Obywatelstwo Unii lub obywatelstwo europejskie ustanowione zostało Traktatem z Maastricht, a określa je Część Druga TWE (Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską).
Obywatelem Unii Europejskiej jest każdy obywatel państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii nie zastępuje obywatelstw krajowych, lecz je uzupełnia.
Obywatelstwa UE nie można się samoistnie zrzec. Zrzeczenie się obywatelstwa krajowego lub jego odebranie według krajowych uregulowań równocześnie pozbawia obywatelstwa UE chyba, że osoba posiada również inne obywatelstwa krajów członkowskich UE.
Katalog praw obywatelskich
uprawnienia:
1. Prawo do swobodnego poruszania się i pobytu na obszarze państw członkowskich (art.18 TWE). Zobacz też: Swobodny przepływ osób
2. Czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach samorządowych i w wyborach do Parlamentu Europejskiego w państwie zamieszkania a nie obywatelstwa (art. 19 ust. 1 i ust.2 TWE).
3. Prawo petycji do Parlamentu Europejskiego (art. 21 i art. 194 TWE).
4. Prawo skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 21 i art. 195 TWE).
5. Ochrona dyplomatyczna i konsularna obywateli UE (art. 20 TWE).
6. Prawo nieskrępowanego dostępu do dokumentów Unii Europejskiej (art. 255 TWE).
7. Ubezpieczenia społeczne obywateli (art. 42 TWE).
8. Niepełnosprawny obywatel Unii Europejskiej (art. 13 TWE).
9. Inne prawa obywateli Unii Europejskiej.
Należeć do nich będą przede wszystkim regulacje zawarte w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Jest ona bowiem katalogiem podstawowych praw jednostki.
Zasady prawa Unii Europejskiej
Zasady prawa Unii Europejskiej - Prawa podstawowe:
Ogólne, wspólne zasady i wolności prawa wyprowadzone z porządków konstytucyjnych państw członkowskich oraz z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku, np: pewność prawa, zasada państwa prawego, zasada pluralizmu politycznego, prawo do życia, zakaz tortur, zakaz karania bez ustawy, poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność słowa, wolność zrzeszania się i stowarzyszania, prawo do zawarcia związku małżeńskiego, zakaz ponownego karania i sądzenia, zakaz pozbawiania wolności za długi itp.
Poszanowanie prawa międzynarodowego:
Ogólne zasady prawa międzynarodowego (z wyjątkami), ze szczególnym uwzględnieniem norm ius cogens np:zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej,zakaz piractwa,zakaz ludobójstwa.
Ogólne zasady wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych i członkostwa wszystkich państw członkowskich UE w Organizacji Narodów Zjednoczonych:
ze szczególnym naciskiem na utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (Traktat Lizboński nawet wprowadza - a w zasadzie potwierdza - ogólną klauzulę sojuszniczą KNZ)
Trybunał Sprawiedliwości w wyroku Yousef uznał, że Rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ - oprócz tego, że są wiążące dla państw członkowskich - również wiążą Wspólnotę i ta musi podjąć działania, by wypełnić zobowiązania wynikające z KNZ
Zwyczaj międzynarodowy
Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych
Zasady obowiązujące przy tworzeniu prawa wspólnotowego: kompetencji powierzonych, subsydiarności, jednolitych ram instytucjonalnych, równowagi instytucjonalnej, zasada elastyczności (nazywana inaczej zasadą wzmocnionej współpracy), zasada proporcjonalności, poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich, lojalnej współpracy międzyinstytucjonalnej, zasada równowagi kompetencyjnej, zasada demokratyzmu, zasada ograniczonej kompetencji
Zasady obowiązujące przy stosowaniu prawa wspólnotowego: pierwszeństwa, bezpośredniego stosowania, bezpośredniej skuteczności, bezpośredniego obowiązywania, skutku pośredniego, wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym, solidarności, jednolitości (nazywana inaczej spójności), lojalności, autonomii, odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich wobec jednostek za naruszenie prawa wspólnotowego, odpowiedzialności prawnej Unii Europejskiej, nieretroaktywności prawa wspólnotowego, przymusowej egzekucji aktów indywidualnych prawa wspólnotowego w państwach członkowskich, jednolitej licencji, dobrej administracji, równości, niedyskryminacji (czyli nakaz równego traktowania własnych obywateli i obywateli państw członkowskich).
Instytucje i inne organy UE
Unia Europejska (UE) nie jest federacją, jak Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Nie jest też jednak wyłącznie organizacją międzyrządową na wzór ONZ. Tak naprawdę, Unia jest jedyna w swoim rodzaju. Kraje wchodzące w skład UE (czyli państwa członkowskie) są niezależne i suwerenne, jednak postanowiły połączyć swą suwerenność w celu osiągnięcia siły i wpływu na arenie międzynarodowej, jakich same nigdy nie byłyby w stanie osiągnąć.
Łączenie suwerenności oznacza w praktyce, że państwa członkowskie przenoszą część swoich kompetencji decyzyjnych na wspólnie stworzone instytucje - tak, by decyzje w konkretnych obszarach wspólnego zainteresowania podejmować demokratycznie na poziomie ogólnoeuropejskim.
Unijny proces podejmowania decyzji w ogóle, a procedura współdecydowania w szczególności angażują trzy główne instytucje:
Parlament Europejski (PE), reprezentujący obywateli Unii i przez nich bezpośrednio wybierany,
Rada Unii Europejskiej, reprezentująca poszczególne Państwa Członkowskie,
i Komisja Europejska, która dba o wspólne dobro całej Unii.
Ta triada instytucjonalna wspólnie opracowuje założenia polityki i prawodawstwo, obowiązujące w całej Unii. Zasadniczo przygotowaniem nowych aktów prawnych zajmuje się Komisja, jednak to Parlament i Rada je przyjmują. Wykonaniem tak ustanowionych przepisów zajmuje się Komisja na równi z państwami członkowskimi, zaś nad ich przestrzeganiem czuwa sama Komisja.
Dwie inne instytucje odgrywają równie istotną rolę: Trybunał Sprawiedliwości stoi na straży stosowania prawa europejskiego, zaś Trybunał Obrachunkowy kontroluje finansowanie działań Unii.
Prawa i obowiązki wszystkich tych instytucji określono w traktatach, które stanowią podstawy całej działalności Unii, a także ustanawiają zasady i procedury, jakich muszą przestrzegać instytucje unijne. Treść traktatów zatwierdzają prezydenci i premierzy reprezentujący wszystkie państwa UE, a następnie ratyfikują je parlamenty narodowe.
Poza głównymi instytucjami, Unia posiada szereg innych, wyspecjalizowanych organów, pełniących konkretne funkcje.
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny reprezentuje społeczeństwo obywatelskie, pracodawców i pracowników
Komitet Regionów reprezentuje władze regionalne i lokalne
Europejski Bank Inwestycyjny finansuje projekty inwestycyjne UE oraz wspomaga małą przedsiębiorczość poprzezEuropejski Fundusz Inwestycyjny;
Europejski Bank Centralny odpowiada za europejska politykę monetarną
Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich bada skargi na niewłaściwe administrowanie w instytucjach i jednostkach UE
Europejski Inspektor Ochrony Danych stoi na straży prywatności danych osobowych obywateli
Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich publikuje oficjalne wydawnictwa UE
Europejskie Biuro Selekcji Kadr zajmuje się rekrutacją dla potrzeb instytucji i innych jednostek UE
Europejska Szkoła Administracjima za zadanie kształcenie pracowników UE w konkretnych dziedzinach.
Ponadto, powołano cały szereg wyspecjalizowanych agencji które są odpowiedzialne za realizację konkretnych zadań natury technicznej, naukowej lub zarządczej.
Acquis communautaire (fr. "dorobek wspólnotowy", czyt. aki komünoter) - dorobek prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej, obejmujący wszystkie traktaty założycielskie i akcesyjne oraz umowy międzynarodowe je zmieniające (tzw. prawo pierwotne), przepisy wydawane na ich podstawie przez organy Wspólnot (prawo wtórne), umowy międzynarodowe zawarte przez Wspólnoty i Unię Europejską, orzecznictwo ETS i Sądu Pierwszej Instancji, a także deklaracje i rezolucje oraz zasady ogólne prawa wspólnotowego. Obowiązkiem każdego państwa wstępującego do Unii Europejskiej jest wprowadzenie acquis communautaire do własnego systemu prawnego.
Przepisy ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, w znacznej mierze oparte są o przepisy prawa wspólnotowego. W związku z tym należy zastanowić się nad wzajemną relacją tych przepisów, a w szczególności nad relacją między przepisami ustawy Pzp i przepisami dyrektyw. Podstawą do wydawania dyrektyw stanowi art. 249 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską, zgodnie z którym przepisem:
„Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, którym ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.”
Na podstawie przytoczonego przepisu przyjmuje się, że dyrektywy wymagają wprowadzenia do prawa krajowego. Z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości wynika jednocześnie, że niektóre postanowienia dyrektyw mogą mieć skutek bezpośredni (tzw. „direct effect”).Warunkiem jest ich wyraźne i bezwarunkowe sformułowanie, tak, aby postanowienia te mogły być stosowane niezależnie od przepisów krajowych. Przepisy takie wywołują skutki dla podmiotów prawa także w sytuacji, w której przepis dyrektywy nie został inkorporowany do przepisów prawa krajowego w wyznaczonym terminie lub gdy uczyniono to w sposób niewłaściwy. W takim przypadku można powoływać się bezpośrednio na przepisy dyrektyw, dochodząc swoich praw w toku procedury sądowej. Jednocześnie wszystkie organy administracji publicznej i samorządowej zobowiązane są do respektowania bezpośrednio obowiązujących przepisów dyrektyw, niezależnie od postanowień prawa krajowego w tym zakresie. Wypowiadając się na temat skutku bezpośredniego dyrektyw dotyczących zamówień publicznych, Trybunał stwierdził, że skutek taki wywierają m.in. postanowienia dotyczące:
zakresu podmiotowego i przedmiotowego dyrektyw oraz procedur;
wyboru procedury,
kryteriów wyboru oferty,
kryteriów kwalifikacji wykonawców.
Od 30 kwietnia 2006 r. w Unii Europejskiej obowiązują nowe dyrektywy regulujące problematykę zamówień publicznych. Oprócz orzecznictwa ETS, Pzp uwzględnia obecnie obowiązujące podstawowe akty z zakresu acquis communautaire: Dyrektywa 2004/17/WE w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych oraz mająca podstawowe znaczenie dyrektywa 2004/18/WE w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i usługi, konsolidują funkcjonujące dotychczas w rozproszeniu europejskie unormowania zamówień publicznych, a także unowocześniają je pod względem efektywności zamówień i ograniczenia praktyk biurokratycznych.
Dyspozycje obu dyrektyw w pewnym zakresie pokrywają się ze sobą. Całkowite scalenie regulacji nie było możliwe z uwagi na specyfikę tzw. zamówień sektorowych, udzielanych przez instytucje użyteczności publicznej zajmujące się dostarczaniem wody, elektryczności, przewozami zbiorowymi itd. Poza zakresem tych dyrektyw pozostaje jeszcze problematyka, tzw. środków odwoławczych, objęta ogólną dyrektywą Rady 89/665/EWG z 21.12.1989 r. w sprawie koordynacji przepisów dotyczących stosowania procedur odwoławczych w zakresie udzielania zamówień publicznych oraz wyspecjalizowaną dyrektywą Rady 92/13/EWG z 25.02.1992 r. w sprawie procedur odwoławczych w zakresie udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i telekomunikacji.
Konieczność zachowywania i rozbudowy acquis communautaire usankcjonowana jest prawnie w art. 2 ex B Traktatu o Unii Europejskiej.
Szerszym pojęciem jest Acquis politique.
Źródła prawa wspólnotowego
Podstawowym podziałem prawa wspólnotowego jest podział na prawo pierwotne - stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego, oraz prawo wtórne - stanowione przez organy wspólnotowe. W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje zawsze prawu pierwotnemu.
Prawo pierwotne
Lista aktów prawa pierwotnego (akty zaznaczone na szaro jeszcze nie obowiązują lub już przestały):
traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające i uzupełniające traktaty założycielskie
Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla EWG i EWEA z 1957 r. (weszła w życie w 1958 r.)
Protokół dotyczący Antyli Holenderskich z 1978 r.)
Traktat grenlandzki z 1984 r.
traktaty akcesyjne
Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1972 r. (wszedł w życie w 1973 r.)
Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.)
Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r. (wszedł w życie w 1986 r.)
Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r. (wszedł w życie w 1995 r.)
ogólne zasady prawa Unii Europejskiej - szereg zasad prawa UE wypracowanych na podstawie orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które nie zawsze wynikają wprost z Traktatów. Również zasady, do których przestrzegania zobowiązała się Unia Europejska (głównie Europejska Konwencja Praw Człowieka);
postanowienia Rady, gdy jej członkowie działają jako przedstawiciele państw członkowskich
Akt dotyczący wyboru przedstawicieli Parlamentu Europejskiego w drodze powszechnych wyborów bezpośrednich z 1976 r.
inne
Częścią prawa pierwotnego są również załączniki (w formie protokołów) dołączone do wyżej wymienionych umów. Nie mogą to być natomiast deklaracje i umowy (nie mają mocy wiążącej).
Prawo wtórne
Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii:
Rozporządzenia
Swoim charakterem rozporządzenia zbliżone są do ustaw polskiego porządku prawnego, pełnią rolę ujednolicającą przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zasięg ogólny (adresatami mogą być zarówno państwa, jak i jednostki) oraz abstrakcyjny (dotyczą nieokreślonej liczby przypadków / sytuacji). Podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Każde rozporządzenie wchodzi w życie w terminie w nim zawartym. Obowiązują bezpośrednio, to znaczy, że nie wymagana jest dodatkowo transpozycja zawartego w rozporządzeniach prawa do krajowych porządków prawnych ani inne dodatkowe działanie legislacyjne. W praktyce do rozporządzeń dodawane są również akty wykonawcze. Władze krajowe mają obowiązek uchylenia wszelkich przepisów niezgodnych z treścią rozporządzenia oraz zakaz wydawania aktów prawnych niezgodnych z jego treścią. Dodatkowo państwa członkowskie nie posiadają żadnej swobody regulacyjnej w ramach wprowadzania / wykonywania postanowień zawartych w rozporządzeniu. Artykuł 296 akapit 2 Traktatu o Funkcjonowaniu UE nakazuje uzasadniać rozporządzenia.
Publikacja w Dzienniku Urzędowym UE
Zgodnie z art. 297 pkt. 1 akapit drugi oraz pkt. 2 akapit drugi Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, rozporządzenie musi być opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Wchodzi w życie z dniem określonym w rozporządzeniu bądź dwadzieścia dni po jego ogłoszeniu (jeśli w rozporządzeniu nie zawarto daty wejścia w życie).
W 2007 roku ETS wypowiedział się w kwestii mocy obowiązującej przepisów rozporządzenia przed jego publikacją w oficjalnym Dzienniku Urzędowym UE a po opublikowaniu treści rozporządzenia na stronie internetowej Eur-Lex. Trybunał, w sprawie Skoma-Lux sro vs. Celní ředitelství Olomouc, C-161/06, wyrokiem z dnia 11 grudnia 2007 r. stwierdził, że opublikowanie treści aktu prawnego w internecie nie jest równoznaczne z tym, że przepisy takiego aktu prawnego uzyskują moc obowiązującą. Czyli możliwość zapoznania się z treścią aktu nie czyni go jeszcze wiążącym. Tak więc akty prawne mogą nabrać mocy obowiązującej dopiero po ich publikacji w Dzienniku Urzędowym UE w języku urzędowym danego państwa. W przypadku braku takiej publikacji nie obowiązują.
Bezpośrednie obowiązywanie rozporządzenia i wykonanie rozporządzenia
Bezpośrednia skuteczność oznacza, że wejście w życie rozporządzenia i stosowanie na korzyść lub niekorzyść tych, którzy mu podlegają, jest całkowicie niezależne od prawa danego państwa członkowskiego. Zgodnie z orzeczeniem w sprawie 34/73 F. Variola SpA v. Włoski Zarząd Finansów (Zbiór Orzeczeń 1973, s. 981) "postanowienia prawa krajowego reprodukujące treść bezpośrednio skutecznego postanowienia wspólnotowego nie mogą w żaden sposób wpływać na bezpośrednią skuteczność lub jurysdykcję Trybunału wynikającą z Traktatu." Ponadto w orzeczeniu tym stwierdzono, że prawo krajowe nie może uchylać postanowień rozporządzenia. Zgodnie z wyrokiem w sprawie 40/69 Bollman państwo członkowskie nie może podejmować takich kroków w celu wykonania rozporządzenia, które doprowadziłyby do zmiany jego treści.
Dyrektywy
Mają charakter wiążący, zaś adresatami dyrektyw mogą być wyłącznie państwa członkowskie UE. Wiążą wyłącznie co do rezultatu, państwo członkowskie ma swobodę wyboru formy i środków implementacji danej dyrektywy. Dyrektywy podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Okres transpozycji podany jest każdorazowo w treści dyrektywy - na ogół wynosi od roku do 3 lat. W tym czasie państwa są zobowiązane do dostosowania prawa krajowego do założeń i postanowień dyrektywy. Transpozycja następuje poprzez przyjęcie przez odpowiednie organy prawodawcze danego państwa odpowiedniego aktu prawnego, powszechnie obowiązującego (w polskim porządku prawnym rolę taką pełni ustawa). Obowiązek transpozycji dyrektywy jest jednym z podstawowych obowiązków ciążących na państwach członkowskich, w świetle art. 10 TWE, który ustanawia tzw. zasadę lojalności. Monitorem poprawnego transponowania oraz późniejszego przestrzegania praw zawartych w dyrektywach jest Komisja Europejska. Naruszenie zobowiązania pełnej i terminowej transpozycji dyrektywy może być podstawą wniesienia przez Komisję lub państwo członkowskie skargi do ETS o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom wspólnotowym. Wynikiem tego może być narzucona na dane państwo - naruszyciela sankcji finansowych lub możliwość wystąpienia z postępowaniem roszczeniowym przeciwko własnemu państwu przez osobę fizyczną lub osobę prawną (odpowiedzialność odszkodowawcza). Funkcją dyrektyw nie jest ujednolicanie krajowych porządków prawnych państw członkowskich, lecz ich harmonizowanie.
Swoim charakterem odpowiadają decyzjom wydawanym w polskim porządku prawnym. Decyzje mają charakter indywidualny i konkretny co oznacza, że każda z nich jest skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczą ściśle określonych spraw / sytuacji. Adresatami decyzji są przede wszystkim państwa członkowskie lub osoby prawne / fizyczne, dla których mają one charakter wiążący. Jeżeli decyzja jest adresowana do wszystkich państw członkowskich, wówczas podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym UE, jeżeli zaś skierowana jest do mniejszej liczby adresatów - podlega notyfikacji adresatom, do których jest skierowana.
Nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot
Nie mają mocy wiążącej, sugerują podjęcie określonych działań.
Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje są wydawane przez Radę Unii Europejskiej, niekiedy przy współudziale Parlamentu Europejskiego (procedury współpracy i współdecydowania). Wyłączna inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje Komisji Europejskiej (wyjątkiem jest prawo Parlamentu do opracowania projektu jednolitej ordynacji wyborczej do PE).
Szczególny rodzaj rozporządzeń, tzw. rozporządzenia wykonawcze, są wydawane przez Komisję Europejską. W hierarchii aktów prawnych stoją one niżej od zwykłych rozporządzeń, mogą je jednak zmieniać, jeśli w rozporządzeniu na podstawie którego zostało wydane rozporządzenie wykonawcze zapisano taką możliwość.
Opinie i zalecenia może wydawać każdy z organów unijnych.
Oprócz wyżej wymienionych aktów prawnych istnieje też wiele rodzajów aktów nienazwanych w traktatach, lecz mogących mieć niekiedy moc wiążącą. Są one nazywane aktami sui generis. Noszą one rozmaite nazwy: oświadczenie, deklaracja, program działania, protokół, rezolucja, konkluzje, wnioski, wspólne działanie, komunikat, obwieszczenie.
Inne źródła prawa
Niektóre ze źródeł prawa wspólnotowego nasuwają wątpliwości co do ich przynależności do prawa pierwotnego czy wtórnego:
ogólne zasady prawa:
ogólne zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych państw członkowskich;