Artykuł

Maria Dąbrowska

Psychologiczne czynniki mające znaczenie w relacji pacjent - personel medyczny

Wstęp

Obserwując dzieje medycyny, bez wahania można stwierdzić, że dynamicznie się rozwija, a tym samym jej skuteczność wzrasta. Zmieniający się styl życia ludzi i świat, który nas otacza, stawia jednak ciągle nowe wyzwania. Patrząc na wszystkie nowe osiągnięcia medycyny takich jak rozwój biologii molekularnej czy genetyki, nie możemy dopuścić, aby podmiot oddziaływań tych osiągnięć znikną z pola widzenia. Z tego powodu ważnym elementem w procesie leczenia są psychologiczne czynniki wpływające na relacje między pacjentem, a personelem medycznym [1].

Celem pracy jest przedstawienie czynników, które determinują te relacje oraz ich opis. Aby to uzyskać musimy zapoznać się z różnymi modelami relacji personel medyczny - pacjent, rozróżnić czynniki pozytywne i negatywne, a także dowiedzieć się, jakie relacje zachodzą pomiędzy poszczególnymi członkami zespołu interdyscyplinarnego a chorym.

Podjęty temat jest ważny w medycynie, ponieważ duży wpływ na zdrowie pacjenta ma podejście personelu medycznego do jego osoby, a także postawa pacjenta wobec personelu, co wynika z psychologicznego punktu widzenia. Jako pierwszy, który to zauważył, był amerykański socjolog Talcott Parsons. Jest on autorem koncepcji zdrowia i choroby, która do dziś pozostaje aktualna [2].

Modele relacji pacjent - personel medyczny

Model T.S.Szasz i M.H. Hollender

Przeglądając literaturę fachową łatwo zauważyć, że modele, jakie zostaną przedstawione poniżej najczęściej są przedstawione w kontekście lekarzy, jednak odnoszą się do całego personelu medycznego.

Pierwszy przedstawiony przez T.S.Szasz i M.H. Hollender model w latach pięćdziesiątych XX wieku koncertował się na stopniu aktynowości układu, z czego zostały wyróżnione 3: aktywność - bierność, kierownictwo - współpraca oraz obustronne uczestnictwo. Dokładnie przedstawia to tabela 1, skonstruowana przez autorów modeli.

Tabela1. Opis relacji lekarz - pacjent

Kryteria	Aktywność - bierność	Kierownictwo - - współpraca	Obustronne uczestnictwo
Rola lekarza	Aktywna - decydująca	Aktywna - dominująca	Aktywna - partnerska
Rola pacjenta	Bierny odbiorca postępowania lekarskiego	Aktywność ograniczona do poszukiwania pomocy i posłusznego wykonywania zaleceń	Aktywność symetryczna, partnerski udział pacjenta w procesie diagnozy i terapii
Typowe zastosowanie	Brak przytomności, stany śpiączkowe, ostre urazy	Choroby ostre, np. infekcje	Choroby przewlekłe
Relacja prototypowa	Rodzic - niemowlę	Rodzic - nastolatek	Dorosły - dorosły

Z tabeli wynika, że relacja jest uzależniona od stanu chorobowego pacjenta. Wszystko przebiega poprawnie, jeżeli jest dobrze dopasowane. Problem pojawia się, gdy członek personelu medycznego obierze sobie tylko jedno kryterium i według niego traktuje wszystkich pacjentów nie zależnie od stanu chorobowego [3].

Model relacji pacjent personel - medyczny sklasyfikowany na podstawie zainteresowań lekarza

Ten model dzieli się na dwa zasadnicze modele. Pierwszy, w którym wyróżnia się podejście skoncentrowane na chorobie nosi nazwę orientacji somatycznej. Tu głównym bohaterem jest nie pacjent jako osoba, lecz chory narząd czy jednostka chorobowa. Cały proces leczenia ma aspekt biologiczny zarówno pod względem możliwości leczenia jak i przejawów i przyczyn choroby. Drugi model zakłada podejście skoncentrowane na pacjencie i jest to orientacja ogólna. Tu pod uwagę są brane czynniki natury biologicznej ,psychicznej i społecznej pacjenta. Głównym przejawem orientacji ogólnej jest dążenie do nawiązania poprawnego kontaktu i więzi z chorym oraz spojrzenie na jego chorobę również w aspekcie psychospołecznym jako głównej przyczyny wystąpienia choroby [ 3,4].

Teoria konfliktu

W poprzednich modelach relacji pacjent - personel medyczny jako główny cel przyświeca, zarówno jednej jak i drugiej stronie, zdrowie chorego. Przedstawiona zostanie teraz sytuacja, kiedy to może się zacierać. Według autorów teorii konfliktu zachowanie personelu medycznego pacjenta wynika z odmiennych relacji. Każdej stronie przyświeca inny cel osiągnięcia korzyści, ze strony personelu chodzi o korzyści materialne, jako jednostce decydującej, a choremu o odzyskanie zdrowia. Konsekwencją tego może być faworyzowanie zamożnych pacjentów. Występowanie takich negatywnych relacji skłania nas do refleksji, która jest oczywista w stosunku do etyki lekarskiej [1].

Ideologia konsumeryzmu

Ideologia przedstawia kontakt lekarza z pacjentem, jako relacje typu konsultant - klient. Na jej zdecydowany wpływ ma rozwój świadomości społeczeństwa, łatwiejszy dostęp do informacji przez Internet i telewizje. Konsekwencją tego jest zmiana postawy pacjenta na bardziej aktywną. Chory chce nie tylko słychać zaleceń lekarz, lecz również uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, co kiedyś było zarezerwowane tylko dla lekarza.

W tej relacji lekarz spełnia role doradcy, partnera, który ma autorytet profesjonalny, ale nie ma władzy. Obie strony w tym wypadku mają świadomość własnej zależności, co jest nowym elementem w relacjach [1,5].

Elementy prawidłowych relacji pacjent - personel medyczny

Empatia

Jest to najogólniej rzecz biorąc wczuwanie się w role drugiego człowieka. Należy odróżnić empatie od współczucia, ponieważ jest to poznawanie szerzej psychologicznej sytuacji, czyli rozumienie stanu[6].
Empatia jest uzależniona od wielu czynników biologicznych i społecznych. Większą empatię potrafi wykazać osoba, która ma podobną sytuacje, jest pod wpływem podobnego środowiska [6].

Według autorów książki pt. „Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem” jednym z najważniejszych czynników kształtowania się relacji personelu medycznego z chorym jest empatia. Im wyższy umiejętności empatyczne tym lepsze kontakt z pacjentem, który przejawia się zarówno sferze werbalnej jak i nie werbalnej. Empatia chroni przed pewnymi schematami zachowań i rutyną w kontakcie z pacjentami. Autorzy wyżej wymienionego poradnika przedstawiają szczegółową instrukcje bycia empatycznym:

• postaw się w sytuacji pacjenta

• pozostań wraz z nim w tym samym miejscu i czasie

• zadaj sobie pytanie, które on postawi tobie

• postaraj się doznać tych samych uczuć, których jak sądzisz doznaje chory

• powiedz mu, co w tej sytuacji sam byś uczynił

• postąp wobec niego tak jak chciałbyś, żeby postąpiono w stosunku do ciebie [7].

Przekazywanie informacji

Zakres informacji, jakie powinien otrzymać pacjent jest różny. Należy kierować się sposobem odbioru. Uważa się, że zainteresowanie pacjent własnym zdrowiem i postępami leczenia, a także wpływem środków farmakologicznych na jego stan jest naturalne, a głównym źródłem tych informacji powinien być lekarz [1].

W Polsce zostały przeprowadzone badania na temat zainteresowania pacjentów stanem swojego zdrowia. Wynika z nich, że 75% wykazuje chęć uzyskania takich informacji nawet w przypadku, gdy są one niekorzystne. Spośród pacjentów chorych na raka 91% chciało znać diagnozę, 91% chciało znać informacje na temat choroby, 97% deklarowało potrzebę informacji na temat leczenia, 88% chciało wiedzieć, jakie są ich dalsze losy [8].

Efekty niedoinformowania są z reguły bardzo negatywne dla zdrowia pacjenta. Chory czuje się wówczas niepewnie, nie ma zaufania do zespołu interdyscyplinarnego, czuje zagrożenie, czego skutkiem jest niestosowanie się do zaleceń, np. nieprzyjmowanie leków. Pacjent nieświadomy zaczyna poszukiwać informacji o własnej chorobie, i to staje się często błędnym obrazem jego przypadku [9].

Korzyści wypływające z informowania pacjenta są ogromne np. chorzy informowani o wystąpieniu dolegliwości bólowych po zabiegu operacyjnym o wiele łatwiej znosili ból, a także nie korzystali z tak dużej ilości środków przeciwbólowych jak pacjenci, którzy nie zostali o tym poinformowani [9].

Następnym elementem w informowaniu pacjentów jest dostosowanie ilości przekazywanych informacji w zależności od osoby. Indywidualne oczekiwania pacjent stanowią ryzyko, że zarówno zbyt ogólnikowe, jak i zbyt szczegółowe informacje mogą wzbudzić silny niepokój. Takie wnioski przedstawiła Susan Miller po przeprowadzeniu badań na temat koncepcji przetwarzania informacji w sytuacjach zagrożenia. Podzieliła ona odbiór informacji na dwa odrębne style:

1. Czujne obserwowanie- polegające na kierowaniu uwagi na źródło zagrożenia, poszukiwaniu, gromadzeniu i wykorzystaniu informacji

2. Wytłumaczenie ostrzeżeń - polegające na unikaniu szczegółowych informacji o zagrożeniu, a także na takie manipulowaniu nimi, aby subiektywnie stres był odbierany mniej intensywnie. [9]

Przekaz informacji ma szczególne znaczenie, gdy informacja dotyczy niepomyślnego rokowania. W tej sytuacji należy kierować się zasadą stopniowego przekazywania informacji, czyli nie wszystko na raz. Lekarz, który informuje pacjentów musi jednak zwrócić uwagę, jakie jest zapotrzebowanie pacjenta na informacje, ponieważ jeśli zostaną zadane pytania, to należy na nie odpowiedzieć a nie pozostawiać w niepewności. To wszystko zapewnia adaptacje chorego do sytuacji. Niestety zadajemy sobie pytanie jak rozpoznać, któremu pacjentowi, daną ilość informacji możemy przekazać. W literaturze spotykamy się z tzw. strzałem ostrzegawczym. Polega on na tym, sygnalizujemy choremu jego stan, np.” obawiam się, że sytuacja jest poważniejsza niż przypuszczałem”. Następnie w zależności od reakcji pacjenta dopasowujemy odpowiedzi. Należy go pilnie obserwować, aby w każdym momencie wiedzieć, czy informacje przez nas przekazane nie przerastają pacjenta. Po tym fakcie, trzeba również zadbać, aby nie zostawiać pacjenta samemu sobie, a zapewnić mu kontakt z kimś bliskim, z kim będzie mógł o tym porozmawiać [10].

Podsumowanie

Psychologiczne czynniki, które wpływają na relacje personel medyczny- pacjent są bardzo szerokie i maja znaczący wpływ na efekty leczenia. Złe zastosowanie metod w relacjach bardzo szybko może spowodować pogorszenie się stanu chorobowego pacjenta. Przedstawienie modeli pozwoliło na zobrazowanie różnorodności zagadnień i wielości czynników mających decydujący wpływ na pacjenta i determinują zależności między chorym a poszczególnymi członkami zespołu interdyscyplinarnego.

Kluczową rolę odgrywa komunikacja i ilość przekazywanych informacji oraz ich jakość. W tekście zostały przedstawione różne aspekty badań nad czynnikami, które mają lub mogą mieć wpływ na relacje pomiędzy personelem medycznym a pacjentem. Z badań tych wynika, że czynniki psychologiczne w procesie chorobowym odgrywają bardzo ważną rolę zarówno dla pacjenta (np. świadomość tego, co się z nim dzieje, a przez to szybszy powrót do zdrowia), jak i personelu medycznego (zadowolenie z efektów wykonywanej pracy).

Bibliografia

• Ostrowska A.: Relacje pacjent lekarz - nowa jakość. Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna, 2001, 21, 109-121.

• Taranowicz I., Majchrowska A., Kawczyńska Butrym,: Elementy socjologii dla pielęgniarek, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2000 , 167-176.

• Kuczyńska A.: Modele kontakt lekarza i pacjenta, w: G. Dolińska - Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001.

• Bishop G.D.: Psychologia zdrowia. Zintegrowany umysł i ciało, Wydawnictwo Astrum, Wrocław , 2000.

• Gordon T.: Pacjent jako partner, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1999

• Gawroń M.: Empatia i jej znaczenie w relacji lekarz - pacjent. w: G. Dolińska - Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001.

• Hebanowski M., Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1994.

• Czubalski K., Zachara A., Łempicka- Jstrzębska M.: Wyniki wstępnych badań postaw, opinii i zachowań lekarzy dotyczących informowania chorych na nowotwory złośliwe o ich rozpoznaniu, Nowotwory, 1992, 42, 261-268.

• Makowska H.: Informowanie pacjenta przez lekarza. Czy ludzie chorzy chcą wiedzieć wszystko co im zagraża? w: G. Dolińska - Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 2001. .

• De Walden- Gałuszko K,: Problemy komunikacji, Psychoonkologia (red. K. De Walden - Gałuszko )Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków, 2000.

ZASADY KOMUNIKOWANIA W RELACJI PACJENT - PIELĘGNIARKA

Porozumiewanie się to dynamiczny proces werbalny i niewerbalny. Biorą w nim udział co najmniej dwie osoby określane umownie jako nadawca i odbiorca. Nawiązanie kontaktu jest podyktowane osiągnięciem celu, mówimy że nadawca ma określoną intencję w wyniku której przekazuje określone treści (wiadomość). Wybiera do tego celu pewien sposób - sygnał słowny, lub pozasłowny: mimika twarzy, postawa ciała, ton lub melodia głosu.

Wiadomość odbiera odbiorca, ale sposób w jaki zinterpretuje odebraną wiadomość zależy tylko i wyłącznie od niego. Od jego stanu emocjonalnego, postawy wobec nadawcy, umiejętności odbioru i przetwarzania wiadomości. Odbiorca może tylko i wyłącznie przypuszczać o intencji nadawcy, może się jej domyślać.

Tak mówi nauka o rozmowach jakie nieustannie prowadzimy między sobą lub próbujemy prowadzić mówiąc o tym co czujemy, czego oczekujemy. Jest to trudna sztuka...mówienie do drugiego człowieka, mówienie i słuchanie to sztuka, którą z pewnością każdy chciałby posiąść..

Myśląc o komunikowaniu się z drugim człowiekiem, czyli po prostu o umiejętności rozmowy z ludźmi jesteśmy obarczeni doświadczeniami z własnego życia. Różne doświadczenia w kontaktach z innymi przenosimy na grunt prywatny bądź zawodowy. Trudnym jest oderwanie własnych emocji od komunikowania się z obcymi ludźmi. Jest to o tyle poważna sprawa gdy istotą naszej pracy jest właśnie kontakt z drugim człowiekiem. Tak jest właśnie w relacji pielęgniarki z chorym. Tu umiejętność kontaktu jest podstawą pracy.

Zanim zastanowimy się nad kontaktem pacjent - pielęgniarka, warto poświęcić kilka zdań samemu procesowi porozumiewania się w życiu codziennym. Jakie trudności i jakie przeszkody możemy napotkać mówiąc o tym co czujemy, czego oczekujemy, co nas boli a co cieszy...

PRZYCZYNY TRUDNOŚCI W POROZUMIEWANIU SIĘ LUDZI

Jak już wcześniej to zaznaczono, nadawca przekazuje pewną wiadomość a odbiorca odbiera ją interpretuje według własnej wiedzy i oczekiwań. Jest to więc pierwsza płaszczyzna na której dochodzi do zakłócenia procesu komunikacji między ludźmi.

• zakłócenia w nadawaniu informacji - nadawca przekazuje informacje nieprecyzyjne, sprzeczne lub nie zrozumiane przez dla odbiorcy. Dzieje się tak gdy nadawca nie potrafi z różnych powodów (nieśmiałość, strach przed odrzuceniem, konfliktem) nie chce przekazać jasnych informacji. Precyzyjnych i pełni zgodnych z prawdą. Taka postawa nadawcy powoduje tzw. selekcję przekazywanych treści i sprawia, że komunikacja staje się pośrednia czyli nadawca nie przekazuje informacji dla siebie najistotniejszych. Takie zakłócenia komunikowania się powodują, że kontakty między osobami stają się płytkie, mniej atrakcyjne co z kolei prowadzi do naturalnej chęci wygaszania danego kontaktu. Relacje tego typu cechuje napięcie szczególnie ze strony nadawcy, bowiem narzuca on sobie kontrolę wypowiedzi, uniemożliwia przekazanie prawdziwych uczuć, które tłumione w sobie są powodem flustracji. Taka postawa nadawcy, który komunikuje się w sposób pośredni prowadzi do tzw. gry. Nadawca ma dwa cele: cel jawny - przekazywane treści są akceptowane społecznie i nie powodują konfliktów między nadawcą a odbiorcą. Oraz cel ukryty - treści są nieakceptowane przez odbiorcę. W grze kontakt jest nieprawdziwy, satysfakcję odczuwa jedynie nadawca, który ustala reguły gry, poprzez decydowanie jakie treści zostaną przekazane a jakie nie. Co będzie jawne co ukryte.

Należy jednak zwrócić uwagę na przeciwną stronę takiej sytuacji, zbyt wylewne tj. Jawne nadawanie treści przez nadawcę może rodzić w odbiorcy poczucie zagrożenia, zakłopotania, znudzenia, obawą przed wymuszeniem na nim rewanżu. To może prowokować do zerwania kontaktu.

• przekazywanie komunikatów sprzecznych wewnętrznie - jest jedną z najczęstszych przyczyn braku porozumienia się ludzi między sobą. W tego typu komunikatach dochodzi do niespójności między komunikatem werbalnym a nie werbalnym to znaczy: słowa wyrażają radość a mimika znudzenie, niechęć, czy wręcz smutek. W takiej sytuacji odbiorca jest zdezorientowany. Nie wie, która informacja jest prawdziwa - słowa czy mimika. Tego typu nieporozumienia w kontaktach między ludźmi budzi niechęć, złość, rodzi nieufność i chęć wycofania się z kontaktów. Jest to szczególnie niebezpieczne w stosunku do dzieci. W relacji rodzic-dziecko do takich niespójności nie może dochodzi. Przekazanie słownej informacji o miłości do dziecka a nie potwierdzeniu jej przez mimikę czy wręcz zaprzeczeniu temu poprzez grymas twarzy, może powodować w dziecku brak akceptacji, lęku przed odrzuceniem. Takie uczucia rzutują na relacje w wieku dojrzałym. Czyli powstają kolejne konflikty w komunikowaniu się. W skrajnych sytuacjach ludzie z doświadczeniem zaburzonego kontaktu w dzieciństwie nie są w stanie nawiązać prawidłowego kontaktu w życiu dojrzałym, prowadzą grę.

• zakłócenie w odbiorze informacji - w tych sytuacjach problem leży po stronie odbiorcy. Pojawiają się w sytuacji braku koncentracji na treść przekazywanej informacji przez nadawcę. Może też wystąpić błędne zinterpretowanie przekazanej informacji przy zachowaniu koncentracji odbiorcy. Pominięcie pewnych elementów komunikatu, co rodzi nieporozumienia, wypływa z nieuwagi lub uwagi wybiórczej. Pominięcie pewnych faktów w nadawanym komunikacie może zmieniać jego sens. Bardzo często ma miejsce sytuacja, w której odbiorca słyszy to co chciałby usłyszeć, to co jest zgodne z jego oczekiwaniami. Taka dzieje się gdy odbiorca jest wrogo nastawiony do nadawcy lub uważa, że źródło jego informacji jest niewiarygodne.

• sytuacyjne zniekształcenia informacji - każda przekazywana informacja, każde komunikowanie się jest umiejscowione w danym określonym czasie i przestrzeni w pewnych warunkach - sprzyjających bądź nie wymianie myśli, poglądów. Jeżeli rozmowa toczy się w pośpiechu, hałasie, silnych emocji, wówczas dochodzi do zniekształcenia przekazywania i odbioru informacji. Czynnikiem bezpośrednio wpływającym na jakość komunikacji jest zbyt duże napięcie emocjonalne partnerów. Nadawca i odbiorca dążą raczej do rozładowania napięcia niż do rzeczowej rozmowy.

• niepartnerski styl porozumiewania się - ma to miejsce gdy nadawca jak i rozmówca koncentruje się jedynie na własnej osobie. Postawa taka prowadzi do nie liczenia się z rozmówcą jego potrzebami, intencjami. Z kolei koncentracja tylko i wyłącznie na rozmówcy (odbiorca na nadawcy i na odwrót) prowadzi do rezygnacji z własnej osoby, potrzeb i pragnień. Niepartnerski sposób porozumiewania się nie daje możliwości wyrażania i przekazywania własnych odczuć, otrzymywania informacji zwrotnych. Taki kontakt nie prowadzi do porozumienia.

RELACJE PACJENT - PIELĘGNIARKA

Zawód pielęgniarki jest wyjątkowym zawodem. Przedmiotem pracy pielęgniarki jest drugi człowiek, ale ważne jest to, że człowiek ten zagrożony jest chorobą. Kontakt z osobą dotkniętym tak trudnym doświadczeniem jakim jest choroba wymaga wielu umiejętności i odpowiednich predyspozycji. Pielęgniarka uczestnicząca w procesie leczenia nie ma decydującego głosu w sprawach pacjenta...ale to właśnie ona - pielęgniarka ma z chorym najczęstszy kontakt ! Pielęgniarka nie tylko wykonuje czynności pielęgnacyjne ale też stwarza odpowiednią atmosferę. Atmosferę sprzyjającą właśnie nawiązaniu kontaktu z chorym. Jak odnaleźć się w tej roli?

We współczesnej opiece zdrowotnej dąży się do wypracowania określonego modelu interakcji. Obecnie kontakty między pielęgniarką i lekarzem, które bezpośrednio przekładają się na kontakt z chorym funkcjonują jako model autokratyczno-paternalistyczny - jest to model czysto formalny skupiający się na ustaleniu zadań i ich wykonaniu. Natomiast wypracowanie drugiego modelu - określanego jako model partnerski ma w swoim założeniu być zorientowany na pacjenta. Na ustalenia indywidualnego procesu leczenia ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb pacjenta. W modelu tym pielęgniarka ma swoje szczególne miejsce i zadanie. Jest pośrednim ogniwem między lekarzem a pacjentem. Realizując proces leczenia wyznaczony przez lekarza jest otwarta na sukcesywnie zgłaszane przez chorego potrzeby. W trakcie realizacji procesu leczenia na bieżąco analizowane są potrzeby pacjenta i podejmuje się trud wychodzenia im na przeciw.

Taki model zakłada działanie pielęgnacyjno-terapeutyczno-lecznicze - działanie w tych trzech wymiarach przyczynia się do poprawy jakości życia chorego i ma pozytywny wpływ na sam przebieg procesu leczenia.

W modelu partnerskim nieodzowna jest rola pacjenta - jest on ogniwem centralnym a podmiotami interakcji są lekarz i pielęgniarka. Komunikacja pomiędzy lekarzem, pielęgniarką i chorym ma charakter trójstronnego porozumienia. Takie postępowanie ma ponadto drugi pozytywny aspekt - pozwala on na przemianę medycznego zespołu terapeutycznego w zespół społeczny - a ten z pewnością jest bliższy człowiekowi.

Pacjent oczekuje od pielęgniarki aby poza wykonywaniem zaleconych czynności pielęgnacyjnych, potrafiła odczytać ich stan psychiczno-duchowy. Aby swoją postawą spowodowały iż pacjent zdecyduje się nawiązać z nią kontakt. Jednak sama postawa otwartości pielęgniarki wobec pacjenta nie wystarczy, trzeba umieć podjąć zainicjowany przez chorego kontakt i odpowiednio nim pokierować aby się rozwijał i służył jako pozytywna postawa pacjenta wobec choroby.

Umiejętność komunikowania się pielęgniarki z chorym człowiekiem jest istotą opieki medycznej. Istotne jest również umiejętne porozumiewanie się z rodziną chorego, wprowadzenie ich w proces pielęgnacyjny, pokazanie jak ważna jest ich rola w czasie trwania choroby.

Podstawą kontaktu pielęgniarki z chorym jest ocena psychicznego stanu chorego. Nie zawsze chory wyraża to co czuje. Postawa chorego jest dla pielęgniarki pierwszym komunikatem jaki chory podaje, pacjent milczący również "mówi", pokazuje, że konfrontacja ze światem zewnętrznym jest bolesna, wstydliwa, upokarzająca, rodzi niepowodzenia, ból.

Aby umieć znaleźć się w tej trudnej sytuacji, i odpowiednio ją rozwiązać pielęgniarka powinna przestrzegać następujących zasad:

• uszanuj milczenie chorego - nie przełamuj na siłę jego zamknięcia, uporu w milczeniu

• nie prowokuj na siłę kontaktu słownego - to spowoduje jeszcze większe zamknięcie się na rozmowę

• chory milcząc ucieka być może w "swój" bezpieczny świat bez cierpienia - uszanuj to

• niezależnie od tego czy spełnia twoje oczekiwania czy nie - okaż mu życzliwość i troskę, nie okazuj niezadowolenia z jego nieustannego milczenia

• jednocześnie stale pokazuj mu jak bardzo zależy ci na kontakcie z nim. Okaż gotowość pomocy w trudnym doświadczeniu

• jeżeli chory przyjmie postawę milczenia jako sposób na walkę z chorobą - wspieraj to

• spróbuj na podstawie obserwacji lub kontaktu z rodziną ustalić przyczynę milczenia

• inicjatywa nawiązania kontaktu z pielęgniarką zawsze powinna wyjść ze strony chorego i jego rodziny, to chory decyduje o co pyta i co chciałby wiedzieć.

• NAJWAŻNIEJSZĄ ZASADĄ ROZMOWY PIELĘGNIARKI Z CHORYM JEST MÓWIENIE PRAWDY !

• Możliwość mówienia o swojej chorobie i świadomość, że jest się wysłuchanym i rozumianym jest podstawą poczucia chorego, że nie jest odrzucony, wyobcowany ze społeczeństwa

Mówiąc o kontakcie pielęgniarki z chorym należy wskazać na szczególną sytuację rozmowy z chorym umierającym. Kiedy to pacjent wie, iż czeka go już tylko cierpienie i śmierć. O niekorzystnym rokowaniu wie również rodzina.

Jest to szczególna rola pielęgniarki w byciu przy chorym który stawia pytania typu: "Dlaczego ja ?", "Co jest potem, co jest po śmierci ?", " Co się stanie z najbliższymi ?"

Aby umieć odnaleźć się również i w tej, wcale przecież nie rzadkiej sytuacji w szpitalu, pielęgniarka powinna wiedzieć o sposobie przekazywania informacji pacjentowi.

UMIEJĘTNOŚĆ PRZEKAZU INFORMACJI DOTYCZĄCYCH PROCESU LECZENIA

Diagnozę, jak i dalsze rokowanie w chorobie przekazuje pacjentowi bezpośrednio lekarz. Jednak jak już o tym wspomniano dąży się do modelu partnerskiego w relacjach lekarz - pielęgniarka - chory. Rola pielęgniarki w takiej sytuacji, jaką jest przekazanie informacji na temat choroby pacjentowi i jego rodzinie jest wprost nieoceniona. Bowiem to właśnie pielęgniarka pozostaje przy chorym gdy lekarz przekazał wiadomość. To pielęgniarka, widzi kolejne reakcje na diagnozę, obserwuje też zachowanie rodziny wobec pacjenta podczas odwiedzin. Ważne jest przestrzeganie następujących zasad:

• nie należy podawać pacjentowi zbyt wielu szczegółów medycznych odnośnie jego choroby. Należy dostosować język do poziomu pacjenta, nie używać skomplikowanych pojęć medycznych - mówić językiem rzeczowym ale przystępnym

• nie trzeba ciszy wypełniać pustą paplaniną, banałami

• należy pozwolić choremu wyrazić swoje zdanie, które bardzo często dotyczy lekarza i pielęgniarek a skupia się głównie na oskarżaniu o nieumiejętność leczenia i barku kompetencji

• należy okazać współczucie i zrozumienie

• nie wolno dla poprawy samopoczucia stwarzać nierealnych nadziei

• w trakcie rozmowy minimalizować negatywne aspekty choroby a podkreślać to co możemy zrobić aby stawić jej czoła

Pielęgniarka aktywnie uczestnicząc w procesie leczenia współpracuje z lekarzem jest ogniwem pośrednim między nim a chorym. Znając etap na jakim znajduje się ustalenie diagnozy a wraz z tym kiedy należy spodziewać się przekazania jej choremu powinna zwrócić uwagę na:

• stworzenie odpowiedniej atmosfery i warunków do rozmowy pacjenta i jego rodziny z lekarzem. Nie powinien to być szpitalny korytarz czy sala chorych pełna ludzi, będących gośćmi pozostałych chorych na sali.

• należy ustalić co chory już wie o swojej chorobie - to szczególna rola pielęgniarki, która podczas wykonywania codziennych czynności pielęgnacyjnych prowadzi (lub nie) z chorym zwyczajne rozmowy. Na podstawie tego jak chory odnosi się do swojego stanu, jak reaguje na badania, stosowane leki, może określić stosunek chorego do choroby.

pielęgniarka opiekująca się chorym, który właśnie został poinformowany o niepomyślnym dla niego rokowaniu powinna:

• nie odbierać pacjentowi nadziei

• nie używać słów: uleczalne i nie uleczalne

• nie podawać przykładów tej samej choroby, na którą cierpieli inni pacjenci dla których jej przebieg był tragiczny

• nie odpowiadać na pytania typu: "Ile jeszcze pożyję ?", "Ile mi jeszcze zostało czasu ?". W takiej sytuacji należy uświadomić chorego, że nikt nie może na takie pytanie odpowiedzieć, nikt nie jest w stanie prognozować długości życia. Należy podkreślić wówczas istnienia nadziei na okresową poprawę zdrowia.

• należy zachęcić chorego do podjęcia walki z chorobą, do podjęcia rozmowy o niej co bezpośrednio przełoży się na oswojenie jej

• nawet w niepomyślnym rokowaniu jest czas aby wypełnić podjęte zobowiązania, żyć w spokoju i w kontakcie z bliskimi.

• nie wolno - wbrew powszechnej opinii - stosować nieautentycznych pocieszeń typu: "wszystko będzie dobrze". Jest to nie prawdą - a mówienie prawdy jest złotą, kardynalną zasadą w kontakcie z chorym.

• nie bać się ciszy: ani swojej jako pielęgniarki ani pacjenta. Chory musi mieć czas aby oswoić się z nową rzeczywistością w jakiej się znalazł oraz jaki ma to wpływ na jego dotychczasowe życie

• warto zapamiętać, że uczestnictwo w przyjmowaniu przez chorego informacji o jego stanie zdrowia jest procesem długotrwałym, i być może najważniejszą potrzebą chorego jaką należy zaspokoić to rozmowa o chorobie.

Właściwe postępowanie pielęgniarek wobec chorego powinno streścić się w następujących słowach: Bądź przy nim, nie opuszczaj go...zrozum, współczuj, pomóż...

Przedstawione powyżej zasady relacji lekarz - pielęgniarka - pacjent mają ułatwić nam umiejętne prowadzenie rozmów z pacjentem, wprowadzanie go i jego rodziny w proces leczenia. Kontakt ten zakłada jednak dialog, podjęty na różnym etapie choroby ale jednak dialog. Chory przejawia gotowość nawiązania kontaktu.

A jaka jest rola pielęgniarki gdy pomimo umiejętnego i dyskretnego zachęcania chorego nie dochodzi do rozmowy ?

Jak odnaleźć się wobec milczenia chorego ?

Jest rzeczą oczywistą, że długotrwałe, niezmienne milczenie chorego czy jego rodziny jest sygnałem do uszanowania takiej postawy. Pacjent ma prawo odmówić rozmowy, a pielęgniarka powinna to uszanować. Jednak nawet przy braku słów kontakt jest zawsze, kontakt niewerbalny czyli

MOWA CIAŁA

Pielęgniarka spędza przy chorym wiele czasu, towarzyszy mu podczas wykonywanych badań, pomaga w czynnościach pielęgnacyjnych, karmieniu, spacerach. Podczas tych spotkań nie musi paść ani jedno słowo aby przekazać komunikat o zrozumieniu, współczuciu, szacunku.

Odpowiednia postawa pielęgniarki i jej ubiór są kluczem do porozumienia. Warto zapamiętać:

• zachowuj się przy chorym spokojnie

• czynności pielęgnacyjne wykonuj delikatnie i z poszanowaniem godności osobistej

• niech twój strój będzie skromny a zachowanie pełne szacunku do chorego ale i samej siebie

• zbliżając się do chorego zachowaj pogodny wyraz twarzy, uśmiech

• pokaż swoją postawą, że jesteś tu po to aby mu pomóc, ulżyć w chorobie

• zapewnij mu spokój i ciszę

• po wykonaniu zaplanowanych zadań, nie odchodź natychmiast, popraw ułożenie chorego, przytrzymaj za rękę - pokażesz przez to, że twoja praca to nie tylko podawanie leków czy zmiana kroplówek

• nawet jeżeli chory staje milczy, zawsze gdy jesteś na sali chorego zapytaj czy czegoś nie potrzebuje czy możesz mu w czymś pomóc

• zaglądaj w miarę możliwości do sali chorego, pokazuj mu się - jest to sygnałem że jesteś gotowa reagować na jego potrzeby

• chory, który milczy może któregoś dnia poczuć wielką potrzebę rozmowy, kontaktu, bądź na to gotowa

• jeżeli chory płacze lub reaguje na chorobę bardzo silnymi emocjami - nie zawstydzaj go

• kontroluj swoje emocje związane ze stałym milczeniem pacjenta, być może będzie to dla ciebie trudne

Chory to również dziecko, stąd osobnym zagadnieniem jest kontakt z chorym, którym jest dziecko...

Wymaga to elementarnej znajomości etapów rozwojowych dziecka, zakresu możliwości w danym wieku. Opanowania emocji w czasie długotrwałego płaczu czy krzyku dziecka, cierpliwości w oczekiwaniu odpowiedzi na zadane pytania. W trakcie przyjęcia dziecka do szpitala są z nim rodzice, oni również potrzebują pomocy, informacjo odnośnie co się teraz dzieje z dzieckiem i co go czeka w najbliższym czasie.

PIELĘGNIARKA A CHORE DZIECKO

PRZYJĘCIE DO SZPITALA

Dla dziecka, najważniejsze w odbieraniu świata jest to co widzi, jego odczucia w dużej mierze związane są z otoczeniem w którym się znalazło. Izba przyjęć dzieci chorych powinna być kolorowa, przestronna w miarę możliwości z meblami dostosowanymi do dzieci. To jak dziecko odnajdzie się w szpitalu zależy od tego czego doświadczy w chwili przyjścia i pierwszego kontaktu z personelem medycznym. Pamiętaj:

• zapytaj dziecka o imię, powiedz mu swoje i w paru słowach wyjaśnij kim jesteś i co musisz teraz zrobić aby mu pomóc - nie bądź anonimowa

• czynność przyjęcia chorego dziecka do szpitala powinno odbywać się w warunkach spokoju, bez pospiechu, bez wykonywania gwałtownych ruchów i wydawania rozkazów

• należy dać dziecku czas na rozejrzenie się po gabinecie, wiele dzieci nawet w trakcie choroby ma nie poskromioną potrzebę zadawania pytań, jest ciekawe, lubi oglądać nowe przedmioty. Należy mu na to pozwolić. Badanie wówczas będzie przebiegać znacznie wolnej ale za to w miłej dla dziecka atmosferze

• dzieci starsze można wprowadzić w wykonywane czynności - np. powiedzieć im co będziemy teraz robić: "zbadam ci ucho", "zmierzę temperaturę". Dziecko nie będzie czuło się zagrożone widząc jak wiele wykonuje się wobec niego czynności o których nikt mu nie mówi.

• jeżeli dziecko nie jest onieśmielone warto jego zapytać o samopoczucie, co go boli, co się stało, że tu się znalazł. Wpłynie to pozytywnie na poczucie jego wartości, dziecko stanie się partnerem w rozmowie, przełamie to jego zagubienie, anonimowość.

• szanuj intymność dziecka, nie tylko dorosły się wstydzi

• jeżeli dziecko ma ze sobą zabawkę - prawdopodobnie ulubioną - zapytaj o nią, co ona znaczy dla dziecka, jeżeli jest to maskotka, zgódź się na zbadanie i jej

• stosując te zasady pamiętaj jednak, że masz do czynienia z dzieckiem chorym wymaga ono pomocy i badanie należy skrócić do minimum i jak najszybciej zastosować leczenie

• dziecku należy zapewnić miłe przyjęcie ale jednocześnie już na samym początku pobytu w szpitalu jasno określić tu jego rolę. Wytłumaczyć, że znalazło się tu z powodu choroby i będzie musiało tu zostać aby się wyleczyć. Będzie przyjmowało leki i słuchało pielęgniarek i lekarza a wtedy na pewno szybko wróci do domu

• dziecko powinno znać swoje miejsce w szpitalu czyli swoje prawa ale i obowiązki

DZIECKO NA ODDZIALE SZPITALNYM

Najważniejszym wyzwanie dla pielęgniarki pediatrycznej jest wyegzekwowanie od dziecka czynnego uczestnictwa w procesie leczenia. Polega to na cierpliwym znoszeniu przez dziecko stosowanych procedur medycznych, przyjmowania leków, dostosowania się do nowych warunków. Wypracowanie takiej postawy dziecka jest niezbędne w procesie leczenia i jego szybkim zakończeniu.

Nawiązanie kontaktu z dzieckiem nie jest tak trudne jak z dorosłym. W przypadku dziecka zawsze można odwołać się do ulubionych zabawek, spytać co robi ulubiony misiu, zapytać o ulubione marki samochodu. Nawiązany kontakt z dzieckiem należy stale utrzymywać, budzić w dziecku poczucie bezpieczeństwa i zaufania.

Ogromne znaczenie ma zdobycie sympatii dziecka. Pomocne mogą być następujące zasady:

• chwal dziecko - nagradzaj jego dzielność, wytrzymałość, przyznaj mu medal miłego pacjenta

• interesuj się jego zabawkami, oglądaj rysunki

• przytulaj - w kontakcie z dzieckiem ogromne znaczenie ma komunikacja niewerbalna !

• pocieszaj gdy potrzeba

• podtrzymuj pozytywne nastawienie

• nie okłamuj, nie mów, że nie będzie bolało gdy wiadomo, że czekające go badanie jest nie przyjemne i bolesne. Powiedz prawdę i zapewnij dziecko, że będziesz z nim, że sobie poradzi bo jest bardzo dzielne

• szanuj intymność dziecka, nie poniżaj, nie wyśmiewaj

• nie obiecuj tego czego nie możesz spełnić, nie budź nieprawdziwej nadziei

PODSUMOWANIE

Umiejętność komunikowanie się z chorym człowiekiem - dorosłym czy dzieckiem, wymaga od pielęgniarki wiedzy i doświadczenia. To sztuka, której trzeba się uczyć nieustannie. Warto korzystać z organizowanych kursów, szkoleń...wymagać od siebie, nie tylko od pacjenta.

Pomocne może być również myślenie: co ja jako pielęgniarka oczekiwałabym od personelu medycznego gdy znajdę się w szpitalu w roli chorego...a nie jest to przecież sytuacja niemożliwa !

---