Polski barok możemy podzielić na:
Wczesny Barok: 1580-1620 - jest to schyłek panowania Stefana Batorego oraz część panowania Zygmunta III Wazy. W tym czasie trwają poszukiwania nowych kierunków w poezji. Powstaje twórczość poetów metafizycznych, poezja światowej rozkoszy, poezja ziemiańska oraz mieszczańsko-plebejska. W prozie następuje odnowa tradycji średniowiecznych, np. pisania żywotów świętych, a także rozwój pamiętnikarstwa, kaznodziejstwa, anegdoty. Jest to okres działalności twórców: Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Kaspra Twardowskiego, Hieronima Morsztyna, Szymona Zimorowica, Kaspra Miaskowskiego, Piotra Skargi.
Dojrzały barok: 1620-1670 - jest to czas panowania Zygmunta III Wazy, Władysława IV i Jana II Kazimierza; przypada tu także część rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Rozkwita kultura barokowa. Na polu poezji tworzą: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn. Szybko rozwija się i nagle podupada proza - dzieła Samuela Twardowskiego, Zbigniewa Morsztyna. Dzieje polskiej prasy zapoczątkowuje Merkuriusz Polski. Powstaje i bujnie rozwija się teatr. W połowie XVII wieku następuje kryzys, który jest następstwem toczonych wojen. Powstaje kultura sarmacka, której szczytowy okres rozwoju przypada na panowanie Jana III Sobieskiego.
Późny barok: 1670-1730 - są to tzw. czasy saskie (na tronie polskim zasiadają: M. K. Wiśniowiecki (1668-1674), Jan III Sobieski(1674-1696), August II Fryderyk Mocny(1696-1704 i 1709-1733), Stanisław Leszczyński 1704-1709; następuje okres bezkrólewia do 1733). Jest to epoka kryzysu, zamierania dawnych wzorów, powstawania nowych idei i nurtów estetycznych - rokoko. Tworzą poeci: Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ks. Józef Baka. W nurcie pamiętnikarskim słynie Jan Chryzostom Pasek. Wciąż działają teatry polskie. Jednak w latach 30. XVIII wieku społeczna funkcja literatury ulega obniżeniu, rozwija się publicystyka. Z tego nurtu narodzi się wkrótce oświecenie.
Sytuacja w Polsce
Polska na arenie międzynarodowej
Sytuacja, w jakiej znalazła się w tej epoce Polska, nie była stabilna. Początkowa silna pozycja międzynarodowa Rzeczypospolitej została mocno zachwiana przez wojny kozackie, potop szwedzki, najazd moskiewski, napady tatarskie oraz zagrożenie tureckie. Lata 1648-1667 przyniosły przyczyny kryzysu, a od początku XVIII wieku wzrosło uzależnienie kraju od sąsiednich monarchii.
Sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej XVII w.
W Polsce epoki Baroku zwyciężyła pierwsza koncepcja życia politycznego. Oparto je na zasadach tolerancji i wolności sumienia od 1573 r. (konfederacja warszawska).Wśród warstw społecznych Rzeczypospolitej dominowała w Baroku rola magnaterii, co osłabiało rządy królów. Po wygaśnięciu dynastii i po pierwszej wolnej elekcji (1573 r.) stało się jasne, iż władcy będzie bardzo trudno zreformować państwo, które domagało się przemian jak nigdy przedtem. W świadomości szlacheckiej kształtował się nowy model życia - sarmatyzm. Demokracja szlachecka, której zazdrościły nam ościenne państwa, zaczęła wymykać się spod kontroli. Wolna elekcja i liberum veto stawały się teraz przedmiotem nadużyć i poważnym problemem w państwie. Nie udały się renesansowe podrywy obalenia systemu feudalnego. Chłopi nadal tkwili w uzależnieniu od wyższych warstw i ograniczeniach pańszczyźnianych. Rola mieszczaństwa zaczęła w XVII wieku gwałtownie maleć, miasta podupadały ekonomicznie.
Tendencje w życiu społecznym w Polsce XVII w.
W XVII wieku narastało poczucie wewnętrznego kryzysu. Polska była wtedy krajem obejmującym terytorialnie ponad milion kilometrów kwadratowych, ale wojny, jakie wówczas toczyła, nie pomnażały jej dobrobytu. W życiu publicznym przewagę zyskał katolicyzm. Szkolnictwo przejęli jezuici właściwie na zasadzie monopolu. Na początku swej działalności rzeczywiście kształcili oni młodzież gruntownie, w duchu humanizmu chrześcijańskiego. Z czasem jednak poziom szkół jezuickich spadł. Jedną z przyczyn było dostosowanie programu i metod szkolnictwa do wymogów szlachty, której przywileje wciąż się rozrastały w duchu sarmatyzmu. Obraz Polski tamtej epoki odnajdujemy m.in. w historycznych powieściach Henryka Sienkiewicza, ale jest to wizja nieco wyidealizowana i ukoloryzowana, tworzona „ku pokrzepieniu serc”.
Mistycyzm
Cechował się emocjonalnym, ponadzmysłowym doświadczeniem uniesienia religijnego, brakiem oczywistej granicy pomiędzy podmiotem doznającym i przedmiotem doznawanym. Chcąc poznać swojego boga, człowiek musiał wejść w stan ekstazy. Tą z kolei osiągali tylko ci, którzy zaznali łaski bezpośredniego obcowania z bóstwem. Z czasem nurt ten został przeniesiony na grunt religii katolickiej, głównie za sprawą dorobku św. Augustyna głoszącego, iż Bóg obdarza niektórych ludzi łaską oświecenia. Aby zostać wybranym przez Pana, trzeba było, według Augustyna, wieść cnotliwe i dobre życie. W Polsce mistycyzm był propagowany przez karmelitów bosych i karmelitki bose, czyli zakonów, z których wywodzili się św. Jan od Krzyża i św. Teresa z Avila. Ich rękopisy krążyły przez wieki wśród zakonników i zakonnic. W tekstach tych święci opisywali swoje mistyczne przeżycia. Do najsłynniejszych polskich mistyków z tego zakonu należeli: Teresa od Jezusa Marchocka, Magdalena Mortęska oraz Kasper Drużbicki. Zwłaszcza ta pierwsza uznawana jest do dziś za najbardziej znaną, ponieważ pozostawiła ona po sobie autobiografię. Do Polski docierały nurty europejskie zwłaszcza z krajów katolickich, jak Francja. W sarmatyzmie pojawiła się fascynacja kulturą Wschodu, widoczna w motywach tureckich czy perskich. W XVII w. autorzy nadal posługują się łaciną, ale główne dzieła epoki powstały po polsku. Literaturę polską XVII wieku dzieli się rozmaicie: chronologicznie bądź ze względu na nurty i prądy literackie, kierunki tematyczne, czy też gatunki. Trudno też tę literaturę sklasyfikować jednoznacznie pod względem tematyki - była ona tak bogata i barwna.
Tematyka literacka obejmuje trzy główne kręgi:
refleksyjno-filozoficzny (polska poezja metafizyczna) - tu mieszczą się dzieła oparte na rozważaniach vanitas: Daniel Naborowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Zbigniew Morsztyn, Sebastian Grabowiecki, Stanisław Herakliusz Lubomirski;
dworski - głównie o tematyce miłosnej (tzw. poezja światowych rozkoszy): Jan Andrzej Morsztyn, Hieronim Morsztyn,
sarmacki (ziemiański): Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki.
W Baroku trudno jest mówić o jednym typie autora, nie było obowiązującego wzorca. Pisali dworzanie, właściciele ziemscy, żołnierze. Zainteresowania literackie ujawniali zazwyczaj ludzie wykształceni, nie dbający o swoją popularność. Wśród bohaterów na pierwszy plan wysuwają się wzorce osobowe dworzanina i sarmaty. Pierwszy z nich jest wielbicielem życia, zażywającym uciech dworskich, wyrafinowanym myślicielem. Drugi typ postaci to ziemianin i tradycjonalista. Jest głęboko religijny i dba o sprawy państwowe. Odznacza się też poczuciem humoru i umiejętnościami życia w kompanii lub wśród sąsiadów. Jeśli chodzi o styl, to za wzór towarzyskiej ogłady i wykształcenia uchodzi styl makaroniczny. Wśród celów i zadań literatury duże miejsce zajmowała twórczość dydaktyczna, głównie w nurcie religijnym. Piśmiennictwo świeckie spełniało role zadziwiania, zaskakiwania odbiorców - w duchu ogólnoeuropejskiego konceptyzmu i marinizmu. Autorzy polscy również gustowali w skomplikowanych konstrukcjach, wyszukanych formach wyrazowych i gatunkowych, w niebanalnym słownictwie. Paradoks, sprzeczność, symbol, alegoria, wywierająca wrażenie metafora - królują wśród środków artystycznych. Uprawiane w XVII w. w Polsce gatunki literackie to: sonet (J. A. Morsztyn), epopeja (W. Potocki), pamiętnik (J. Ch. Pasek), hagiografia oraz kazanie (P. Skarga, przez niektórych badaczy zaliczany jako twórca renesansowy), romans (S. Twardowski).
Nurt refleksyjno-filozoficzny (Szarzyński, Grabowiecki, Naborowski, Lubomirski, Z. Morsztyn)
Twórczość z tego nurtu powstawała w Polsce równolegle z dziełami z innych krajów w tym kręgu tematycznym. Autorów łączyło klasyczne wykształcenie i świadomość rodzenia się nowej epoki po kryzysie renesansowego optymizmu. Posługiwano się intelektem, czyli logicznym rozumowaniem, erudycją, wątkami filozoficznymi. Starano się podjąć dialog z rozumnym czytelnikiem. Twórcy szli jednak dwiema drogami: albo zadawali metafizyczne pytania (M. Sęp Szarzyński, S. Grabowiecki), albo skupiali się na fakcie kryzysu kultury (D. Naborowski, S. H. Lubomirski).
Sarmatyzm (literatura ziemiańska) - J. Ch. Pasek, W. Kochowski, W. Potocki
Bardzo istotnym wątkiem polskiej literatury XVII wieku jest sarmatyzm. Można o nim mówić w związku z poezją emocjonalną, choć do nurtu sarmackiego wliczają się różne gatunki literackie. Wspólne tym utworom jest jednak nastawienie na emocje - zarówno autora, jak i odbiorcy, swojskość polskich tematów, problemów, przypadków, charakterów, a także nie skupianie się na rozważaniach kondycji ludzkiej i metafizyki. Najważniejsze twórczości w duchu patriotycznym, szlacheckim, religijnym i tradycjonalistycznym to dzieła: Jana Chryzostoma Paska, Wespazjana Kochowskiego oraz Wacława Potockiego. Pojęciem sarmatyzm określa się nurt kulturowy, wykształcony w Polsce w końcu XVI wieku i trwający do połowy XVIII wieku. U jego podstaw leżało przekonanie, iż Polacy pochodzą od starożytnego plemienia walecznych Sarmatów. Teorią o antycznym pochodzeniu szlachta uzasadniała swoją wyjątkową pozycję, liczne przywileje. Sarmatyzm jako nurt kulturowy nie miał swojego odpowiednika nigdzie w świecie. Tzw. ideologię sarmacką tworzyło również przekonanie, iż idealnym miejscem jest dwór ziemiański. Tym samym sarmatyzm stał się ideologią ziemiańską. Ideałem było takie życie, w którym należało poprzestać na tym, co dała natura. Mit ten, zmieszany z typową dla polskiej szlachty tamtego okresu megalomanią, doprowadził do izolacjonizmu. Miał on swoje konsekwencje nie tylko na płaszczyźnie jednostkowej (spadek liczby młodzieży kształcącej się na zagranicznych uniwersytetach), ale również stosunków międzynarodowych. Popularny stał się pogląd, ujmujący Polskę jako przedmurze chrześcijańskiej Europy. Chrześcijaństwo utożsamiano z jednocześnie katolicyzmem. Z czasem zrodził się również mit oblężonej twierdzy, który starał się wykazać, iż Polski nikt nie wspiera w walce o katolicyzm. Na bazie tych idei narodził się wzór osobowy idealnego Sarmaty. Swoisty światopogląd sarmacki, stworzony przez mity sarmackie, stał się podstawą wywyższania polskich obyczajów, kultury politycznej, sposobu życia, stroju, języka. Niezachwiana wiara we własną doskonałość powodowała, iż nie podejmowano się reformowania państwa. Kultywowano stare tradycje, przeszłość. To, co polskie i swojskie, było lepsze od tego, co nieznane i cudze. Sarmatyzm był tym nurtem kulturowym, dzięki któremu została w Polsce podtrzymana tradycja antyczna. Barok sarmacki bywa inaczej nazywany Barokiem ziemiańskim. Bardzo silne były w tym nurcie wątki literatury rodzimej, związanej z sarmatyzmem. Barok sarmacki kontynuował ziemiańskie ideały z Renesansu, chwalił umiar, uroki wiejskiego życia, przeciwstawiając je niepokojom i niestabilności świata. Cechowała go powściągliwość w dociekaniu problemów religijnych i filozoficznych. Silny był w nim nurt krytyki, piętnowania upadku rycerskich ideałów. Przeważały formy narracyjne, epika, pamiętniki. Pisano również fraszki, pieśni biesiadne, co wiązało się z bogatym życiem obyczajowo-towarzyskim. Zaczęła też powstawać poezja społeczno-obyczajowa, pieśni żołnierskie. Bohaterami utworów często była społeczność sarmacka. Sceny rodzajowe występowały równolegle z refleksją obywatelską i motywami religijnymi. W nurcie tym tworzyli m.in. W. Potocki, W. Kochanowski, J. Ch. Pasek.
Gatunki literackie baroku
- sonet - utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów; 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez Dantego i Petrarkę. W Polsce sonety pisali m.in. Jan Kochanowski i Mikołaj Sęp-Szarzyński
- epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu
- pamiętnik - w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego; w odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny; wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej - np. "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska
- list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej
Adaptacja staropolska (Torguato Tasso - Piotr Kochanowski)
Utwory:
Torquato Tasso - Gerusalemme iberate
Piotr Kochanowski - gofrem abo Jeruzalem wyzwolona
Jerozolima wyzwolona (wł. Gerusalemme liberata, inny tytuł: Goffred albo Jeruzalem wyzwolona) - epos rycerski utrzymany w konwencji gatunku, utwór poety włoskiego Torquato Tasso, wydany po raz pierwszy w 1581 r., na język polski przełożony w 1618roku przez Piotra Kochanowskiego (bratanka Jana). Jego tło stanowią dzieje pierwszej wyprawy krzyżowej i zdobycie Jerozolimy w1099 roku.
Geneza utworu
Pierwsze próby epickie Tassa, związane z tematem krucjat pochodzą z roku 1559, kiedy poeta miał 13 lat. W latach 1559-1563, kiedy jego ojciec przygotowywał do druku poemat rycerski Amadigi, młody Tasso podjął pracę nad eposem zatytułowanym Gierusalemme (Jerozolima). Porzucił ją potem na rzecz poematu Rinaldo. Do pierwotnego pomysłu powrócił na dworze w Ferrarze, utwór miał wtedy nosić tytuł Gottifredo od imienia wodza krzyżowców. Chcąc dobrze poznać realia I krucjaty, Tasso czytał w tym czasie kroniki średniowieczne, a zwłaszcza dzieło Wilhelma z Tyru Historia belli sacri (Historia świętej wojny, wyd. 1549), interesując się szczególnie ostatnią fazą wyprawy, od wkroczenia krzyżowców do Palestyny, po zdobycie Jerozolimy. Na wybór tematu mogły wpłynąć okoliczności biograficzne: przykład ojca, odwiedziny w klasztorze nieopodal Sorrento, gdzie pochowany został papież Urban II, który ogłosił krucjatę, napad na Sorrento korsarzy tureckich i niebezpieczeństwo, jakie zawisło wówczas nad siostrą poety, Cecylią. Decydującą rolę odegrały zapewne rozpowszechnione w ówczesnej Europie nastroje antytureckie, które, jak się wydawało, mogły doprowadzić do nowej krucjaty, a także świetne zwycięstwo floty chrześcijańskiej nad turecką pod Lepanto. Temat taki odpowiadał koncepcjom teoretycznym Tassa wyłożonym w Rozważaniach o sztuce poetyckiej (Discorsi dell'arte poetica, powstałych około 1564 roku). Poeta stwierdzał w nich, że poezja powinna przedstawiać wydarzenia historyczne i uczucia religijne, które przemówią do czytelnika o wiele silniej niż wątki czerpane z mitologii pogańskiej. Dążąc do tego, by opowieść była piękniejsza poeta może swobodnie, zgodnie ze swą wyobraźnią, interpretować fakty historyczne. Wystarczy, że to o czym pisze będzie prawdopodobne. W eposie postaci i czyny winny być nieprzeciętne, imponujące, wspaniałe, mierność niegodna jest tak szlachetnego gatunku literackiego. Podobnie język powinien być uroczysty i ozdobny, archaizowany, jak najdalszy od potocznego, a styl wzniosły i poważny.
Opublikowanie utworu i reakcja
Pierwsza redakcja poematu została ukończona w 1575 roku. Z utworem, liczącym 20 pieśni w oktawach, zapoznał się wówczas książę Ferrary Alfons II. Na życzenie autora tekst poddany został krytycznej ocenie erudytów. Rozesłane do oceny odpisy poematu przyniosły poecie jednak nie tyle uwagi natury artystycznej, co moralnej i religijnej. Zarzuty trafiły na podatny grunt, poeta zwątpiwszy we własną prawowierność dwukrotnie w latach 1575 i 1577 poddał się ocenie Świętej Inkwizycji. Jej uniewinnienie nie uspokoiło jego wątpliwości[4]. Zdawał sobie sprawę z tkwiących w poemacie, a trudnych do pogodzenia, przeciwieństw pomiędzy pogonią za zmysłowymi przeżyciami a surowymi wymaganiami etycznymi i zwlekał z wydaniem utworu. Ogarnięty chorobliwym strachem przed herezją Tasso popadł w manię prześladowczą i znalazł się na siedem lat w szpitalu]. Tymczasem w 1580 roku w Wenecjidoszło do pirackiego wydania 14 pieśni poematu pod tytułem Goffredo (Godfryd). Zirytowany Tasso, zdecydował się wówczas na opublikowanie poematu pod tytułem wzorowanym na poemacie Trissina L'Italia liberata dai Goti. Jerozolimę wyzwoloną wydano w 1581 roku w Ferrarze. W 1584 roku ukazała się ocenzurowana przez autora wersja, którą potem wielokrotnie wznawiano.
Wkrótce po opublikowaniu utworu rozgorzała zacięta polemika między zwolennikami Ariosta i Tassa. Rozpoczął ją autor z południa Włoch, który Jerozolimę postawił nad Orlandem ze względu na jedność akcji oraz wyszukany styl. Za Ariostem wypowiedział się wówczas Leonardo Salviati z florenckiej Akademii Plew, sławiąc jego klasyczną równowagę i umiar językowy. Zawtórowali mu inni Toskańczycy, a wśród nich Galileusz, który chwalił Ariosta za prostotę, a o bohaterach Tassa powiedział, że wiele obiecują, ale nic nie dają. W sporze zabrał również głos Tasso publikując Apologię w obronie Jerozolimy (Apologia del S. Torquato Tasso in difensa del sua "Gerusalemme liberata", 1585).
Dręczony wątpliwościami wewnętrznymi w następnych latach poeta dokonał przeróbki poematu, usuwając z niego wątki przygodowo-romansowe i łamiąc tym niejako kręgosłup utworu. Tak powstała autokarykatura utworu, wydany w 1593 roku poemat w 27 pieśniach Jerozolima zdobyta (Gerusalemme conquistata)
Związki literackie
Niektóre epizody Jerozolimy wyzwolonej wskazują na wpływy Ariosta: ucieczka Erminii przypomina ucieczkę Angeliki, Armida łączy w sobie cechy Angeliki i Alciny, Rynald jest protoplastą rodu d'Este podobnie jak jego imiennik w Orlandzie szalonym. Jednocześnie struktura utworu Tassa jest o wiele bliższa wzorom antycznym, szczególnie poematomWergiliusza i Homera. I tak na przykład interwencja Boga za pośrednictwem archanioła Gabriela nawiązuje do wysłania przez Jowisza Merkurego na pomoc Eneaszowi w IV księdzeEneidy, a zgromadzenie książąt chrześcijańskich przypomina naradę wodzów greckich w II księdze Iliady. Jednocześnie porównując Jerozolimę wyzwoloną z poematem Ariosta łatwo zauważyć podstawową różnicę. O ile Ariosto przedstawia swój baśniowy świat niejako "od zewnątrz", przypatrując mu się z lekko ironicznym, a czasami smutnym uśmiechem, Tasso głęboko przeżywa losy swych postaci, które pociągają go nie dlatego, że dokonują wielkich czynów, lecz dlatego, że cierpią. Stąd niewielka stosunkowo waga intrygi, ograniczona liczba bohaterów i pozorne ubóstwo inwencji
Bohaterowie poematu
Zbiorowym bohaterem utworu jest wspomagana przez Boga armia chrześcijańska reprezentująca wartości, z którymi identyfikuje się autor. Jej przeciwnicy - Saraceni - dzicy i okrutni są wspierani przez siły piekielne, które jednak Bóg jest w stanie poskromić. Tak drastyczne przeciwstawienie obydwu stron konfliktu uniemożliwia jakiekolwiek porozumienie między chrześcijanami a muzułmanami, realne jeszcze u Ariosta. W obydwu obozach wyróżniają się postacie dalekie już od tradycji rycerskiej, o wiele bardziej złożone pod względem psychologicznym, nękane wątpliwościami i sprzecznościami.
Krzyżowcy
Wśród krzyżowców na pierwszy plan wysuwa się Gofred, wódz wyprawy, wzorowany na wergiliańskim Eneaszu. Surowy i zamknięty w sobie, a jednocześnie natchniony i pobożny, chociaż uosabia ideę porządku i jedności działania, przeżywa chwile słabości. Dręczy go zwątpienie, trudno mu podejmować decyzje lub okiełznać wielonarodowe wojsko, co czyni zeń postać w wysokim stopniu dramatyczną. Inaczej ma się rzecz z zapalczywym, nastawionym bez reszty na zdobycie sławy Rynaldem. Młody Włoch najbliższy jest wzoru beztroskich postaci heroicznych rycerzy z wcześniejszej literatury. I on jednak za sprawą czarów Armidy błądzi i ulegając zgubnej potędze miłości zapomina o swojej misji, o której przypominają mu dopiero roztropni wysłannicy Gofreda. Melancholijnego Tankreda dręczy przemożne uczucie do należącej do wrogiego obozu Kloryndy. Jego dramat osiąga apogeum, gdy w wyniku wywołanego nieporozumieniem pojedynku zabija ukochaną. Zabraknie mu potem sił, aby przełamać czary zaklętego lasu, a jego najświetniejszy czyn - zwycięska walka z Argantem - odbędzie się na uboczu, bez świadków, jakby w cieniu. Jako ofiara nieuleczalnej miłości wywodzi się niewątpliwie z poezji trubadurów, a wydaje się zapowiadać bohaterów romantycznych[54].
Saraceni
W obozie przeciwnym główne role przypadają kobietom: Kloryndzie, która ma za zadanie szkodzić wrogom mieczem i Armidzie, która walczy czarami. Obydwie nawrócą się w końcu na prawdziwą wiarę, a Klorynda, jak się okaże, pochodzi nawet z chrześcijańskiego rodu. Ta hetmanka wojsk saraceńskich szlachetnością dorównuje Gofredowi: wstawia się u sułtana za niewinnie skazanymi, a miłość Tankreda odrzuca w imię bronionej przez siebie sprawy. O jej uroku stanowi kobiecość, której nie może okazać. Pojawia się i znika Tankredowi z oczu nie dlatego, że go zwodzi, lecz że tak chce przeznaczenie. Zwodzi natomiast mężczyzn przebiegła i przesycona erotyzmem Armida. Zmysły tryumfują w jej miłosnej siedzibie, w której więzi Rynalda. W ostatniej pieśni utworu przechodzi metamorfozę. Ze spragnionej zemsty i nie wahającej targnąć się na własne życie wojowniczki przemienia się w uległą pannę, którą Rynald będzie mógł pojąć za żonę. Wreszcie Erminia, beznadziejnie zakochana w Tankredzie i zdolna do największych poświęceń. Bardziej matka niż kochanka, ostatecznie roztoczy nad rannym rycerzem troskliwą opiekę, co będzie zadośćuczynieniem za jej szlachetność.
Wojna i miłość
Świat bohaterów Jerozolimy wyzwolonej rozpięty jest pomiędzy wojną a miłością. Wojna nie jest już dla nich piękną przygodą, jaką była dla rycerzy Boiarda i Ariosta. Jest ciężkim obowiązkiem, który rycerze przyjmują na siebie w służbie Chrystusowi lub ojczystemu miastu. Niesie ze sobą nieszczęście i ból, łatwo na niej o porażki i o śmierć. Giną stary Dudon (III) i młodziutki królewicz Swenon zabity przez Solimana (VIII). Z ręki Tankreda giną Klorynda i Argant, patrzący przed śmiercią z rozpaczą na zdobytą Jerozolimę, ginie też Soliman, który kroczy od przegranej do przegranej, a jednak nie zaprzestaje walki. Melancholia otacza postać zamkniętego w sobie skazanego na samotność Gofreda. Tankred nie może przeboleć śmierci, którą zadał ukochanej.
Miłość szlachetna i wzniosła niesie ze sobą przede wszystkim cierpienie. Jest ona bowiem żarliwym dążeniem do szczęścia nieosiągalnego, uczuciem wiodącym do samounicestwienia, przynoszącym ból, nawet w rozkoszy. Tak kochają Olind i Sofronia, Tankred, Erminia, a nawet ostatecznie hołdująca zmysłom Armida. Potęga miłości przekracza nawet grozę śmierci. Postawiony na stosie obok ukochanej Olind, przemawia językiem płomiennego uczucia i pożądania. Sofronia ściśnięta powrozem wydaje mu się jeszcze piękniejsza. Jest szczęśliwy, bo umrze na jej łonie: S'impetrarò che, giunto seno a seno/ l'anima mia ne la tua bocca io spiri - Błagać będę, aby z piersią na twojej piersi/ dusza ma w twe usta ostatnie dała tchnienie (II, 35).
Przyroda, religia, fantastyka
W niepokojącym świecie Tassa zagadkowa jest też przyroda, przedstawiona szeroko w długim szeregu różnorodnych krajobrazów: łagodnych, to posępnych, radosnych i mrocznych, skąpanych w słońcu lub w świetle księżyca. W tajemnym wnętrzu ziemi, do którego schodzą szukający Rynalda rycerze, tryskają źródła wszystkich rzek świata, a natura rozkwita w całym swym bogactwie i harmonii. Przyroda stanowi też tło czynów bohaterów, walczących między sobą, ale też z upałem, burzą, z pustynią, z zaczarowanym lasem. Religijność bohaterów odmalowana jest szczegółowo przez opisy obrzędów zbiorowych, w których tłumnie uczestniczą oraz prywatnych modlitw i westchnień (Gofred, Rynald na Górze Oliwnej), na które Bóg w różnoraki sposób odpowiada. W walkę bohaterów bezpośrednio zaangażowane jest wojsko niebieskie, a ich poczynaniom towarzyszą liczne cuda. Zagadkowe są sięgające w świat na poły legendarny epizody z czarodziejem z Askalony i zstąpienia do wnętrza ziemi, które stanowią element poszukiwań przez Tassa Boga w tajnikach natury i jej niezbadanych magicznych siłach. W poemacie czary są na usługach zarówno chrześcijan jak i Saracenów. Zwłaszcza te ostatnie, będące dziełem szatanów, próbujących zwieść ludzi na manowce, stanowią bogate tworzywo poetyckie: zaczarowany las z jego potworami, groźnymi zjawami i głosami; cuda z którymi spotykają się w swej podróży na wyspy szczęśliwe wysłannicy Gofreda czy wreszcie czary miłosne Armidy. W jej cudownych ogrodach czas zdaje się nie płynąć, a każda, nawet najbardziej ulotna przyjemność, trwa nieskończenie.
Gra przeciwieństw
W poemacie elementy heroiczne i dramatyczne splatają się z sielankowymi, elegijnymi i erotycznymi w nieustającej grze przemyślanych kontrastów. Nastrojowi żołnierskiej radości w początkowych oktawach III pieśni autor przeciwstawia ton skruchy w oktawach następnych. Z idylliczną atmosferą epizodu o Erminii, która znalazła się wśród pasterzy kontrastuje jej duchowa udręka. Do szczególnego natężenia gra przeciwieństw dochodzi w scenie pojedynku Tankreda z Kloryndą - w którym kochanek zadaje śmierć fizyczną swojej wybrance, dając jej zarazem życie wieczne poprzez chrzest udzielony konającej.
Teatralność
Uczestnicy pojedynku zachowują się jak postaci sceniczne. Daleko posunięta teatralność jest zresztą cechą charakterystyczną dla całego poematu. Walczący ze sobą przeciwnicy przedstawiani są w szeregu widowiskowych scen, nacierają na siebie zgodnie z zasadami sztuki władania bronią, wedle kodeksu rycerskiego heroldowie przerywają pojedynek po zapadnięciu zmierzchu. Cechy widowiskowe mają też często występujące w utworze ceremonie religijne: chrzty, pogrzeby, nabożeństwa i procesje. Teatralne są też dialogi pełne scenicznego patosu.
Liryzm
W Jerozolimie wyzwolonej liryka wyraźnie góruje nad epiką. Tasso lubuje się w introspekcji. Maluje świat marzeń i wspomnień, namiętności nie zaspokojonych lub tłumionych, słów nie wypowiedzianych lub wypowiedzianych za późno. Poemat przenika nowa w stosunku do utworu Ariosta atmosfera niepokoju i smutku. Poeta świadomy politycznej niemocy swojego kraju i sprzeczności rozdzierających kulturę schyłku renesansu, znużony życiem szuka oparcia w wierze, jednocześnie nie umie się wyrzec podniet tkwiących w świecie uczuć oddziałujących niezwykle silnie na jego wyostrzoną wrażliwość, owoc zachwianej równowagi psychicznej.
Styl
Poemat Tassa daleki jest o klasycznej harmonii renesansowej. Jej miejsce zajmują tragizm, patos i wewnętrzna rozterka wyrażane, w myśl założeń autora, stylem "wspaniałym (magnifico) i wzniosłym (sublime)". "Wspaniałość" pochodzi z "boskiego natchnienia" poety stojącego ponad tłumem pisarzy, "wzniosłość" zaś przejawia się w wyszukanym słownictwie i kunsztownej składni. Tasso chętnie sięga po latynizmy, archaizmy, wyszukane figury retoryczne, jak szczególnie miły poecie chiazm, łamie rytm metryczny z upodobaniem stosując przerzutnie, zaburza szyk zdania, korzysta z inwersji. Zabiegi te skutkują niezwykłą melodyjnością wiersza, znaną już z Amintasa, a w Jerozolimie wyzwolonej spotęgowaną do maksimum.
Motywy ariańskie i poezja ariańska (Wacław Potocki, Zbigniew Morsztyn, Wespazjan Kochowski)
Utwory:
Wacław Potocki - Ogród fraszek (Na kaduki ariańskie)
Zbigniew Morsztyn - Muza domowa (Emblematy: 11, 16, 19, 23, 39, 48)
Wespazjan Kochowski - Niepróżnujące próżnowanie, Liryka polskie (Bando na Arryjany)
Ogród fraszek jest to jeden z dwóch ogromnych zbiorów napisanych i wydanych prze Wacława Potockiego. W zbiorze tym mamy około 1800 różnych wierszy. Różnią się one zarówno pod względem tematycznym, jak i gatunkowym a także pod względem wielkości i długości. Pełny tytuł doskonale oddaje to zróżnicowanie - "Ogród ale nie plewiony, bróg, ale co snop to inszego zboża..." .
Jeśli chodzi o główne tematy tego zbioru to są to przede wszystkim tematy dotyczące polityki, społeczeństwa i jego obyczajów, a także niektóre z nich mają funkcje moralizująca i dydaktyczną. W zbiorze tym Wacław Potocki piętnuje i krytykuje zarówno wady ustrojowe naszego państwa czyli wlicza tu anarchię, bezprawie, uprzywilejowanie szlachty poprzez nadanie im złotej wolności. Inne wady poddane krytyce przez Potockiego to życie ponad stan , dbanie o własne interesy, a także prywatę. Przypomina w tych utworach , że granice państwa nie są pilnowane należycie, upomina by wzmocnić pospolite ruszenie i ponownie obudzić śpiącego ducha rycerskiego w naszej szlachcie.
Kto mocniejszy ten lepszy to kolejny wiersz Wacława Potockiego krytykujący postawę ludzi i zasadę zawartą w tytule. Potocki z wyznania był arianinem i głęboko oddany był swojemu wyznaniu do czasu 1658 roku, kiedy to wprowadzono akt o banicji arian i jedynym wyjściem chroniącym od utraty majątku oraz wygnania było przejście na katolicyzm, co bardzo nie podobało się Potockiemu.
Wiersz „kto mocniejszy ten lepszy” jest przykładem sprzeciwu wobec złego traktowania arian. Autor nie może zrozumieć czemu rację mają silniejsi i liczniejsi. Nie może też znaleźć odpowiedzi na pytanie czemu spory polityczne dotykają wyznawców arianizmu. Dlatego
też wiersz ten stanowi krytykę i próbę przeciwstawienia się nietolerancji religijnej. Podmiot liryczny analizuje przyczyny i powody panującej nietolerancji. Mówi, ze wiara to dar Boży i to nie wina człowieka, że takiego nie otrzymał. Powołując się na to stwierdza, iż zabieranie dóbr materialnych i skazywanie na wygnanie jest bezpodstawne. Ponadto osoba mówiąca w wierszu ukazuje tolerancje arian wobec innych wyznań, szczególnie katolicyzmu, nadmienia też że liczba arian wzrosła na tyle, iż szlachta postanowiła postawić się przeciwko nim pokazując tym kolejny dowód nietolerancji i przewagi siły. Podmiot liryczny zastanawia się czemu takiej kary za innowierstwo nie dostali kalwini mogący żyć bezpiecznie i w spokoju nie wierząc w nauki kościoła katolickiego. Mówi też, że duże ilości arian przeniosą się na ziemie Anglii, gdzie będą czuć się bezpiecznie.
Emblemat - kompozycja literacko-obrazowa, gatunek powstały w XVI wieku. Na dojrzałą postać emblematu (druga poł. XVI w. i wiek XVII ) składały się:
- inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) lemma lub motto (zazwyczaj ograniczona do 2-5 słów),
- obraz, zwany (łac.) imago - czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia,
- subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, wyjaśniającym i rozwijającym sens obrazu i jego związki z lemmą.
Celem emblematu było wyszukanie związków pomiędzy słowem a obrazem - przez zestawienie treści motta z treścią imago na zasadzie intrygującej gry znaczeń, enigmatycznego rebusu, a następnie wyjaśnienie ich związku treściowego w subskrypcji. W XVI i XVII wieku popularne były książki zawierające zbiór emblematów. Pierwszą taką książką emblematyczną była wydana w Augsburgu w 1531 roku Emblematum liber (Książka emblematów), której autorem był Andrea Alciato.W epoce baroku emblemat wpisywał się w znamienne dla tego okresu poszukiwanie wspólnoty sztuk, czego innym przejawem była barokowa opera. W Polsce do najsłynniejszych twórców emblematów należeli Mikołaj Rej, Zbigniew Morsztyn i Stanisław Herakliusz Lubomirski. Najważniejsze polskie zbiory emblematów to: Mikołaja Reja: Źwierzyniec, Andrzeja Maksymiliana Fredry: Peristromata regum (zbiór napisany po łacinie), Zbigniewa Morsztyna: Emblemat, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego: Adverbia moralia (zbiór napisany po łacinie, do któregoryciny zaprojektował Tylman z Gameren)
Niepróżnujące próżnowanie - zbiór utworów Wespazjana Kochowskiego, wydany 6 października 1674 roku w Krakowie. Tytuł zbioru, czyli Otium negotiosum wiąże się z tradycją starożytną. Otium w starożytnym Rzymie oznaczało zajęcia intelektualne, anegotiosum pracę fizyczną bądź zajęcia publiczne. W wieku XVI i XVII w Polsce wyrazy te nabrały nowego znaczenia - otium to próżnowanie, negotiosum - zabawa, czyli w zestawieniu unikanie bezczynności. Pisarze polscy m.in. Wespazjan Kochowski włączyli obszar otium w życie ziemiańskie. Część pierwsza czyli zbiór liryków została podzielona na pięć ksiąg i epod. Każda z czterech ksiąg liryków zawiera 36 pieśni, a księga epod, czyli Lyricorum polskich epodon 26 pieśni. Księgi podzielone są tematycznie. Księga I zawiera w większości utwory historyczno-polityczne, II - religijne, III - wiersze humorystyczne i erotyki, IV i V to wiersze o tematyce historycznej i poważnej. Cały zbiór obramował poeta dedykacja i Konkluzyją liryków, a niektóre księgi otrzymały utwory wprowadzające. W wierszach Kochowski zawarł rozważania o człowieku, jego przeznaczeniu i przemijaniu. Wiele uwagi poświęca konfrontacji młodości ze starością, życiu szlacheckiemu, problemom moralnym i filozoficznym. Obraz życia ziemiańskiego i pochwała spokojnej wsi maja charakter autobiograficzny. Jego refleksje na temat historii człowieka są bardzo nieuporządkowane. Całokształt przemyśleń Kochowskiego nie jest umotywowany naukowo - jest to raczej przykład ludowego prymitywizmu. W drugiej części utworu zawarł autor epigramata, czyli fraszki. Jest to przykład literatury ludycznej. Około sześciuset fraszek zostało podzielonych na dwie części i podobnie jak liryki są opatrzone ramą, która składa się z wypowiedzi autora do czytelnika. W tej części przeważają żarty, ale również moralne epigramaty, w których autor w zabawny sposób przekazuje prawdy i wartości, jakimi należy się kierować w życiu.
Sarmatyzm i mesjanizm (W. Potocki, Transakcja wojny chocimskiej, W. Kochowski, Psalmodia polska)
Utwory:
W. Potocki - Transakcja wojny chocimskiej
W. Kochowski - Psalmodia polska (Psalm V Dobrodziejstwa boskie nad koroną Polską wylicza, Psalm VII Praktykom i konkurrencyjom na elekcjach aplikowany, Psalm XXVI Pienie wdzięczności za zwycięstwo wiedeńskie, Psalm XXXII Wyjście wojsk polskich z Węgier)
Transakcja wojny chocimskiej - omówienie
„Transakcja wojny chocimskiej” to chyba najbardziej znany utwór Wacława Potockiego, zachowany do dziś w dwóch redakcjach: pierwszej z 1670 i drugiej z 1675 roku. Jednak to obszerne dzieło długo czekało na edycję wydawniczą. Po raz pierwszy „Wojna chocimska” ukazała się w 1850 roku pod nazwiskiem Andrzeja Lipskiego. Stało się tak z powodu braku karty tytułowej w odnalezionym rękopisie. Wydawca sugerując się dedykacją: „jedynemu kochanemu synowi Imci P. Janowi Lipskiemu”, uznał, że to właśnie ojciec Jana jest autorem tekstu. Dopiero Karolowi Szajnosze udało się dowieść, że to Potocki jest autorem tego wspaniałego dzieła. Potocki opowiada w 10921 wersach, pisanych trzynastozgłoskowcem (7+6), przebieg wyprawy chocimskiej 1621, podczas której trzydziestoczterotysięczne wojsko polskie wraz z trzydziestoma tysiącami Kozaków odparło atak trzystutysięcznej armii tureckiej. Po pięciu tygodniach walk Turcy zostali zmuszeni do zawarcia traktatu pokojowego i rezygnacji z wyprawy. Był to niezwykły sukces militarny, bo Turcy byli w tamtych czasach uważani za najgroźniejszych przeciwników. Potocki czerpał wzory gatunkowe z epopei, odnajdziemy w utworze następujące elementy:
- ważne dla narodu wydarzenie
- heroizm
- rozpoczęcie inwokacją (zwrot do Boga)
- sceny batalistyczne, ukazane jako seria dynamicznych starć rycerskich
- mowy wodzów.
Nie jest to jednak pełna realizacja gatunku, brak tu elementu cudowności, ingerencji bóstw czy sił nadprzyrodzonych w wydarzenia. Zamiast rozwarstwienia na sferę zdarzeń ziemskich i nadprzyrodzonych, występuje inny podział: obok porządku kronikarskiego, historycznego istnieje porządek komentarzy odautorskich dotyczących współczesnego odbiorcy. Poza tym nad sugestywną fikcją literacką bierze prym prawda historyczna - tutaj Potocki wzorował się na Lucanie. Poeta szukał również wzorów gatunkowych w poematach historycznych Samuela Twardowskiego oraz w modelu pamiętnikarskiej narracji. Z pewnością nie bez wpływu na autora poazostał „Gofred” Tassa, w arcydzielny sposób przetłumaczny na polski przez Piotra Kochanowskiego. Jako że Potocki nie mógł być świadkiem wyprawy chocimskiej, korzystał on ze źródeł pisanych oraz przekazów ustnych, na co sam wskazuje: „ [...] z różnych, jako manuskryptów i diaryjuszów, i z relacyj ludzi starych, którzy tam byli [...], zebrane, ale osobliwie z tradycji JW. JM. Pana Jakuba Sobieskiego, od stanu rycerskiego w tej ekspedycji komisarza.” Jakub Sobieski - ojciec Jana Sobieskiego - napisał a następnie wydał w 1646 roku „Commentariorum Chotinensis belli libri tres”. Potocki uzupełnił relacje Jakuba Sobieskiego informacjami z historyków: Jana Innocentego Petrycego i Pawła Piaseckiego. Prawdopodobnie ważnym źródłem były też relacje Lipskich - krewnych Jana. „Wojna chocimka” jest więc raczej diariusze wierszowanym niż epopeją, jak zauważył Brückner. Mamy tu do czynienia z kroniką „moralizowaną”, nie bagatelną rolę w tekście odgrywają liczne dygresje, które prowadzą krytyczną paralelę między dawnymi bohaterami a współczesną autorowi szlachtą. Z drugiej strony poeta dokonuje mitologizacji nie tak dawnej historii swojego narodu. Teks utworu składa się z przedmowy oraz dziesięciu części. Historia opowiedziana jest w porządku chronologicznym i obejmuje opis przygotowań do bitwy oraz samej bitwy. Osoba narratora stylizuje się na starego ziemianina, o „barokowo-sarmackim” sposobie wysławiania, czasem zapędzającego się w obszerne dygresje. Narracja jest prowadzona z niezwykła łatwością. Tło utworu zawierające wyraźne rysy wschodnie, charakteryzuje się bogactwem barw oraz mnogością przywoływanych nazw miejscowości i ludów, które w sposób sugestywny przemawiają do wyobraźni. Żywy i bezpośredni obraz wojny przeplatany jest scenami o spokojniejszy nastroju: obrazy nabożeństw, narad, sceny rzezi bitewnych obrazami pracy na polu. Znajdziemy tu też liczne opisy bujnej przyrody. Nierzadkie efekty malarskie podnoszą wartość artystyczną dzieła. Przewijające się przez wszystkie części dygresje przedstawiają bogactwo tematyczne. Podejmowane są różne zagadnienia, np.: mit złotego wieku (cz. 1.), motyw „życia-snu” (cz. 2.), zniewieściałość szlachty (cz.1). Jak większość dzieł poety, i to naznaczone jest pasją dydaktyczną. Utwór ten to nie tylko hołd dla dawnych bohaterów, ale przede wszystkim przykład dla współczesnej poecie zbiorowości szlacheckiej. Potocki porównując wartości szlachty dawnej i dzisiejszej, chce obudzić w tej drugiej dawnego ducha. Krytyka uderza przede wszystkim w „przywileje bez obowiązków”. Według Potockiego źródłem złych wzorów są dwory magnackie, które propagują nowe, ale jak się okazuje zgubne mody, które niszczą moralność i gospodarkę. Martwi go naruszanie praw oraz to, że szlachta przestała być sprawnym, zbrojnym ramieniem Rzeczypospolitej. Poeta, aby poruszyć sumienia szlacheckie, ukazuje dzielność chłopskiej piechoty, choć w rzeczywistości swoje nadzieje na zorganizowanie zawodowego wojska pokłada właśnie w stanie szlacheckim. Poruszony zostaje również problem nierówności wśród szlachty. W tekście pojawia się też ton satyryczny, ironiczny, służący - jak to zwykle bywa u tego autora - za narzędzie krytyki
Zatroskany o los polskiego narodu Potocki dokonuje apoteozy rycerstwa polskiego oraz jego wodzów. Na plan pierwszy wysuwa się postać Jana Karola Chodkiewicza - hetmana litewskiego. Poeta przywraca mu status głównego sprawcy zwycięstwa. Według innej legendy, inspirowanej przez Wazów, to młody królewicz Władysław najbardziej przyczynił się do sukcesu. W wersji Potockiego młodzieniec spędza bitwę, leżąc w namiocie zmożony chorobą. Najważniejszym atrybutem bohatera jest powaga oraz męstwo, młodość okazuje się być konsekwencją wielkich czynów, a nie kwestią wieku. Jeden z popularniejszych fragmentów utworu to właśnie mowa Chodkiewicza, w której wódz zagrzewa swych rycerzy do bohaterskiej walki. Hetman zaznacza, że to czyn jest najważniejszy, a nie „słowa, nie czczej pary dźwięki”. Uderza w sumienia rycerzy, przypominając o zagrożeniach, jakie niesie dla ich rodzin najazd Tatrów. Przypomina, że to oni są odpowiedzialni za bezpieczeństwo państwa, obronę skarbów królewskich oraz wiary. Pamiętajmy, że Turcy to też zagrożenie pogaństwem. Hetman wzywa, by się nie lękać „upstrzonego” wroga. Szczytem idealizacji wodza jest ukazująca się nad jego głową aureola. Najważniejszym jednak bohaterem utworu jest zbiorowość szlachecka. Potocki w sposób niezwykle sugestywny ukazuje „indywidualizm grupowy” sarmatów, ich butę, dumę, stanowczość oraz pewność, że „nic na świecie nie daje się porównać z sarmatą.”
Obok rycerskości ważnym elementem świata przedstawionego jest religijność. Poza tym, że utwór rozpoczyna się inwokacją do Boga, a kończy się dziękczynieniem za zwycięską bitwę i prośbą o dalszą opiekę nad narodem, cała obyczajowość sarmacka przesiąknięta jest religijnością. Pamiętajmy, że utwór wpisuje się w ideę „antemurale christianitatis”- Polski jako obrońcy chrześcijaństwa.
Pozytywne sylwetki polskich rycerzy zostają przeciwstawione Turkom, którzy są przedstawiani w kategoriach zwierzęcych, demonicznych. Turek jest „durny”, „hardy”, „nadęty”. Najbardziej pejoratywnie został przedstawiony oczywiści „wódz dziczy”, którego Potocki widzi jako młodziana porywającego się na wojnę z Polakami, by zdobyć sławę Aleksandra Wielkiego. W ten utwór o bohaterskich czynach wpisana jest pesymistyczna koncepcja dziejów ludzkich. Potocki przedstawia dzieje ludzkości, jako stopniową degradację, szczególnie moralną. To upadek człowieka, grzechy szlachty są przyczyną wszystkich nieszczęść, jakie spadły na Polskę.
W epopei Wacława Potockiego przedstawiona jest historia stosunków między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim, opis przygotowań do bitwy i samego starcia, które miało miejsce w 1621 roku pod Chocimiem. Utwór składa się z dziesięciu pisanych wierszem części (oraz przemowy).
Dwie pierwsze części Transakcji wojny chocimskiej stanowią wstęp do utworu. Najpierw autor zamieścił inwokację, a następnie przedstawił ówczesną sytuację polityczną. Na ziemie Rzeczpospolitej najechał ze swoją armią turecki sułtan, Osman. Król Polski, Zygmunt III Waza zwołał sejm i rozpoczął przygotowania do wojny. Na dowódcę wojsk Rzeczpospolitej wybrany został hetman Jan Karol Chodkiewicz. Następnie przedstawiono przygotowania do walk. Utwór zawiera szczegółowe opisy rozsyłania wici, szykowania się żołnierzy i innych czynności wykonywanych przez rycerzy.
Części od trzeciej do ostatniej opisują podejmowane przez wojska działania od chwili rozpoczęcia bitwy do czasu jej zakończenia (trwała ona ponad miesiąc). W przedstawieniu wydarzeń zachowana jest chronologia z dokładnością co do dnia. Armia polska pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza (wspomagana oddziałami Kozackimi) broni się przed atakującymi ją wojskami Imperium Osmańskiego. Oddziały sułtańskie mają ponad dwukrotną przewagę liczebną. Hetman zwołuje narady dowódców, słucha zdania doświadczonych pułkowników, każe budować precyzyjne fortyfikacje i umacniać obóz. Przed starciem z nieprzyjacielem wygłasza mowę do swoich podwładnych (jest ona zamieszczona w części czwartej utworu). Zaś kiedy prowadzi bitwę, ustawia wojsko w równe szyki i sprawnie nim kieruje. Natomiast Turcy rozbijają swoje obozowisko bezładnie, zajmując dużą powierzchnię terenu. Gdy atakują, liczą na swoją przewagę liczebną, nie na taktykę. Bitwa trwa, następują po sobie kolejne potyczki, oddziały Imperium Osmańskiego nacierają, a oddziały polskie każdy z ataków odpierają. Transakcja wojny chocimskiej zawiera brutalnie realistyczne opisy zwycięskich dla wojsk Rzeczpospolitej starć. W czasie trwania bitwy umiera Chodkiewicz (ma to miejsce w siódmej części utworu), nie oznacza to jednak zwycięstwa Osmana. Armia sułtańska ponawia ataki, ale nie przynosi to dla niej pozytywnego skutku. W końcu zawarty zostaje pokój, a Turcy rezygnują z najazdu na ziemie polskie i wycofują się. Poza fabułą, która wiernie oparta jest na wydarzeniach historycznych (oprócz przedstawienia walczących stron z perspektywy tylko jednej z nich), Wacław Potocki zamieścił w utworze liczne dygresje. Mają one najczęściej charakter porównania czasów opisywanych z czasami współczesnymi autorowi. Zawierają wyrażenie negatywnego stosunku autora wobec postaw i obyczajowości żyjącej w jego czasach szlachty i mają charakter moralizatorski.
W roku 1695 ukazała się Psalmodia polska, cykl 36 psalmów, pisanych poetycką prozą naśladującą styl Biblii. Jest to utwór, który przedstawia los jednostki uwikłany w dzieje narodu i niepojęte Boże plany. Jednym z centralnych zagadnień cyklu stają się rozważania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczypospolitej. Nie omijając spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochowski prezentuje zarazem wizję Polski-Sarmacji, jako wartości zbiorowej, tłumaczącej się w planie metaforycznym.
Problemy społeczne, obyczajowe i polityczne (satyry Krzysztofa Opalińskiego, Coś nowego Łukasza Opalińskiego)
Utwory:
Krzysztof Opaliński - Satyry albo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące, na pięć ksiąg rozdzielone (Księga pierwsza - Satyra I Na złe ćwiczenie i rozpasaną edukacyją młodzi, Satyra III Na ciężary i opressyją chłopska w Polszcze, Księga trzecia - Satyra VIII Na chromą albo raczej martwą praw naszych egzekucyją, Satyra IX Na zepsowaną milibarem disciplinam i nierząd wojskowy, Księga czwarta - Satyra I Na wyrobków familii swoich i tych, którzy zacnie sięurodziwszy marnie żyją)
Łukasz Opaliński - Coś nowego
Krzysztof Opaliński urodził się w 1609 roku w Sierakowie nad Wartą. Był synem wojewody poznańskiego. Kształcił się w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu oraz na uniwersytetach w Lowanium, Orleanie i Padwie. W 1637 roku objął po ojcu urząd wojewody poznańskiego. Brał udział w licznych sejmach i sejmikach, posłował do Paryża po Marię Ludwikę Gonzagę, którą zaślubił w imieniu Władysława IV. W 1655 roku poddał pod Ujściem Wielkopolskę Szwedom, niechlubnie zapisując się w opinii publicznej. W grudniu tego samego roku zmarł. Był autorem komedii i tragedii pisanych po polsku, które jednak nie zachowały się. Pisał je z myślą o teatrze szkolnym w rodzinnym Sierakowie, gdzie w 1650 roku otworzył pierwszą w Europie szkołę opartą na nowatorskich zasadach dydaktyki Jana Amosa Komeńskiego. W 1655 roku w leszczyńskiej drukarni Daniela Vettera opublikował anonimowoSatyry, albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze, przyswajając literaturze polskiej wzór gatunkowy rzymskiej satyry (Juwenalisa i Persjusza). W wierszowanej Przedmowie Opaliński pisał:
Myśliłem, co by pisać pod te czasy w Polszcze,
Historyją czy rymy, czy co do zabawy?
Czy sielanki, czy fraszki, czy li sowizdrzałów,
Albertusów, czy bajki, czy eż oracyje,
Czy li mowy pogrzebne, czy gratulacyje,
Czy plęsy albo ienia godne nie wiem czegoś,
Czy li wiersze weselne, czy panegiryki?
Aleć tę zostawiwszy deliberacyją,
Co z tego pisać mają, którzy się tym bawią -
Mnie, przyznam, fantazyja w tym służyć nie chciała,
Raczej złe obyczaje do siebie ciągnęły
I prawie przymuszały, abym je wziął przed się [...].
Zbiór cieszył się wielką popularnością - znamy wiele jego późniejszych wydań i odpisów. W obejmujących 51 utworów Satyrach Opalińskiego dominuje perspektywa porównawcza - konfrontacja: dziś (pesymistyczny obraz Polski szlacheckiej) i dawniej (czasy dawne stają się wzorem). Wśród podejmowanych tematów znajdują się zagadnienia ustrojowe, kwestie wychowania dzieci i młodzieży, sądownictwa, skarbu, życia różnych stanów (demoralizacja obyczajowa szlachty, ucisk chłopów). Na przykład w utworze O sposobach pomnożenia miast i na nierząd w nich prezentuje Opaliński plan naprawy struktury społecznej Rzeczypospolitej poprzez odrodzenie miast, w innej satyrze narzeka, Że "żaden król Polakom nie wygodzi" (to jednocześnie tytuł utworu). O artyzmie zbioru świadczą zwłaszcza plastyczność opisu, obrazowość języka, posługiwanie się karykaturą, wreszcie zręczne wkomponowanie w tekst przysłów i aforyzmów.
10