później madziarską. Ostatnie wzmianki o Awarach (pseudo-Awarach, jak zwali ich wcześni geografowie) odnotowano w IX wieku.
Awarowie to także nazwa współczesnego ludu zamieszkującego obecnie tereny Dagestanu w liczbie ok. pół miliona. Jest możliwe, że są to potomkowie głównego trzonu starożytnego plemienia Awarów, którego odgałęzieniem byli Awarowie "europejscy". Pokrewieństwo obu ludów nie jest jednak jednoznacznie dowiedzione.