EUROPA, część świata na półkuli pn., stanowi wraz z Azją kontynent zw. Eurazją. Od pn. i pd. otaczają Europę O. Arktyczny i morza poboczne O. Atlantyckiego: Północne, Norweskie, Barentsa oraz morza śródlądowe: Bałtyckie i Śródziemne (z morzami: Liguryjskim, Tyrreńskim, Adriatyckim, Jońskim, Egejskim, Czarnym i Azowskim); od zach. otwarty O. Atlantycki. Od Afryki Europę oddzielają cieśn.: Sycylijska i Gibraltarska, od Azji Mniejszej — Bosfor i Dardanele oraz morze Marmara. Granica z Azją jest umowna, najczęściej prowadzi się ją wzdłuż wsch. podnóża Uralu, doliną Emby do M. Kaspijskiego i Obniżeniem Kumsko-Manyckim. Skrajnymi przylądkami lądowej części Europy są: Nordkyn 71°08′N (na Płw. Skandynawskim), Marroquí 35°58′N i Roca 9°30′W (na Płw. Iberyjskim) oraz ujście Bajdaraty do M. Karskiego 68°14′E. Największa rozciągłość południkowa 4,3 tys. km, równoleżnikowa — 5 tys. km. Powierzchnia ok. 10,5 mln km2. Nazwa Europa, prawdopodobnie pochodzenia wsch. (semickiego), występująca w mitologii gr. (mit o Europie), od początków geografii antycznej (Herodot) określała obszary (w miarę ich poznawania) dzisiejszej Europy.
Warunki naturalne.
Ukształtowanie poziome. Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata. Półwyspy stanowią ok. 25% pow., wyspy — 7,3%; największe półwyspy: Skandynawski, Bałkański, Apeniński, Iberyjski, Jutlandzki; wyspy: W. Brytania, Irlandia, Islandia, Spitsbergen, Nowa Ziemia, Ziemia Franciszka Józefa, Kreta, Sycylia, Sardynia, Korsyka. Linia brzegowa silnie rozwinięta, dł. ok. 38 tys. km. Wybrzeża Europy Północnej w wyniku transgresji morza na obszary o rzeźbie glacjalnej — fiordowe lub skjerowe; wynurzają się z szybkością 2-8 mm na rok; pd.-zach. wybrzeże M. Bałtyckiego obniża się ok. 1 mm na rok, pd.-wsch. — jest wyrównywane działalnością fal i prądów mor.; pd. wybrzeża M. Północnego ukształtowały się wskutek wdzierania się morza na obniżającą się równinę nadmor.; wybrzeża atlantyckie są na ogół skaliste, niszczone przez abrazję morską. Podniesienie się oceanu w holocenie spowodowało przekształcenie się ujściowych odcinków dolin rzecznych w estuaria (Tamizy, Sekwany, Loary, Garonny) lub w riasy (wybrzeża Irlandii, Płw. Bretońskiego i Płw. Iberyjskiego). Na poszczególnych odcinkach wybrzeża M. Śródziemnego występują typy zarówno akumulacyjne, jak i abrazyjne; specyficzny typ (dalmatyński) ma pn.-zach. wybrzeże Płw. Bałkańskiego. W ujściach rzek do mórz pobocznych i zamkniętych (bezodpływowych) powstały delty (największe Wołgi i Dunaju). Europa jest otoczona pasem szelfu o zmiennej szer. — do 1000 km (na pn.-zach.); zapadliskowe M. Śródziemne jest głębokie już w pobliżu brzegów.
Ukształtowanie pionowe. Europa jest częścią świata o b. urozmaiconym ukształtowaniu powierzchni, ale przeważnie nizinną; średnia wys. wynosi 292 m; najwyższy szczyt — Mont Blanc (4807 m), najniższy punkt — na wybrzeżu M. Kaspijskiego (28 m p.p.m.). Ponad 70% pow. leży poniżej 300 m, tylko 6% powyżej 1000 m. Stosunkowo wąski pas nizin ciągnie się wzdłuż wybrzeży Francji, Belgii i Holandii, rozszerza się ku wsch., przechodząc w Niz. Środkowoeuropejską (na terytorium Niemiec i Polski) i Niz. Wschodnioeuropejską (prawie cała wsch. część Europy). Formy terenu nizin Środkowoeuropejskiej i Wschodnioeuropejskiej są związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które kilkakrotnie objęły znaczną część Europy (maks. 3,5 mln km2), pozostawiając zmiennej miąższości osady lodowcowe (moreny), lodowcowo-rzeczne, lodowcowo-jeziorne i międzylodowcowe (interglacjalne). Ośrodki zlodowaceń znajdowały się na pn., a spływające stamtąd lodowce pokryły prawie całe W. Brytyjskie (z wyjątkiem pd. części), M. Północne po ujście Renu, oparły się o Średniogórze Niemieckie, Sudety i Karpaty Zach., objęły górne dorzecza Dniepru, Donu i Wołgi oraz dorzecza Dwiny i Peczory. Ostatnie zlodowacenie (zakończyło się przed 10 tys. lat) miało mniejszy zasięg; lodowiec skand. dotarł do Płw. Jutlandzkiego, objął dorzecza dolnej i środk. Odry, dolnej Wisły, dorzecza Niemna, Dźwiny i dolnej Dwiny. Poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia procesy peryglacjalne (zachodzące na zamarzniętym podłożu) w znacznym stopniu zatarły formy związane ze starszymi zlodowaceniami, natomiast w zasięgu ostatniego zlodowacenia występują dobrze zachowane wzgórza moren czołowych, kemów i ozów, liczne zagłębienia bezodpływowe oraz jeziora, powstałe po wytopieniu się martwego lodu (pojezierza Południowobałtyckie i Wschodniobałtyckie). Na Płw. Skandynawskim występuje obszar przeważającej egzaracji lodowcowej, skąd został wyniesiony przez lodowiec materiał skalny, osadzony dalej na pd.; przeważają tam formy wyżłobione w starych skałach podłoża. Obszary nizinne znajdują się również po wewn. stronie łuku Alp (Niz. Padańska) i wewnątrz łuku Karpat (Kotlina Panońska). Depresje w Europie zajmują ok. 143 tys. km2, największe: Niz. Nadkaspijska leżąca w znacznej części p.p.m. (stanowi odsłonięte w holocenie dno morza) i w pn.-zach. Holandii. Wyżyny i średniej wysokości góry rozciągają się w 3 strefach; w pn. strefie silnie przekształcone przez zlodowacenia G. Skandynawskie oraz góry pn. Szkocji; na wsch. Ural (i Mugodżary); strefy zach. i środk.: Meseta Iberyjska, Masyw Centr., Ardeny, Reńskie G. Łupkowe, Wogezy, Schwarzwald, Harz, Masyw Czeski, G. Świętokrzyskie, Wyż. Wołyńsko-Podolska. Na pd. od pasa średnich gór i wyżyn ciągnie się system młodych sfałdowanych i wypiętrzonych w trzeciorzędzie gór (alpidów); otaczają je od pn. i pd. zapadliska przedgórskie oraz starsze masywy włączone w obręb fałdowań alp. (G. Kantabryjskie, Pireneje oraz G. Betyckie). Centralne miejsce wśród alpidów zajmują Alpy, ciągnące się od M. Śródziemnego łukiem wygiętym ku zach. i pn. po Kotlinę Wiedeńską, ich przedłużeniem są Karpaty i od przełomu Dunaju — Bałkany. Odgałęzienia pd. stanowią G. Dynarskie, góry Albanii i Pindos (na Płw. Bałkańskim) oraz Apeniny (tworzące oś Płw. Apenińskiego); do Alpidów należą również G. Krymskie. Po wewn. stronie Apenin występują czynne współcześnie wulkany: Wezuwiusz, Stromboli, Etna (na Sycylii), również na odległej o 1000 km od stałego lądu Islandii (Hekla); wygasłe wulkany trzeciorzędowe znajdują się m.in. w Masywie Centr., Apeninach, Karpatach. Najwyższe góry Europy, zwł. Alpy i Apeniny, częściowo Pireneje, Karpaty i góry Płw. Bałkańskiego (Riła, Pirin) noszą ślady rzeźby glacjalnej (alp.); specyficzne formy rzeźby (kras) są związane z występowaniem wapieni i in. skał węglanowych w G. Dynarskich.
Budowa geologiczna. Najstarszą częścią Europy jest Europa Wschodnia, stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeur.); podłoże jej jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych; na podłożu leży pokrywa skał osadowych (pokrywa platformowa) wieku od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukr. i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grub. 5-10 km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zw. anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko-doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zach. i środk. części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wsch. ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: pol.-niem., anglo-paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, G. Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie G. Łupkowe, Ardeny, Masyw Centr., Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża. Europa Południowa należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbud. gł. ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalp., przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alp. był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brun., ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżel. (cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu i niklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.
Klimat. Europa leży w strefie przeważającej cyrkulacji z zachodu. Napływ mor. mas powietrza znad O. Atlantyckiego i łagodzący wpływ ciepłego Prądu Zatokowego, a także znaczne rozczłonkowanie lądu powodują, że klimat Europy (zwł. w części zach.) jest łagodniejszy niż klimat innych kontynentów, leżących w tej samej szer. geograficznej. Dzięki równoleżnikowemu przebiegowi większości łańcuchów górskich, masy powietrza mor. docierają daleko w głąb lądu. Prawie cała Europa leży w strefie klimatów umiarkowanych, tylko pd. półwyspy Europy znajdują się w zasięgu strefy podzwrotnikowej (klimat śródziemnomor.), a pn. krańce mają klimat subpolarny. Temperatura w miesiącach letnich maleje z pd. ku pn. (w lipcu od 26-28° do 8-10°C; w zimie silniej zaznacza się łagodzący wpływ powietrza mor. i występuje większe zróżnicowanie temperatur między zach. i wsch. (średnia temp. w styczniu ok. 10°C na pd.-zach., poniżej -15°C na pn.-wsch.); amplituda roczna temp. wzrasta od ok. 8°C na zach. do 32-35°C na wschodzie. Większa część obszaru Europy otrzymuje w ciągu roku 500-800 mm opadów; na obszarach górskich (zwł. na stokach zach.) opady przekraczają 2000 mm (lokalnie do 4000 mm i więcej); najwyższa roczna suma opadów w miejscowości Crkvice w G. Dynarskich wynosi ok. 5000 mm. Opady występują w ciągu całego roku; w zach. części wyższe sumy przypadają na miesiące zimowe, w środk. i wsch. — na letnie, tylko w klimacie śródziemnomor. zaznacza się wyraźniejszy okres suchy (lato) i deszczowy (jesień, zima). Klimat obszarów górskich cechuje wzrost opadów i pionowa strefowość.
Stosunki wodne. Europa należy do zlewiska O. Atlantyckiego, ale ponad 1/5 pow. zajmują obszary bez odpływu do oceanu (należące do zamkniętego zlewiska kaspijskiego); gł. dział wodny przebiega zgodnie z osią lądu, od Cieśn. Gibraltarskiej w kierunku pn.-wsch.; największymi rzekami pn.-zach. skłonu są: Peczora, Ren, Łaba i Wisła, pd.-wsch. — Wołga, Dunaj, Dniepr i Don; najwięcej wody w ciągu roku odprowadzają: Dunaj (ok. 277 km3), Wołga (255), Peczora (129), Dwina (101), Ren (62) i Dniepr (53); całkowity odpływ roczny wynosi 2576 km3 (co odpowiada 265-milimetrowej warstwie wody); na zlewisko atlantycko-ark. przypada 1661 km3 (64%), na śródziemnomor. i kaspijskie 915 km3. Bilans wodny całej Europy przedstawia się następująco: opady 630 mm, odpływ 265 mm, parowanie 365 mm, współczynnik odpływu 0,42 (w pn.-zach. części 0,86, w pd. — 0,30, we wsch. — 0,38). Większe rzeki (Dunaj, Ren) mają ustrój hydrolog. złożony, różny na poszczególnych odcinkach; na rzekach o zasilaniu lodowcowym (w Alpach) wysokie stany przypadają na miesiące letnie (topnienie lodowców), a niskie na miesiące zimowe; odwrotny rytm stanów wody wykazują rzeki o ustroju śródziemnomor. (b. niskie stany wody latem — w porze suchej, a wysokie zimą); rzeki wsch. części Europy mają ustroje: deszczowo-śnieżny, śnieżno-deszczowy lub śnieżny kontynent. (wysokie stany na wiosnę i niskie latem oraz zimą); na rzekach płynących ku pn. (Odra, Wisła) wysokie stany wiosenne są powodowane zatorami lodowymi. Zlodzenie pojawia się od Łaby na wschód (od paru tygodni do 5 mies.). Ponieważ gł. dział wodny nie przebiega najwyższymi wzniesieniami, lecz schodzi w obniżenia i przecina równiny, powstała możliwość łączenia dorzeczy żegl. kanałami, zwł. we wsch. części Europy; w zach. części Europy stworzono jednolity system dróg wodnych od Francji po Polskę; 1993 połączono Ren z Dunajem (Kanał Ren-Men-Dunaj). Łączna powierzchnia jezior w Europie wynosi ok. 170 tys. km2 (1,7% pow.); najwięcej jezior znajduje się na obszarach ostatniego zlodowacenia; w pn. Szkocji, Norwegii, Szwecji, Finlandii i Karelii są to jeziora tektoniczno-egzaracyjne (których misy są wyżłobione w odpornym podłożu skalnym), w pn. części Niz. Wschodnioeuropejskiej i na Pojezierzach Bałtyckich — rynnowe i morenowe; w wysokich górach liczne niewielkie jeziora cyrkowe, u podnóża Alp również duże jeziora egzaracyjno-morenowe (Genewskie, Bodeńskie, Garda, Maggiore). W Masywie Centr., górach Eifel (Reńskie G. Łupkowe) i na Płw. Apenińskim występują jeziora w kalderach i kraterach wygasłych wulkanów; na Płw. Bałkańskim — jeziora tektoniczno-krasowe (Szkoderskie, Ochrydzkie, Prespa); na pn.-zach. brzegach M. Czarnego — odcięte mierzejami limany, na pn. brzegach M. Adriatyckiego — laguny, a na pd. brzegach M. Bałtyckiego — słonawe zalewy (Szczeciński, Wiślany, Kuroński) i słodkowodne jeziora; odrębny typ tworzą jeziora deltowe. W Kotlinie Panońskiej występują płytkie reliktowe jez. Balaton i Nezyderskie; na Niz. Nadkaspijskiej — również jeziora słone (Baskunczak, Elton). Oprócz jezior naturalnych w Europie jest ponad 3800 jezior zaporowych (w tym ok. 500 o pojemności ponad 100 mln m3); największymi pod względem powierzchni są zbiorniki: Samarski, Rybiński i Wołgogradzki (kaskada Wołgi), Cymlański na Donie i Krzemieńczucki na Dnieprze; największą ilość wody gromadzą zbiorniki: Samarski (58 km3) i Wołgogradzki (33,5 km3). Wieczne śniegi i lodowce zajmują w Europie ponad 130 tys. km2 (1,3% pow.), z tego na Spitsbergenie 58 tys. km2, Nowej Ziemi 30 tys. km2 , Ziemi Franciszka Józefa 18 tys. km2 i na Islandii 13,5 tys. km2. Granica wiecznego śniegu na Ziemi Franciszka Józefa schodzi prawie do poziomu morza, na Spitsbergenie i Nowej Ziemi podnosi się do 400-600 m, w G. Skandynawskich od 700 m (na pn.) do 1800 m (na pd.); występują tu podobnie jak na Islandii zarówno powierzchniowe czapy lodowe, jak i lodowce dolinne pokrywające łącznie ok. 5000 km2. Po pn.-zach. stronie Alp granica wiecznego śniegu przebiega na wys. 2500 m, we wnętrzu gór i po ich pd. stronie na wys. 2700-3350 m; lodowce alp. (przeważnie dolinne) zajmują ok. 3600 km2 (największe: Aletsch, Mer de Glace, Pasterze). W Pirenejach lodowce pokrywają zaledwie 30 km2, a na Uralu 10 km2; w innych górach występują niewielkie płaty wiecznego, częściowo zlodowaciałego, śniegu (np. w Tatrach).
Świat roślinny. Europa leży w obrębie państwa roślinnego wokółbiegunowego pn. holarktycznego (Holarctis); daleką pn. zajmuje bezleśny obszar ark., z roślinnością typu tundrowego; dalej na pd. (szczególnie w Skandynawii) występuje strefa zarośli i widnych lasków brzozowych. Od pn. granicy po obszar śródziemnomor. i irano-turański na pd. rozciąga się silnie zróżnicowany obszar eurosyberyjski; jego prowincję pn. stanowi tajga, z bagnami i torfowiskami, która od pd. graniczy ze środkowoeur. prowincją lasów liściastych i mieszanych (pasma górskie — piętrowy układ roślinności); zach. część Europy (W. Brytyjskie i nadbrzeżny pas lądu od zach. Norwegii po zach. Hiszpanię) zajmuje prowincja atlantycka z lasami dębowo-brzozowymi i wrzosowiskami. Pontyjsko-panońska prowincja lasostepów i stepów czarnomor. obejmuje pd. Ukrainę, Podole i przez Niz. Węgierską sięga do Dolnej Austrii. Na Niz. Nadkaspijskiej stepy przechodzą w półpustynie i pustynie (przeważnie słone), tworząc obszar irano-turański, ciągnący się w głąb środk. Azji. Wybrzeża i wyspy M. Śródziemnego oraz Płw. Iberyjski zalicza się do obszaru śródziemnomor., z zimozielonymi, twardolistnymi zaroślami (makia) i szczątkowymi, zimozielonymi lasami (z dębami i sosną alp.). Naturalna roślinność Europy została w ogromnym stopniu przekształcona w wyniku gosp. działalności człowieka, zastąpiły ją pola uprawne, łąki, pastwiska i zbiorowiska ruderalne; jej najcenniejsze resztki są chronione w rezerwatach i parkach narodowych. Obszar śródziemnomor. (wraz ze śródziemnomor. krainami Afryki) jest ojczyzną niektórych gat. roślin uprawnych, np.: lnu, buraka, kapusty, grochu.
Świat zwierzęcy. Powstała w wyniku przemian klim. czwartorzędu fauna obszaru Europy należy do paleark. krainy zoogeogr. (Palearktyka) i jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. W strefie tundry występują: renifer, niedźwiedź biały, piesiec, lemingi, pardwa; w strefie tajgi: łoś, rosomak, głuszec, cietrzew, jarząbek; w strefie stepów — suhak, suseł, bobak, drop, dawniej też tarpan; w strefie lasów na pd. od tajgi — jeleń, sarna, dzik, żbik, żubr (dawniej też tur), popielica, koszatka, orzesznica. Obszar południowej Europy zamieszkują m.in.: daniel, muflon (pierwotnie Sardynię i Korsykę), ichneumon i cyweta (Hiszpania), szakal (Płw. Bałkański), magot — jedyna małpa w Europie (Gibraltar), ponadto z ptaków pochodzące z pd. czerwonaki i pelikany; liczne gady (np. gekony). Fauna gór Europy, zróżnicowana w poszczególnych piętrach, jest bogata w typowe gat. górskie, np.: kozica, koziorożec, świstak, orzeł przedni, pomurnik, salamandry. W związku z zagospodarowaniem olbrzymich obszarów Europy i znacznym zmniejszeniem lesistości, niektóre gat. wyginęły (np. tur), inne przetrwały tylko na obszarach trudno dostępnych; niektóre przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, np. w środowisku zurbanizowanym: wróbel, dzierlatka, szpak, sierpówka, a nawet zyskały w nich lepsze możliwości rozwoju, np. liczne szkodniki spośród gryzoni i owadów.
Regiony fizycznogeograficzne. W Europie wyróżnia się 4 obszary fizycznogeogr.: 1) Europa Północna — Płw. Skandynawski oraz wyspy na O. Arktycznym i w pn.-wsch. części O. Atlantyckiego; 2) Europa Wschodnia — zwarty blok kontynent. zamknięty od wsch. górami Ural; 3) Europa Południowa — półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański wraz z wyspami; 4) Europa Zachodnia— silnie zwężony kraniec kontynentu do Wisły i W. Brytyjskie.
Ludność. Liczba ludności Europy wynosi 717 mln (1992); stanowi to 13,3% ludności świata. Gęstość zaludnienia (bez Rosji) jest stosunkowo wysoka (97 osób na km2), ok. 2-krotnie przewyższa przeciętną świat. (do poł. lat 80. Europa była najgęściej zaludnioną częścią świata); największą gęstość zaludnienia (200-350 osób na km2) mają: Holandia, Belgia, W. Brytania i Niemcy, najmniejszą (3-15 osób na km2) Islandia, Rosja, Norwegia i Finlandia. 73% ludności Europy mieszka w miastach; ponad 35% populacji to mieszkańcy miast ponad 100-tysięcznych; 1992 na obszarze Europy było 59 miast, których zespoły liczyły powyżej 1 mln mieszk., największe: Paryż, Moskwa, Londyn, Stambuł, Petersburg. Źródłem utrzymania ludności są pozaroln. działy gospodarki; na pocz. lat 80. w krajach o gospodarce rynkowej 56% czynnych zawodowo było zatrudnionych w usługach, a 38% — w przemyśle, we wsch. krajach Europy odpowiednio — 39% i 44%. W ciągu I tysiącl. ery nowoż. liczba ludności Europy, choć wykazywała znaczne wahania, pozostawała na poziomie zbliżonym, ok. 35 mln (z terytorium Rosji 47 mln). W II tysiącl. nastąpił kilkunastokrotny wzrost zaludnienia, tempo wzrostu systematycznie powiększało się aż do pocz. XX w. Prawdziwy przełom (zw. eksplozją ludnościową) nastąpił 1750-1900, kiedy zaludnienie wzrosło o 170%; w ciągu następnych 90 lat przyrost demograf. wyniósł 70%, jednak jego tempo w końcu tego okresu zaczęło się wyraźnie zmniejszać. Przyczyną tak gwałtownego przyspieszenia wzrostu zaludnienia było duże obniżenie się umieralności i opóźniony w stosunku do tego procesu spadek rozrodczości, co spowodowało wzrost przyrostu naturalnego i mimo ogromnej emigracji (obecnie spośród osób pochodzenia eur. poza granicami Europy mieszka 30%) silne podwyższenie dynamiki demograficznej. W okresie od XVIII w. do końca lat 80. XX w. współczynnik urodzeń obniżył się od ok. 40-45‰ do 13-15‰, współczynnik zgonów od ok. 30-35‰ do 10-11‰ (wskutek radykalnej i trwałej poprawy wyżywienia, warunków sanitarnych i stanu zdrowia); przeciętne trwanie życia wydłużyło się od ok. 30 lat do 75 (licząc od narodzin). Jedną z ważnych konsekwencji spadku urodzeń i zgonów w Europie jest starzenie się ludności, wyrażające się w znacznym wzroście odsetka ludzi w wieku 60 lat i więcej. W krajach Europy Północnej i Europie Zachodniej w końcu lat 80. nastąpił dalszy spadek przyrostu naturalnego; w większości krajów Europy Wschodniej przyrost naturalny był znacznie wyższy. W 1991 tylko w 1 kraju (Ukraina) wzrost liczby ludności był ujemny, a w 3 (Niemcy, Włochy, Czechy) wahał się wokół zera. Najważniejsze cechy ludności Europy końca XX w. to: bliski zeru przyrost naturalny, stosunkowo długie przeciętne trwanie życia, mała ruchliwość terytorialna o charakterze trwałym (natomiast silny ruch turyst.), niewielki udział dzieci i młodzieży i stosunkowo duży ludzi starych w całej populacji, przewaga liczebna ludności mieszkającej w miastach i utrzymującej się z pracy poza rolnictwem. Według prognozy ONZ 2020-25 już w 13 krajach Europy liczba ludności będzie się zmniejszać; wg prognozy oprac. przez Kom. PAN „Polska 2000” na początku trzeciej dekady przyszłego stulecia można również oczekiwać ujemnego przyrostu ludności w Polsce.
Języki. Główną, najliczniejszą grupę językową w Europie stanowią języki rodziny indoeur.: słow., germ., bałtyckie, rom., celt., język orm. i gr.; występują także języki: ugrofiń. z rodziny uralskich, kaukaskie, baskijski w Pirenejach, języki tur. i tatar. z ligi ałtajskiej.
Archeologia. Człowiek (Homo erectus) dotarł do Europy ok. 1,3-1,1 mln lat temu z Afryki przez Bliski Wschód. Wówczas i przez następne ponad milion lat surowcem do wyrobu narzędzi był kamień, stąd nazwa pierwszego okresu dziejów ludzkości epoka kamienia, a jej starszej części paleolit. Najwcześniejsze narzędzia dolnego paleolitu, tzw. otoczakowe, są znane gł. z południowej Europy (jaskinia Vallonet, Francja), następnie (kilkaset tys. lat temu) zastąpiły je pięściaki (kultura abwilska, aszelska, m.in. z budowlami szałasowymi — Lazaret i Terra Amata, Francja) oraz narzędzia odłupkowe (kultura klaktońska). Około 200 tys. lat temu pojawił się człowiek neandertalski, twórca kultur środk. paleolitu (kultura mustierska) charakteryzujących się rozwiniętymi technikami krzemieniarskimi i licznymi wyspecjalizowanymi narzędziami odłupkowymi (zgrzebła, noże, ostrza); po nim, na początku górnego paleolitu (ok. 40 tys. lat temu) — współcz. człowiek kopalny, wywodzący się z Bliskiego Wschodu, dotarł z nowym typem kultury (oryniackie kultury) na Bałkany, a później do środk. i zachodniej Europy. Udoskonalony oszczep i wynalazek łuku usprawniły łowiectwo, doprowadzając je do znacznej specjalizacji. Pojawiły się wysoce zorganizowane osady jedno- i wielosezonowe (np. Dolní Véstonice na Morawach). Z tego okresu znane są przejawy sztuki — malowidła naskalne w jaskiniach Francji i pn. Hiszpanii, figurki kobiece (Wenus paleolityczna). Wyodrębniły się liczne kultury, m.in.: solutrejska, magdaleńskie, graweckie, w końcu tego okresu m.in. kultury azylska i świderska. Typowa dla paleolitu gospodarka przyswajająca była kontynuowana jeszcze po epoce plejstocenu w holoceńskim mezolicie (ok. poł. IX-V tysiącl. p.n.e.), charakteryzującym się rozwojem wysoce wyspecjalizowanego modelu kultury leśnej tak silnie przystosowanej do środowiska, że aż konserwatywnej. Oprócz łowiectwa traperskiego rozwijało się zbieractwo i rybołówstwo. Narzędzia kam. były bardzo zminiaturyzowane (geometryzacja kształtów).
Na przeł. VII i VI tysiącl. p.n.e. w pd.-wsch. Europie (Tesalia, wyspy M. Egejskiego, rejon M. Czarnego), pojawiły się ślady osadnictwa związanego z neolitem (stadium przedceram.), wykazujące wyraźne powiązania z ośr. gospodarki wytwórczej na Bliskim Wschodzie — początki chowu bydła, uprawy zbóż. Pod wpływem tych samych prądów kulturowych, ale i przy znacznym udziale miejscowych tradycji, na obszarze Grecji i wyspach M. Egejskiego weszły w użycie naczynia z wypalonej gliny. Dalszy etap to rozwój w Grecji następujących bezpośrednio po sobie kultur ceram. (m.in. Protosesklo i Sesklo kultura). W 2. poł. VI tysiącl. p.n.e. powstał na Bałkanach pierwszy neolityczny krąg kulturowy Starčevo-Körös-Kremikowce pod wpływem oddziaływań kultury Protosesklo. Z kręgiem tym była genetycznie powiązana kultura ceramiki wstęgowej rytej. W zach. części basenu M. Śródziemnego (najprawdopodobniej od pocz. VI tysiącl.) rozwijał się krąg kultur z ceramiką impresso i cardium (ceramiki impresso kultura). Stał się on w późniejszych tysiącleciach podstawą formowania się wielu kultur neolitycznych na obszarze pd.-zach. i południowej Europy. Od IV tysiącl. postępowało znaczne zróżnicowanie i rozdrobnienie kulturowe w Europie. Na obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego w poł. IV tysiącl. p.n.e. powstała kultura pucharów lejkowatych. W strefie leśnej Europy Wschodniej egzystowały grupy ludności mezolitycznej, które przejęły od społeczności neolitycznej tylko niektóre nowe elementy kulturowe (umiejętność wytwarzania naczyń glinianych, gładzenie kamienia, niekiedy stałe osadnictwo z trwałą zabudową).
W 1. poł. IV tysiącl. w Europie pojawiła się umiejętność wytopu miedzi oraz sporadycznie — złota. Rozwinęło się górnictwo krzemienne (kopalnie m.in. w dzisiejszej W. Brytanii, Francji; w Polsce — największa w Krzemionkach). Wpłynęło to na dalekosiężną wymianę surowców i wytworów (szlaki rzeczne, mor.). Z zach. po środkową Europę rozprzestrzenił się zwyczaj budowy grobów megalitycznych. W środkowej Europie rozwijała się kultura amfor kulistych, później znaczne przestrzenie kontynentu objął krąg kulturowy ceramiki sznurowej. Wędrówka plemion kultury pucharów dzwonowatych z Płw. Iberyjskiego poprzez całą Europę aż do Polski, w poszukiwaniu (prawdopodobnie) złóż miedzi i cyny, dała początek epoce brązu — w południowej Europie ok. 2000, w Polsce ok. 1800 p.n.e. Nowy surowiec, brąz, już od III tysiącl. rozprzestrzeniał się z rejonu kaukasko-anatolijskiego, zastępując ok. 2000-1800 kamień. Około 1700-1500 wyodrębniło się kilka większych centrów, m.in. w środkowej Europie— kultura unietycka. Od poł. III tysiącl. na Krecie i później w Grecji rozwijała się kultura egejska; na pocz. II tysiącl. przybyli Achajowie, tworząc własną kulturę — mykeńską. Na przeł. II i I tysiącl. plemiona Grecji i Macedonii weszły w okres historii pisanej. W innych rejonach kontynentu w XVI-XIII w. p.n.e. bytowały grupy pokrewnych sobie plemion, twórców kręgu kultur mogiłowych. Niewiele później utworzył się zespół kultur pól popielnicowych, w tym kultura łużycka przez niektórych uznawana za prasłowiańską. Około 1000 p.n.e. wyodrębniały się plemiona celt. (Nadrenia, zach. Francja) i germ. (pn.-zach. Niemcy, Skandynawia); na Bałkany dotarli Ilirowie i Dorowie, w Anatolii pojawiały się tzw. ludy morskie. W tym samym czasie z pd.-wsch. do Europy dotarł nowy surowiec — żelazo, rozpowszechniając się ok. poł. I tysiącl.; zmieniło to zupełnie dotychczasowe układy gosp., ukształtowało nowy system kulturowy.
W epoce żelaza obszary nad M. Czarnym zasiedlili Scytowie; kultura łużycka uległa całkowitym przeobrażeniom; w pn. i środk. Italii formuje się kultura Villanova, a w jej części zach.-środk., w okresie poprzedzającym kształtowanie się dziejów Rzymu, rozwijała się kultura Etrusków. W V-III w. p.n.e. Celtowie zajęli znaczne obszary zach. i środkowej Europy (lateńska kultura). Ich wysoko rozwinięta kultura, oddziałująca na sąsiadów (szczególnie na Germanów), ujednoliciła kulturę Europy i doprowadziła do powstania wielu organizmów plemiennych, stanowiących przejście do przyszłych organizmów wczesnopaństwowych. Wraz z powstaniem cesarstwa rzymskiego w Europie ukształtował się system graniczny (limes), oddzielający obszary imperium od terenów barbarzyńskich. Badania archeol. pozwoliły na bliższe poznanie rozplanowania i poziomu życia rzym. obozów legionowych usytuowanych wzdłuż limes. Stało się także możliwe prześledzenie szlaków przemieszczeń poszczególnych plemion barbarzyńskiej Europy oraz ich zasięgów terytorialnych, m.in. Alemanów, Bajuwarów, Gotów czy Longobardów.
Wraz z uderzeniem Hunów (375) na gockie plemiona zamieszkujące stepy nad M. Czarnym rozpoczął się w Europie okres wędrówek ludów. Plemiona Ostrogotów, Wizygotów, Longobardów i Wandalów przełamały granice cesarstwa i spowodowały upadek Rzymu. Na miejsce ludów, które wywędrowały ze środkowej Europy na pd., nasunęły się tutaj (V/VI w.) z obszaru dzisiejszej Ukrainy i Białorusi plemiona słow.; od przeł. VII i VIII w. ich kultura materialna jest uchwytna w materiałach wykopaliskowych od Dniepru po Łabę i od M. Bałtyckiego po M. Adriatyckie. Archeologia dostarczyła także niezbitych dowodów na potwierdzenie migracji Awarów (VI-VIII w.) i Węgrów (pocz. X w.) na obszar W. Niz. Węgierskiej oraz Bułgarów (VII/VIII w.) na Płw. Bałkański. Znaleziska archeol. dokumentują również kolejne etapy wędrówek i podbojów skand. wikingów (IX-X w.). Wykopaliska archeol. uzupełniły w istotny sposób informacje średniow. źródeł pisanych, m.in. dotyczących rozwoju rolnictwa, funkcjonowania miast, lokalnej i dalekosiężnej wymiany handlowej.
Historia. W starożytności Europa nie stanowiła jedności gosp. i kulturowej. Południe kontynentu, zach. Azja i pn. Afryka tworzyły krąg wysoko rozwiniętej cywilizacji śródziemnomor., opartej na intensywnym i zróżnicowanym rolnictwie, gdzie rozwijały się miasta, rzemiosło użytkowe i artyst., blisko- i dalekosiężny handel, powstawały struktury państw., wprowadzono pismo oraz pieniądz. W Europie zwłaszcza Grecja osiągnęła w I tysiącl. p.n.e. wyjątkowy poziom rozwoju cywilizacji (sztuka, literatura, filozofia, formy ustroju polit., nauki mat.-przyr.), która po podbojach w IV w. p.n.e. Aleksandra III Wielkiego promieniowała na całą wsch. część rejonu śródziemnomor. i Azję po granice Indii (hellenizm). Zachodnią, środk. i północną Europę zamieszkiwały stosunkowo prymitywne ludy celt., germ., słow. i bałtyckie, wschodnią Europę — gł. irańskie (Scytowie, Sarmaci) oraz ugrofiń.; świat określany przez Greków jako „barbarzyński” był w rzeczywistości b. zróżnicowany, zamieszkujące go ludy osiągnęły różny stopień rozwoju kulturowego. W wyniku podbojów w III-I w. p.n.e. cały rejon M. Śródziemnego objęło imperium Rzymu; do II w. n.e. opanowało ono również obszar Europy na zach. od Renu, wraz z częścią W. Brytyjskich, i na pd. od Dunaju, przejściowo sięgając do Karpat Wsch.; pod rządami jednej scentralizowanej władzy nastąpiło ujednolicenie prawa, nasiliła się wymiana umiejętności techn., osiągnięć myśli, dzieł sztuki i prądów artyst., towarów. Imperium nie zatarło wszelkich różnic wewn.; w ciągu stuleci dokonał się proces romanizacji ziem Zachodu; Wschód, w tym pd.-wsch. część kontynentu eur., pozostał kulturowo i językowo gr.; różnice utrwalił istniejący od IV w. podział adm. na zach. i wsch. część cesarstwa. Rozpowszechnienie chrześcijaństwa w imperium uczyniło z tej religii jeden z gł. wspólnych elementów cywilizacji śródziemnomor., a następnie eur. — obok gr.-rzym. tradycji kult. i prawno-politycznych.
Wielkie wędrówki ludów w IV-VII w., wywołane najazdem Hunów na Europę, doprowadziły do upadku cesarstwa zachodniorzym. (476); powstające na jego gruzach królestwa germańskich najeźdźców podlegały chrystianizacji, wchłaniały, w zbarbaryzowanej wersji, elementy cywilizacji śródziemnomor.; w ciągu wieków stapiały się społeczności: rzymska i germańskie, wytwarzając — mimo różnorodności etnicznej i wielości polit. — zachodnioeur. jedność kulturową, opartą na podobnej strukturze społ.-gosp. (feudalizm), gdzie wiążącym czynnikiem ideowym stało się chrześcijaństwo obrządku łac., z hierarchiczną, ponadpaństw. strukturą kośc., podległą papieżowi w Rzymie; przywrócenie Zachodowi jedności polit. przez państwo Franków było krótkotrwałe, przyniosło jednak odnowienie idei cesarstwa zach. (800, Karol Wielki). Dawna cywilizacja gr.-rzym., choć schrystianizowana i przekształcona, znalazła pełniejszą kontynuację w gr. cesarstwie wsch. (bizantyńskie cesarstwo), które przetrwało coraz bardziej ograniczane terytorialnie do 1453. Podboje arab. spowodowały, że od VII w. znaczne obszary rejonu śródziemnomor.: zach. Azję, pn. Afrykę, a od VIII w. także Płw. Iberyjski, objęła cywilizacja islamu. Mimo regresu kult., gosp. i polit. Zachodu oraz — patrząc z uogólniającej perspektywy — postępującej słabości cesarstwa wsch., atrakcyjność obu tych sfer była wielka dla ludów środk., pn. i wschodniej Europy; wraz z przyjmowaniem chrztu — z Rzymu lub Bizancjum — do świata cywilizacji śródziemnomor.-chrześc. włączyła się od V do przeł. X i XI w. cała Europa (ostatnie enklawy do XIV w., jak Litwa); jednocześnie, wraz z krystalizowaniem się struktury powiązań kośc., polit. i kult., dokonał się jej podział na 2 kręgi: zach. (łac.) i wsch. (gr.), przypieczętowany 1054 rozłamem Kościoła na katol. i prawosł. (tzw. schizma wsch.); granica między nimi przebiegła przez zach. część Bałkanów, a dalej na pn. wyznaczył ją chrzest Węgier, Polski i krajów skand. w obrządku zach., a Rusi — wschodnim. W kręgu zach. prawie wyłącznym „nośnikiem” pisma, nauki i sztuki było duchowieństwo, językiem pisanym — łacina, ośr. przekazywania dziedzictwa kultury i wiedzy — klasztory; drugą warstwą społ., w pewnym sensie wspólną dla Europy i jednoczącą ją, stał się stan rycerski, który odwoływał się do tych samych kanonów postępowania, symboliki, wzorów moralnych.
Po okresie przewagi kręgu bizant. w V-X w., kiedy w zach. i środkowej Europie wśród wojen i najazdów zewn. (Normanowie, Madziarzy) kształtowały się dopiero trwałe organizmy państw., w końcu X i w XI w. Zachód — dzięki zdobyczom techn. (pług z odkładnicą, system trójpolowy) — przeszedł do ekspansji gosp. i demograf.: nastąpiło poszerzenie areału ziem uprawnych, wzrost wydajności rolnictwa, odnowienie miast, ożywienie handlu i rzemiosła, wzrost gęstości zaludnienia; od XII/XIII w. procesy intensywnego rozwoju gosp. objęły również Europę Środk.-Wschodnią; zjawiskom tym towarzyszył rozwój kultury (ożywianej m.in. przez zapożyczenia z islamu), której ważnymi ośr. stały się zakładane od XII w. uniw., sprzyjające — ze względu na jednolitość programową — unifikacji elit intelektualnych i utrwalaniu poczucia ich przynależności do łac. wspólnoty. Mimo ustalających się podziałów państw., wspólnota rel.-kult. umożliwiła odnowienie się tendencji uniwersalistycznych, zmierzających do podporządkowania całego zach. chrześcijaństwa władzy cesarza rzym. (tytuł przywrócony 962 przez królów niem. po opanowaniu pn. i środk. Włoch, kontynuacja idei jedności imperium rzym.) lub papieża (jako głowy chrześcijaństwa łac.); przejawem łączności świata łac. była również zewn. ekspansja polit.-rel. w konfrontacji z islamem (rekonkwista, krucjaty); walka przeciwstawnych kierunków uniwersalizmu doprowadziła ostatecznie do deprecjacji autorytetu zarówno cesarzy, jak i papieży (zwł. w epoce tzw. niewoli awiniońskiej oraz schizmy zach.); wykrystalizowała się Europa niezależnych monarchii nar. — z wyjątkiem Niemiec i Włoch rozbitych politycznie w wyniku osłabienia więzi cesarstwa rzym.-niemieckiego. Po najeździe mong. na wschodnią Europę w XIII w., zagrożenie dla państw wschodnio- i środkowoeur. stworzył podbój Płw. Bałkańskiego przez osmańską Turcję w 2. poł. XIV i w XV w. oraz jej dalszy napór (rozbicie Węgier w pocz. XVI w.).
W XIV w. zachodnią Europę objął długotrwały kryzys gosp., spowodowany zapewne niedostatecznymi zdolnościami produkcyjnymi średniow. rolnictwa, nie mogącego zaspokoić potrzeb wynikających z szybkiego przyrostu demograf.; klęski głodu zwiększały podatność na choroby; zwł. epidemia tzw. czarnej śmierci 1347-50 zdziesiątkowała ludność wielu krajów zach., pd. i północnej Europie i naruszyła ich ekonomikę; zahamowaniu uległo rozszerzanie kontaktów handlowych. Kryzys tylko w niewielkim stopniu dotknął środkową Europę, umożliwiając jej częściowe nadrobienie opóźnień. W 2. poł. XV i w XVI w. nastąpił ponowny rozwój gosp., kult. i polit. zachodniej Europy; wiele ważnych wynalazków (proch, kompas, druk, wielki piec hutn.) zrewolucjonizowało liczne dziedziny życia; dzięki ulepszeniu metod nawigacji stały się możliwe wyprawy dalekomor., wielkie odkrycia geogr. i ekspansja na inne kontynenty; od pocz. XV w. Portugalczycy penetrowali zach. wybrzeża Afryki, a następnie po jej opłynięciu dotarli do Indii; 1492 K. Kolumb odkrył dla Europy Amerykę i Hiszpanie rozpoczęli podbój Nowego Świata; do rywalizacji na morzach i o kolonie włączyli się wkrótce Holendrzy, Anglicy i Francuzi; na niespotykaną dotąd skalę rozszerzyła się wiedza Europejczyków o świecie, został zainicjowany wielowiekowy proces osadnictwa poza macierzystym kontynentem oraz zdobywania świat. hegemonii. Mocarstwa eur. podbiły wyspy Karaibów, większość ziem Ameryki Pd. i Środk. oraz część wybrzeży Ameryki Pn., Afryki i pd. Azji; eksploatowały bogactwa naturalne zajętych obszarów, czerpały korzyści z handlu; kolonie przyjmowały nadwyżkę ludności z Europy; najintensywniejsza eur. ekspansja osadnicza objęła Amerykę Pd. i Środk. (hiszp.-portug.) oraz Amerykę Pn. (gł. ang.), gdzie doprowadziła do zniszczenia miejscowych kultur, częściowego wytępienia tubylczej ludności (Indian) i stworzenia replik cywilizacji eur., podlegających przekształceniom pod wpływem warunków lokalnych (podobny proces nastąpił w XIX w. w Australii, skolonizowanej przez Brytyjczyków). Handel dalekosiężny, którego węzłowe punkty znalazły się w Niderlandach (Antwerpia, Amsterdam), wzajemnie uzależnił i zbliżył różne kraje eur., a także przyczynił się do wzrostu różnic (od XVI w.) w rozwoju społ. między zachodnią Europą, gdzie zaczęło zwiększać się znaczenie warstw związanych z rodzącą się produkcją przem. oraz z handlem i finansami, a rolniczą Europą Środkowo-Wschodnią, gdzie swą przewagę gosp. i polit. wzmocniła szlachta; podczas gdy w XVI-XVII w. w pn.-zach. Europie (początkowo Niderlandy, później Anglia) coraz wyraźniej uwidaczniał się rozwój elementów kapitalizmu, na środkowowsch. obszarach kontynentu utrwalały się stosunki feud. (wtórne poddaństwo, wzrost pańszczyzny), widoczne zwł. na ziemiach państwa pol.-litewskiego.
Sięgnięcie do antycznych tradycji cywilizacji eur. w okresie renesansu oraz osiągnięcia kultury i sztuki tej epoki (XIV-XVI w.), rozpowszechniane w Europie dzięki wynalazkowi druku i wędrówkom artystów, pozwoliły wzmocnić poczucie jedności cywilizacyjnej świata łac. przez skupienie elit eur. wokół wspólnego staroż. dziedzictwa gr.-rzym. przy akceptacji nar. różnorodności (literatury w językach nar.); jednocześnie po raz pierwszy od tysiąca lat kultura przestała być domeną duchowieństwa, znalazła oparcie również wśród osób świeckich; cechowało ją wszechstronne zainteresowanie człowiekiem (humanizm), odrodziła się nauk. obserwacja świata (M. Kopernik); renes. wspólnoty elit nie zniszczyło rozbicie religijnej jedności Zachodu w wyniku reformacji (1517 wystąpienie M. Lutra), która — oprócz rozłamu w świecie zach. chrześcijaństwa — przyniosła ożywienie dyskusji rel. i wzmożenie aktywności ewangelizacyjnej.
Różnice rel. stały się podłożem toczonych od 2. ćwierci XVI w. do 1648 wojen między katolikami a protestantami, które objęły zwł. kraje niem., Francję i Niderlandy (w mniejszym stopniu inne państwa, jak Anglię i Szkocję); konflikty te miały również wymiar rywalizacji między siłami odśrodkowymi w cesarstwie rzym.-niem. oraz ambicjami monarchii nar. (Francja, Anglia, Szwecja) a podejmowanymi przez cesarzy z rodu Habsburgów dążeniami (ostatecznie nieskutecznymi) do dominacji na kontynencie i jego rel. reunifikacji (wojna trzydziestoletnia); wyczerpanie walkami habsburskiej Hiszpanii oraz sukcesy Francji pozwoliły królowi fr. Ludwikowi XIV na sięgnięcie po hegemonię w Europie w 2. poł. XVII w.; we wschodniej Europie, po klęskach Turcji w końcu XVII w. jej potęga przestała stanowić zagrożenie dla świata chrześc.; do grona mocarstw weszła prawosł. i nawiązująca do tradycji bizant. Rosja, która od pocz. XVIII w. dokonywała — nakazanego odgórnie i raczej dość powierzchownego — otwarcia na zachodnioeur. krąg cywilizacyjny; prowadziła też ekspansję kolonialną w pn. i środk. Azji; w XVIII w. w Europie utrwalił się — nie naruszony mimo wojen wciągających w zmieniające się układy wszystkie gł. państwa — system równowagi, w którym czołową rolę odgrywały: Francja, W. Brytania, Austria, Rosja, a od poł. stulecia — również Prusy. Z wyjątkiem W. Brytanii podjęły one (i niektóre mniejsze monarchie niem., skand., wł.) w 2. poł. XVII i w XVIII w. wysiłki w celu zmodernizowania struktur państwa, centralizując administrację, działaniami merkantylistycznymi wzmacniając finanse, rozszerzając władzę monarchy (absolutyzm), stawiając interes państwa ponad interesem stanowym lub rel.; państwa, które nie dokonały tych przeobrażeń, wyraźnie słabły, a w niekorzystnej sytuacji międzynar. stawały się ofiarami obcej ekspansji (Turcja wypierana przez Austrię i Rosję, rozbiory Polski 1772-95). Odrębną drogą podążała od XVII w. W. Brytania, gdzie (zwł. po rewolucji 1688-89) krystalizował się ustrój oparty na mającej coraz większe znaczenie obieralnej reprezentacji społeczeństwa (a faktycznie — właścicieli ziemskich oraz zamożnych warstw handl.-przem.-finansowych), przy malejących uprawnieniach monarchy, rozdziale władz i szerokich swobodach osobistych; wolność działania, brak twardych granic międzystanowych stworzyły warunki do ekon. ruchliwości społeczeństwa; wynalazki techn. (maszyna parowa) zapoczątkowały rewolucję przemysłową; nowoczesne metody finansowania wysiłku wojennego i potężna flota umożliwiły objęcie przodownictwa w rywalizacji kolonialnej.
Ideałem dla monarchii absolutnych była potęga XVII-wiecznej Francji, jej dwór król. — wzorem dla dworów eur., język fr. — międzynar. językiem elit, Paryż w XVIII w. — kult. stolicą kontynentu; w XVIII w. z Francji promieniowała na Europę myśl oświecenia, choć wiele z jej idei było pochodzenia bryt., wiele myśli i odkryć nauk. — znane wąskim kręgom już w XVII w.; oświec. przewrót umysłowy oznaczał zwycięstwo samodzielności myślenia w konflikcie z dogmatyką; odrzucono bezkryt. podporządkowanie się zastanym prawdom i autorytetom; zakwestionowano pozycję religii i Kościołów; starano się odkryć prawa rządzące przyrodą, a także życiem polit. i społ. zbiorowości i jednostki; prowadzono eksperymenty i obserwacje; dano fundamenty pod nieskrępowany rozwój nauki; zwalczano przywileje feud. jako sprzeczne z naturalnym prawem do własności i równości. Idee epoki w konfrontacji z tradycyjnym, a coraz bardziej nieefektywnym systemem monarchii fr. doprowadziły do wybuchu rewolucji francuskiej 1789, która zainicjowała wielki wstrząs społ. i polit. w całej Europie; jej zdobycze i idee: powszechne uczestnictwo w życiu polit., rządy konstytucyjne, prawa człowieka i obywatela niezależne od urodzenia i majątku, wolność, równość i braterstwo, choć rychło od nich odstąpiono, stały się w różnym stopniu hasłami nurtów konstytucyjno-liberalnych, demokr., rewol. na dziesiątki lat. Wojny rewolucyjnej Francji, zaatakowanej przez monarchie eur., zapoczątkowały jej ekspansję, kontynuowaną z rozmachem przez ces. Napoleona I, budującego ogólnoeur. system państw rządzonych przez Francję — swego rodzaju nową jedność eur.; ekspansja ta rozkrzewiła równocześnie fr. idee rewol. w całej Europie, a wojny i przemiany polit. przyczyniły się do pobudzenia poczucia więzi nar.; po klęsce Napoleona I zwycięskie monarchie odnowiły na kongresie wiedeńskim (1814-15) system równowagi eur. w postaci tzw. koncertu 5 mocarstw, które miały decydować o sprawach kontynentu, oraz przywróciły przedrewol. dynastie i ustrój absolutystyczny.
Przez następne pół wieku, odwołując się do idei wzbudzonych przez rewolucję fr. i epopeję napoleońską oraz na tle coraz silniejszego kształtowania się poczucia przynależności nar. w epoce romantyzmu, system wiedeński usiłowały wielokrotnie podważyć ruchy i powstania liberalne, demokr. i nar. (zwł. 1830-31, Wiosna Ludów 1848-49); mimo że przeważnie tłumione, przyczyniały się do stopniowego przekształcania systemu ustrojowego na prawie całym kontynencie eur. (z wyjątkiem Rosji i Turcji) przez ustanawianie zgromadzeń przedstawicielskich i rozszerzanie ich uprawnień, zwiększanie elektoratu, gdzie cenzusem stał się posiadany majątek, co w praktyce dawało coraz większą władzę burżuazji; zlikwidowano w zasadzie feud. system władania ziemią i poddaństwo chłopów; poczucie jedności nar., gł. na podstawie wspólnoty języka, kultury, historii, przygotowało zjednoczenie Włoch 1861 i Niemiec 1871.
W stuleciu 1815-1914 stopniowo większość kontynentu eur. objęła rewolucja przem., pobudzana przez wynalazki i nowe konstrukcje techn. (kolej, żegluga parowa, telegraf, elektryczność, silniki spalinowe, telefon); towarzyszył jej szybki przyrost demograf.: z ok. 190 do ok. 400 mln (1800-1900), urbanizacja zach. i częściowo środkowej Europy oraz skokowy wzrost liczby wielkich miast (1800-1910: z 20 do 180 ponad 100-tysięcznych); rosła liczebność klasy robotn.; umożliwiająca ekspansję przem. akumulacja kapitału występowała jednocześnie z bezwzględną ekon. eksploatacją siły roboczej, nie posiadającej również praw polit.; zabiegi ugrupowań liberalnych o reformy wyborcze, walka robotników organizujących się w związki zaw. i partie polit. (z których nurt radykalny, marksist. nawoływał do rewolucji społ.) oraz dążenia rządzących do wzmocnienia spoistości państwa prowadziły do przyznawania w zach. i środkowej Europie powszechnego prawa wyborczego, wprowadzania ustawodawstwa społ. (limity czasu pracy, ubezpieczenia), organizowania powszechnej oświaty; kształtował się model społeczeństwa obywatelskiego. W XIX w. dopełniła się wewn. integracja narodów zachodniej Europy; postępowały — w zasadzie im dalej na wsch. i pd.-wsch., tym później, aż włącznie do 1. ćwierci XX w. — procesy integracyjne wśród narodów pozbawionych własnych państw, a nawet wśród tych, które nigdy wcześniej nie powołały struktur państw., a własną inteligencję wyłoniły dopiero w XIX lub na przeł. XIX i XX w.
Wiek XIX był też okresem nasilającej się ekspansji kolonialnej mocarstw eur.; po zdobyciu 1776-1825 niepodległości przez najbardziej zeuropeizowane kolonie w Ameryce Pn. i Pd. (z wyjątkiem Kanady i wysp Karaibów) mocarstwa eur. — W. Brytania, Francja, Rosja, później także Niemcy, Włochy — wykorzystując swą technol. przewagę dokonały podziału Afryki, Azji, Oceanii. Ostatnie 10-lecia XIX w. charakteryzowała całkowita przewaga mocarstw eur. w świecie, choć równocześnie rosła gosp. potęga Stanów Zjedn., a bardzo szybkiej modernizacji dokonywała Japonia; na przeł. XIX i XX w. oba te państwa weszły na arenę polityki świat.; rywalizacja o kolonie — źródła surowców i rynki zbytu dla przemysłu metropolii — zaostrzyła stosunki między mocarstwami, zakłócane już konfliktami o polit. ukształtowanie Bałkanów, skąd stopniowo wypierano imperium tur.; eur. równowagę systemu wiedeńskiego naruszyło powstanie 1871 zjednoczonego przez Prusy państwa niem., podporządkowującego sobie słabnące Austro-Węgry (przekształcone 1867 cesarstwo austr.) i zdobywającego pozycję najpotężniejszego mocarstwa przem. w Europie; do grupy mocarstw eur. dołączyły Włochy.
Konflikty kolonialne i spory o wpływy w Europie doprowadziły do wybuchu I wojny światowej 1914-18 między 2 blokami państw (centr.: Niemcy i Austro-Węgry oraz Bułgaria i Turcja; ententa: W. Brytania, Francja, Rosja, później także Włochy oraz skupiona wokół nich grupa mniejszych panstw); wojna zburzyła system polit. utrzymywany od 100 lat; toczyła się gł. w Europie, wymagała od uczestników nie tylko udziału ich sił zbrojnych, ale zaangażowania w wysiłek wojenny całych społeczeństw i gospodarek nar.; spowodowała ogromne zniszczenia obszarów frontowych oraz wyczerpanie ekon. walczących państw eur.; fakt, że rozstrzygnięcie nastąpiło po wejściu Stanów Zjedn. do wojny, zwiastował nowy układ sił i przesuwanie się świat. punktu ciężkości poza Europę. U schyłku wojny w wielu krajach środk., wsch. i pd.-wschodniej Europy nasiliły się dążenia niepodl. oraz ujawniły tendencje rewol.; do głębokiego wstrząsu społ.-ekon. i ustrojowego doszło w Rosji: 1917 wybuchła rewolucja lutowa, obalająca autokratyczną władzę cara i dająca szansę na budowę ustroju demokr., a następnie rewolucja październikowa i kilkuletnia wojna domowa, w wyniku których powstało państwo (od 1922 p.n. Związek Socjalist. Republik Radz.), stawiające sobie za cel zaprowadzenie ustroju równości i sprawiedliwości — komunizmu; kiedy załamały się sowieckie kalkulacje na szybkie rozprzestrzenienie rewolucji, ZSRR znalazł się w znacznej izolacji od Europy i świata.
W wyniku klęski 1917-18 Rosji na froncie niem., zwycięstwa 1918 ententy nad Niemcami i rozpadu Austro-Węgier, ukształtowała się nowa struktura terytorialna Europy, uregulowana traktatami paryskiej konferencji pokojowej 1919-20 (z Niemcami pokój podpisano w Wersalu, stąd powojenny system polit. w Europie zwano wersalskim); w środk. i pd.-wschodniej Europie powstały nowe państwa, inne odzyskały niegdyś utraconą niepodległość (m.in. Polska). Większość z nich wprowadziła ustrój republiki demokr.; republiką stały się też Niemcy; w wyniku procesu ewolucyjnego również w starych monarchiach konstytucyjnych faktycznie zapanowały rządy demokr.-parlamentarne. Aby zapobiec nowym wojnom, 1919 utworzono ogólnoświat. Ligę Narodów, do której nie weszły jednak m.in. Stany Zjedn., ograniczające po 1919 udział w sprawach eur.; Ligę zdominowały W. Brytania i Francja; mocarstwa te rozszerzyły jeszcze swe posiadłości pozaeur. kosztem niem. kolonii i azjat. części imperium tur. (mandaty Ligi Narodów). Trwałości systemu wersalskiego zagrażały napięcia wokół nowych granic eur. przecinających często obszary mieszane etnicznie i historycznie sporne, nacjonalizmy wśród młodych narodów, poczucie hist. krzywdy oraz chęć odzyskania utraconych terytoriów i pozycji wielkomocarstwowej przez Niemcy, niezaspokojone ambicje Włoch, ideologiczne założenie władz ZSRR o nieuchronności świat. rewolucji. W warunkach rozbicia i skłócenia polit. oraz sporów gosp. w latach 20. nabrał jednak rozgłosu tzw. ruch paneuropejski, dążący do utworzenia zespolonej społeczności Europy kontynentalnej (bez W. Brytanii i ZSRR), opartej na wspólnocie kultury i historii, znoszącej granice międzypaństw. przy zachowaniu autonomii narodów i przeciwstawiającej się rosnącej potędze mocarstw pozaeur.; do idei Paneuropy nawiązały po II wojnie świat. zachodnioeur. koncepcje integracyjne — w Europie lat 20. i 30. przeważyły sprzeczności i tendencje nacjonalistyczne. Częste rozchwianie polit. w młodych, niedoświadczonych demokracjach, w zetknięciu z trudnościami ekon. (zwł. w okresie świat. kryzysu gosp. 1929-33) oraz z agitacją nacjonalistyczną, stwarzało warunki do wprowadzania różnych systemów władzy totalitarnej (faszyzm, nazizm) lub autorytarnej — na drodze zamachu stanu (np. Włochy 1922, Portugalia 1926), wojny domowej (Hiszpania 1936-39), czy przy wykorzystaniu procedur demokr. (Niemcy 1933); najbardziej restrykcyjne systemy wykształciły się w niem. III Rzeszy A. Hitlera, a także w ZSRR za Stalina, gdzie nie tylko zlikwidowano opozycję wewn., ale terror sięgnął rozmiarów ludobójstwa. Odbudowa gosp. i militarna Niemiec oraz niem. i wł. ekspansja polit. (od 1938), której nie przeciwstawiła się ustępliwa polityka W. Brytanii i Francji (monachijskie układy 1938), doprowadziły do rozsadzenia systemu wersalskiego; hitl. III Rzesza, będąca w sojuszu z Włochami i Japonią, zmierzała do panowania w Europie i podziału świata. W 1939 agresja niem. na Polskę, dokonana przy współudziale ZSRR, stała się początkiem II wojny światowej 1939-45.
Zawiązana 1941 koalicja W. Brytanii, ZSRR i Stanów Zjedn., wspierana przez ruch oporu w krajach okupowanych i przez siły krajów wyzwalanych, zdołała 1945 doprowadzić do kapitulacji Niemiec i ich sojuszników; 1945 na konferencjach w Jałcie i Poczdamie 3 mocarstwa uregulowały nowy kształt terytorialny Europy oraz wyznaczyły strefy wpływów państw zach. i ZSRR na kontynencie; wojna, mająca charakter konfliktu totalnego, spowodowała — w toku działań militarnych, eksploatacji podbitych krajów, terroru i eksterminacji narodów — wyniszczenie demograf. i ekonomiczne Europy; w środk. i wsch. części kontynentu doszło do znacznych przesunięć etnicznych w wyniku polityki władz sowieckich (przesiedlenia zapoczątkowane jeszcze w latach 30.), niem. ludobójstwa oraz powojennych „repatriacji” do państw w nowych granicach; osłabione wyszły z wojny stare mocarstwa zachodnioeur. — W. Brytania i Francja; układ sił w Europie i na świecie nabrał charakteru dwubiegunowego: na Zachodzie przywództwo objęły Stany Zjedn., na Wschodzie — mimo ogromnych strat wojennych — hegemonię sprawował rządzony dyktatorsko ZSRR; w Europie granica między obu przeciwstawnymi i — po krótkim okresie powojennej euforii — rywalizującymi obozami (zimna wojna) przebiegła przez podzielone Niemcy (od 1949: RFN i NRD); podział uwidocznił się też na forum ONZ (zał. 1945).
W Europie Zachodniej przywrócono rządy demokr., zachowano system gospodarki rynkowej połączony z interwencjonizmem państwa; odbudowy gospodarki dokonano przy pomocy Stanów Zjedn. (Marshalla plan); współpraca polit.-wojsk. przybrała kształt organiz. 1949 w postaci Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), choć państwa eur. nie rezygnowały z bliższej współpracy wewnątrzeur. (pakt brukselski 1948, Unia Zachodnioeuropejska powołana 1955); w ścisłym powiązaniu z gospodarką Stanów Zjedn. i in. państw pozaeur., Europę Zachodnią objęła nowa faza rewolucji nauk.-techn. (automatyzacja, wykorzystanie energii jądr., komputeryzacja, systemy komunikacji), powodująca oprócz ogólnego rozwoju ekon. także szybkie podnoszenie się materialnego poziomu życia społeczeństw. Istotnym elementem w polityce zachodnioeur. stały się poszukiwania różnych form międzynar. współpracy polit., kult., a zwł. gosp.; 1948 unię celną zawiązały państwa Beneluxu, 1949 powstała Rada Europy, 1952 Rada Nordycka, 1952 Eur. Wspólnota Węgla i Stali, 1957 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG, od 1993 Unia Europejska), 1960 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD); zwł. EWG stała się organizacją najskuteczniej integrującą swój międzynar. rynek wewn., zwiększała potencjał ekon. i przyciągała nowe państwa (wzrost z 6 do 12 do 1986). W stosunkach wewnątrzpolit. charakterystyczna dla większości państw zachodnioeur. stała się marginalizacja orientacji skrajnych (np. nacjonalistycznych); komuniści znaczne wpływy mieli we Włoszech i Francji, będąc jednak od końca lat 40. w opozycji; w wielu krajach wykształcił się system oparty na dwóch silnych, rywalizujących ze sobą i zmieniających się u władzy partiach: centrolewicowej (socjaldemokr.) i centroprawicowej (chrześc.-demokr. lub konserwatywnej bądź bloku partii konserwatywno-liberalnych); realizowały one odmienne (co do zakresu interwencjonizmu państw., ustawodawstwa społecznego, czy roli związków zaw.) koncepcje społ.-ekon., ale przy uznaniu pluralizmu gosp. i konkurencji rynkowej; po upadku w latach 70. władzy autorytarnej w Portugalii i Hiszpanii również w tych krajach w latach 80. i 90. zaistniały tendencje ku wytworzeniu układów dwupartyjnych. W latach 50. i 60. dokonał się praktycznie całkowity rozpad imperiów kolonialnych: fr. i bryt., a po 1974 — jako ostatniego — portug.; zachowały się dwu- i wielostronne (bryt. Wspólnota Narodów) powiązania gosp., kult., w mniejszym stopniu polit. i wojskowe.
W Europie Wschodniej po 1945 nastąpiła likwidacja suwerenności państw w sowieckiej strefie wpływów i ich pełne podporządkowanie polit., gosp. i wojsk. ZSRR (usamodzielniły się: Jugosławia 1949 i Albania 1961, zachowując ustrój komunist.); zaprowadzono rządy partii komunist. i wyeliminowano wszelką opozycję wewn.; przeforsowano upaństwowienie gospodarek nar., które poddano centr. zarządzaniu; formami organiz. powiązań były: Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949) i wojsk.-polit. Układ Warszawski (1955); w okresie powojennym kraje Europy Środkowo-Wsch. odnotowały wzrost gosp.: odbudowały się ze zniszczeń wojennych, rozwijały przemysł; wkrótce uwidoczniły się niewydolności systemu: brak elastyczności centr. planowania, stłumienie inicjatywy jednostek, marnotrawienie środków państw., silne ograniczenie międzynar. wymiany gosp.; rosło opóźnienie cywilizacyjne wobec Zachodu, nakładając się na pozostałości minionych epok. Od 1955 zaznaczyło się niewielkie polepszenie stosunków Wschód-Zachód; 1955 mocarstwa zawarły traktat regulujący status Austrii; wyraźniejsze odprężenie nastąpiło w latach 70.: 1970 podpisano układy o stosunkach ZSRR-RFN i PRL-RFN, 1972 — NRD-RFN oraz amer.-sowiecki układ SALT-I; poprawa atmosfery polit. umożliwiła zwołanie do Helsinek Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1972-75) z udziałem 33 państw eur., Stanów Zjedn. i Kanady. Jednocześnie ZSRR stale potwierdzał nienaruszalność bloku wsch. (interwencje na Węgrzech 1956 i w Czechosłowacji 1968, stan wojenny w Polsce 1981), co powodowało zaostrzanie relacji między obu blokami; okresom złagodzenia stosunków polit. towarzyszyło umiarkowane otwarcie kontaktów gosp., kult. i międzyludzkich; uwidaczniały one społeczeństwom Europy Środkowo-Wsch. rosnącą różnicę poziomów życia w obu częściach kontynentu, powodowały wzrost aspiracji bytowych oraz obywatelskich; blok sowiecki trwał, nie decydując się ani na reformy gosp., ani ustrojowe, bazując na powszechnej w społeczeństwach świadomości zagrożenia możliwością kolejnej interwencji militarnej ZSRR.
W 1986 w ZSRR został zapoczątkowany przez M.S. Gorbaczowa powolny proces odchodzenia od ideologicznego dogmatyzmu, wprowadzania jawności w życiu publ. oraz reform w gospodarce; 1989 kompromisowe zmiany w Polsce (Okrągły Stół, wybory) nie wywołały negatywnej reakcji sowieckiej; fala demokratyzacji ogarnęła całą Europę Środkowo-Wsch.; ujawniły się tendencje odśrodkowe na tle nar. w samym ZSRR; 1990 doszło do zjednoczenia Niemiec; 1991 został rozwiązany Układ Warsz., RWPG oraz ZSRR; świat. system polit. istniejący od 1945 uległ rozbiciu, pozostało jedno mocarstwo globalne — Stany Zjednoczone. Państwa Europy Środkowo-Wsch. rozpoczęły proces transformacji ustrojowej: wprowadzania zasad i instytucji demokr., wolnego rynku, kształtowania społeczeństwa obywatelskiego; podjęły próbę przeobrażenia zacofanych gospodarek i zbliżenia z Zachodem; wyraźnie nasiliły się kontakty polit., 1990-92 państwa środkowoeur. przyjęto do Rady Europy, 1991 utworzono Radę Współpracy Północnoatlantyckiej (państwa NATO oraz byłego Układu Warsz. i ZSRR); ostrożnie przyjęte zostały natomiast zabiegi o członkostwo w EWG (1994 stowarzyszenie Polski i Węgier z Unią Eur.) i w NATO. Równocześnie EWG zintensyfikowala proces integracji wewn., obejmując nim także sprawy polit.; 1993 jej państwa członkowskie utworzyły Unię Eur., do której przystąpiła również część krajów EFTA. Po 1989 w wielu krajach odżyły napięcia na tle nar., doprowadzając do wybuchu 1991 wojny domowej w Jugosławii i rozpadu tej federacji oraz do decyzji o podziale Czechosłowacji od 1993; również Europa Zachodnia nie jest wolna od zjawisk odradzania się radykalnych nurtów nacjonalistycznych oraz odśrodkowych ambicji małych narodów nie mających własnych państw. W obu częściach Europy procesy integracji polit. i gosp. (mimo różnego stopnia ich nasilenia), a także rosnąca powszechność kosmopolitycznej, euroamer. kultury masowej, wywołują obawy o zachowanie przez narody ich tożsamości oraz suwerenności państwowej. W Europie Wschodniej pozycję dominującą odzyskuje Rosja, będąca gł. państwem sukcesyjnym ZSRR i zabiegająca o osiągnięcie mocarstwowych wpływów ponadregionalnych.
Historia powszechna PWN : T. MANTEUFFEL Średniowiecze, wyd. 6 Warszawa 1993, Z. WÓJCIK Wiek XVI-XVII, wyd. 4 Warszawa 1991, E. ROSTWOROWSKI Wiek XVIII, wyd. 4 Warszawa 1994, M. ŻYWCZYŃSKI 1789-1870, wyd. 6 Warszawa 1991, J. PAJEWSKI 1871-1918, wyd. 5 Warszawa 1994;
B. ZIENTARA Historia powszechna średniowiecza, wyd. 2. Warszawa 1973;
Dziesięć wieków Europy, red. J. Żarnowski, Warszawa 1983;
L. BAZYLOW Historia powszechna 1789-1918, wyd. 2. Warszawa 1986;
K. POMIAN Europa i jej narody, Warszawa 1992;
M. MAŁOWIST Europa i jej ekspansja XIV-XVII w., Warszawa 1993;
W. LAQUEUR Historia Europy 1945-1992, Londyn 1993.