ZOBOWIĄZANIA

Zobowiązania (obligationes) - opracowane zostały w sposób doskonały. Wiele późniejszych systemów przepisywało później tą część prawa (np. kodeks napoleona).

Zobowiązania powstały na drodze wielowiekowego rozwoju, powstały aby ubezpieczyć i umocnić system kredytowy.

Próby definiowania (jurysprudencja):

1. Gajus, Ulpian, Paulus - dotyczą pewnego podziały stosunków między podmiotami prawa, które należy rozwiązać środkami państwa

2. gajusz - istotą zobowiązania nie jest to, aby jakąś rzecz czynić naszą, ale aby zmusić kogoś do wykonania pewnego świadczenia na naszą rzecz.

3. Najstarsze - obligatio - od ligare - wiązanie - jeśli ktoś nie wykonał zobowiązania, to można było go związać

4. klasyczny okres - wiązanie teoretyczne

5. definicja - jest to taki stosunek prawny, w którym jedna strona zwana dłużnikiem (debitor), jest zobowiązana do wykonania na rzecz drugiej osoby (creditor - wierzyciel), jakieś świadczenie.

Wierzyciel może domagać się spełnienia świadczenia (uprzywilejowana pozycja).

Dopiero od klasyku dbano o debitora też (humanizacja prawa)

PODZIAŁ

1. Ze względu na źródło powstania (jak zostało zawiązane)

1. Ex contractu - z kontraktu (umowy)

2. Ex delicto - przestępstwo prawa prywatnego

1. Prawa pretorskiego

2. Prawa cywilnego

1. Z innych przyczyn

1. Quasi ex contractu

2. Quasi ex delicto

1. Pacta - umowy, które generalnie były niezaskarżalne

1. pacta nuda - niezaskarżalne

2. pacta vestita - przyznano im zaskarżalność

- pretoria-nudana - zaskarżalne przez prawo pretorskie

- legitima - przez cesarza

- adiecta - dodane do umowy

Kontrakty główne:

1. Werbalne - słowne - powstawały w wyniku porozumienia się stron i wypowiedzenie przy okazji porozumienia uroczystych słów

2. Literalne - piśmienne - udokumentowane na piśmie

3. Realne - zawiązane przez przekazanie rzeczy

4. Konsensualne - zaskarżalne przez samo porozumienie stron, które wystarczało do zawiązania zobowiązania

2. Ze względu na zaskarżalność

1. Zaskarżalne - cywilne

2. Niezaskarżalne - naturalne (jeżeli ktoś nie musiał wykonywać zobowiązania, a wykonał to nie podlegało zwrotowi)

Ad 2. Naturalne

Były one niezaskarżalne od samego początku.

Pochodne od cywilnych - były sytuacje kiedy było niezbędne zaciągnięcie zobowiązania zabronionego przez prawo cywilne - działania kredytowe osób alieni iuris.

3. Aspekt personalny

1. Jednostronnie zobowiązujące - tylko jedna osoba jest dłużnikiem i tyko jedna osoba jest wierzycielem

2. Wielostronne (dwustronne) - obie strony są jednocześnie i dłużnikiem i wierzycielem (uprawnione i zobowiązane)

1. Zupełne (doskonałe) - kiedy w momencie zawiązania zobowiązania obie strony są od razu uprawnione i zobowiązane (np. kupno-sprzedaż)

2. Niezupełne (niedoskonałe) - właściwie są to zobowiązania jednostronne, ale mogą wydarzyć się okoliczności prowadzące do zamiany ról (np. depozyt - jeśli depozytariusz musi dołożyć wkładu finansowego do rzeczy, to deponent jest zobowiązany oddać mu pieniądze)

4. Aspekt podmiotowy

1. Indywidualne - węzeł obligatoryjny miał ściśle osobisty charakter

Zbiorowe podzielne - można było świadczenie większej ilości osób rozłożyć na części, bez stosunkowej utraty wartości (zobowiązania pieniężne), to następowała indywidualizacja zobowiązania, bo wierzytelność dzieli się z mocy samego prawa.

2. Kumulatywne - współsprawcy tego samego deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego indywidualnie, ale każdy musiał mu zapłacić oznaczoną karę prywatną w pełnej wysokości.

3. Solidarne - pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno. Solidarność czynna - solidarność wierzycieli. Solidarność bierna - solidarność dłużników. Zobowiązanie ciąży na wszystkich, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalani także pozostałych.

Prawo regresu - podział korzyści, bądź straty w przypadku solidarności stron zobowiązania.

5. Świadczenie przemienne - zasadniczo występuje tutaj, tak jak przy normalnych zobowiązaniach, jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się z tego świadczenia przez wykonanie innego świadczenia.

Świadczenie - przedmiot zobowiązania

Dłużnik - to co musi wykonać - obowiązek

Wierzyciel - to czego ma prawo domagać się od dłużnika - uprawnienie

Dare - przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa własności

Facere - wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności, faktycznej czy prawnej natury.

Non facere - powstrzymanie się od działania.

Praestare - nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, a także odpowiedzialności za cudzy dług

Zasady:

• Musiało być możliwe do wykonania

• Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami

• Świadczenie musiało być dokładnie określone

• Musi być przeliczane na wartość określoną w pieniądzu

Modyfikacje w świadczeniach:

• Odsetki - wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału obliczone według określonej stopy procentowej, w stosunku do wysokości kapitału oraz okresu jego eksploatacji.

------====ABSENCJA SADA====-------

Pożyczka, pożyczka morska, kontrakty werbalne, kontrakty literalne

KONTRAKTY REALNE

Wiążące i zaskarżalne stawały się dopiero wtedy, gdy pomiędzy stronami nastąpiło przesuniecie majątkowe w postaci wydania rzeczy. Nie wystarczało samo porozumienie, które i tutaj musiało być oczywiście osiągnięte.

Kontrakty dobrej wiary (bonae fidei).

Kontrakty dwustronnie zobowiązujące

1. Mutuum - pożyczka

2. Fiducia - przeniesienie własności

3. Commodatum - użyczenie

4. Depositum - przechowanie

5. Pignus - zastaw ręczny

Ad. 1 POŻYCZKA - w książce

Ad 3. COMMODATUM - użyczenie

Dwustronnie zobowiązujący, niezupełny (niedoskonały)

Jedna strona - komodant przekazuje do bezpłatnego używania pewne rzeczy komodatariuszowi.

Przedmiotem mogły być jedynie rzeczy nieużywalne (najczęściej ruchomości), zużywalne, tylko gdy miały służyć na pokaz.

Prawa i obowiązki stron:

Komodant - przekazywał swego rodzaju dzierżenie

Komodatariusz

• Miał korzyść z korzystania,

• Miał obowiązek zwrotu rzeczy po upływie umówionego terminu (jeśli nie oddał, to uważano to za kradzież)

• Jeżeli musiał dokonać wkładu finansowego w rzecz, to miał prawo wystąpić do komodanta o zwrot wkładu.

Prekarium - na prośbę petenta (prekarzysty) druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania (z możliwością odwołania w każdej chwili)

Prekarzysta był wyposażony w ochronę interdyktalną (1 z 5 przypadków)

Ad 4. Depositum

Deponent (wierzyciel) oddawał pewne rzeczy depozytariuszowi (dłużnik). Świadczenie bezpłatne.

Sytuacja miedzy stronami:

• Depozytariusz - był obowiązany do wywiązania się z powierzonych obowiązków

• Depozytariusz nie mógł używać tej rzeczy

• Na wierzycielu ciążyła odpowiedzialność - bo sam decydował komu powierza rzecz. Ryzykował wybranie nieodpowiedniej osoby (culpa in diligendo)

Szczególne rodzaje depozytu:

• Depozyt konieczny - spowodowany siłą wyższą, która zmusiła deponenta do złożenia rzeczy. Powodowało to ograniczony wyr depozytariusza, a więc większa surowość prawną wobec depozytariusza, który nie wydał rzeczy (in duplum) oraz popadał w infamię

• Depozyt nieprawidłowy (irregulare) - przedmiotem tego depozytu były rzeczy zamienne (oznaczone gatunkowo) - głównie pieniądze. Depozytariusz miał prawo używać rzecz, ale był miał obowiązek oddać taka samą ilość takich samych rzeczy.

• Depozyt sekwestrowy (sequestre) - dotyczył rzeczy spornej, którą na czas trwania sporu składano w ręce osoby trzeciej (osobnego przechowawcy). Sequester był posiadaczem ad interdicta - zwycięzca w procesie mógł wydobyć od niego rzecz przy pomocy actio depositi.

Ad 5. Pignus - zastaw ręczny

Strony: zastawnik - wierzyciel; zastawca - dłużnik.

Dotyczyło przeważnie ograniczonego prawa rzeczowego.

Zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w razie spłaty długu, lub też wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej. Zastawnik nie mógł używać rzeczy.

KONTRAKTY KONSENSUALNE

Kontrakty dobrej wiary, dwustronnie zobowiązujące, doskonałe (płatne)

1. Kupna-sprzedaży (emptio venditio)

2. Najmu (locatio conductio)

3. Spółki (societas)

4. Zlecenia (mandatum)

Ad 1. EMPTIO VENDITIO

Wywodzi się z zamiany, która byłą „najstarszą postacią”.

Kolejną formą byłą sprzedaż gotówkowa - której formą prawną byłą mancypacja, ale przy obrocie rzeczami nec mancipi i z cudzoziemcami posługiwano się traditio.

Następnie wprowadzono sprzedaż kredytową - sprzedaż z odroczeniem świadczenia. Z czasem odroczyć można było również wydanie rzeczy. Ochrona - stypulacje.

Kontrakt konsensualny - nowa forma obrotu, możliwie najbardziej elastyczna i swobodna.

Sprzedający - zobowiązywał się do wydania przedmiotu transakcji i zapewnienia kupującemu bezpiecznego, pewnego posiadania tej rzeczy. Przenoszono od razu prawo własności.

Elementy niezbędne:

1. Merx - przedmiot

Przedmiotem mogły być wszystkie rzeczy będące w obrocie (nawet skradzione).

Rzecz, którą chciano sprzedać musiała być dokładnie opisana

Dopuszczenie do sprzedaży rzeczy jeszcze nie istniejącej:

• Kupno rzeczy spodziewanej (emptio rei speratae) - sprzedawca brał na siebie pełną odpowiedzialność i jeśli coś nie nastąpiło, to kupujący mógł żądać wydania ceny.

• Kupno nadziei (emptio spei) - ryzyko ponosił kupujący i jeśli rybak nic nie złowił, to pieniądze przepadały

• Pretium - cena

• Wyrażona w pieniądzu

• Dokładni wyznaczona

• Postać rzeczywistą (przedstawiać realna wartość ekonomiczną)

• Słuszna (niedopuszczalny podstęp)

Zabezpieczenia:

• Domagano się piśmiennego poręczenia

• Zadatek (arra) - przy wykonaniu kontraktu zadatek podlegał zwrotowi lub zaliczeniu na cenę kupna. (brak wykonania kontraktu - zadatek przepadał)

Pacta dotyczyły:

• Lepszej oferty

• Kupna na próbę

• Pact komisaryczny (przy zastawie też)

Wady towarów:

1. Prawne - rzecz była obciążona ograniczonym prawem rzeczowym lub nie należała do sprzedawcy. Sprzedawca ponosił odpowiedzialność - rękojmie. Ewikcja - następowała wtedy, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą. Dopiero później nabywca dochodził swoich praw.

2. Fizyczne - zła jakość rzeczy sprzedanej.

1. Ukryte - odpowiedzialność sprzedawca

2. Jawne - odpowiedzialność kupujący

Ad 2. NAJEM

Dwustronnie zobowiązujący kontrakt zupełny.

Jest użytkowaniem za czynsz - wynajem rzeczy, pracy lub usługi (o dzieło) za czynsz.

Praca - wynajem czyjejś pracy na etat

Usługi/dzieła - chodziło o efekt końcowy pracy - zakończenie usługi bądź wykonanie dzieła.

Czynsz należał się za czas, w którym najemca korzystał z rzeczy, ale również tan, w którym mógł z niej korzystać.

Prawo Rodyjskie o zrzucie morskim - umowa o transport morski dotycząca podziały odpowiedzialność za zrzut towarów do morza w sytuacji zagrożenia. Straty proporcjonalnie rozdzielano pomiędzy właścicieli ładunku i przewoźnika.

Ad 3. SPÓŁKI

Consortium - wywodzi się ze wspólnoty spadkowej. Później można było zawiązać ją między osobami niespokrewnionymi u pretora. Każdy z uczestników mógł dokonać dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich (np. wyzwolić wspólnego niewolnika, mancypować rzecz wspólną). Na żądanie każdego z uczestników można było rozwiązać wspólnotę, w razie sporu przy pomocy powództwa działowego.

Societas - zawiązanie kontraktu zależało do woli wspólników - co najmniej dwóch osób. Musiał istnieć cel powstania spółki (np. majątkowy).

Cel musiał być godziwy i dopuszczalny - w przeciwnym razie spółka nie powstawała.

Łączono całe majątki wspólników. Udziały wspólników było wyraźnie oznaczone, a na zewnątrz działali we własnym imieniu.

Obowiązki i uprawnienia:

• Wniesienie określonego wkładu (mogła być praca)

• Udział w zyskach i stratach

• Zyski osiągano proporcjonalnie do wkładu

Rozwiązanie:

• Osiągnięcie celu spółki

• Na podstawie postanowienie członków

• Śmierć jednego z członków

• Wycofanie się któregoś z członków, bądź jego bankructwo

Ochrona procesowa - actio pro socio - skarga infamująca między członkami spółki.

Ad 4. ZLECENIE

Mandant - wierzyciel. Zlecał bezpłatne wykonanie określonych czynności mandatariuszowi - I węzeł obligatoryjny

II węzeł powstaje jeżeli zajdą później sprzyjające okoliczności.

Przedmiotem były usługi różnego rodzaju:

• Czynności prawne i faktyczne

• Ciągłe i jednorazowe

• Prace umysłowe i fizyczne

• Częste - zarząd całego majątku, prowadzenie procesu w charakterze zastępcy procesowego

• Operae liberales - wolne zawody (usługi lekarzy, pisarzy)

Mandant zlecał wykonanie zlecenia przeważnie we własnym imieniu.

Mandatariusz musiał wykonać zlecenie, nawet jeśli mandant zmarł.

Jeżeli mandatariusz wykonując zlecenie poniósł wkład finansowy, lub nadmierny fizyczny, to mógł wystąpić do mandant o zwrot - II węzeł obligatoryjny

Ochrona:

• Mandant dla ochrony miał actio mandati

• Mandatariusz dla ochrony miał contrarium mandati iudicium

Zlecenie kredytowe

Mandant zlecał mandatariuszowi, aby ten udzielił pożyczki osobie trzeciej.

MANDATARIUSZ NIE BYŁ PEŁNOMOCNIKIEM DO DZIAŁANIA NA ZEWNĄTRZ

Zaciągał on zobowiązania w swoim imieniu i dopiero skutki jego działania przenosił wskutek wtórnych czynności na mandanta.

ROZSZERZENIE PRAWA KONTRAKTOWEGO

KONTRAKTY REALNE NIENAZWANE

1. Porozumienie stron

2. Wiązało się z przesunięciami rzeczowymi

1. Dare

2. Facere

Cecha charakterystyczna: powstawały i stawały się zaskarżalne już z momentem wykonania świadczenia przez jedną ze stron.

Typy:

1. Do ut des - daję, ażebyś dał

2. Do ut facias - daję, ażebyś czynił

3. Facio ut des - czynię, ażebyś dał

4. Facio ut facias - czynię, ażebyś czynił

Kontrakt estymatoryjny (aestimatum)

Jedna strona oddawała oszacowaną rzecz do sprzedaży drugiej osobie.

Odbiorca:

• W razie sprzedaży rzeczy oddawał oszacowaną sumę

• W razie nie sprzedania - oddawał samą rzecz

Zamiana (permutatio rerum)

Dwie strony zamieniają bezpośrednio dwie rzeczy miedzy sobą

Ugoda (transactio)

Jedna strona rezygnowała ze swojego wątpliwego uprawnienia, oczekując za to pewnych ustępstw ze strony drugiej osoby - spory prejudycjalne poparte bezpośrednimi ustępstwami

Prekarium

Porozumienie polegające na wydaniu rzeczy w używanie z obowiązkiem zwrotu na każde żądanie posiadacza.

Ochrona procesowa

Restitutio in integrum

Ekscepcje

Actio praescriptis verbis - środek oparty na dobrej wierze, strona która wykonała świadczenie mogła dochodzić wypełnienia umówionego świadczenia od drugiej strony, bądź zwrotu świadczenia.

PACTA

Niezaskarżalne

Umowy nieformalne (pacta nuda) - nigdy nie uzyskały zaskarżalności procesowej, ale z czasem broniły je ekscepcje. Dochodziły do skutku przez proste porozumienie.

Pacta vestita (ubrane) uzyskały zaskarżalność

1. Pacta adiecta (umowy dodatkowe)

Uzyskiwały ona zaskarżalność w oparciu o kontrakt główny.

Mogły zwiększać lub zmniejszać obowiązki stron

2. Pacta praetoria (pretorskie)

• De iurisurandum voluntarium - zawarte przed pretorem - przysięga taka

• Constitutum debiti - przyrzeczenie wykonania w określonym terminie zobowiązania już istniejącego

- proprii - przyrzeczenie zapłaty długu własnego

- alieni - zobowiązanie zapłacenia czyjegoś długu

• Recepta - pacta, w których występował element gwarancyjny

- receptum argentarii - gwarancja bankiera, że cudzy dług zostanie spłacony.

- arbitri - zobowiązanie się stron, że oddadzą spór pod rozsądzenie arbitra

- receptum nautum, cauponum, stabulariorum - zobowiązanie się właściciela stajni (pensjonat), oberży, statku etc, że rzeczy klientów nie ulegną uszkodzeniu. Culpa in edgendo - cokolwiek stanie się z rzeczą, to on odpowiada.

3. Pacta legitima - forma ochrony stron z mocy samego prawa (condictio ex lege) - od cesarza.

- nieformalne przyrzeczenie darowizny - jednostronne przesunięcie majątkowe, bez ekwiwalentu, ale czynność prawna jest dwustronna - po obu stronach jest wola. Zobowiązuje darczyńcę do wydania rzeczy obdarowanemu.
Lex Cincia - zakaz wielkich darowizn, za Justyniana przemieniony, na nakaz rejestracji darowizn

- nieformalne przyrzeczenie posagu (pactum dotis)

- kompromis

OBLIGATIONES QUASI EX CONTRACTU

Zostało opisanych 5 quasi kontraktów. Nie polegają na porozumieniu stron, ale łatwo je w kontrakty przerobić.

1. Negotiorum gestio - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Węzeł obligacyjny zawiązywał się tutaj przed podjęcie czynności przez osobę, bez porozumienia stron, a najczęściej w ogóle bez wiedzy zainteresowanego (dominus negoti). Gestor miał prawo żądania zwrotu poniesionych kosztów, ale nie rodziło to zobowiązania. Dominus negoti musiał zwolnić gestora od wszystkich zobowiązań, jakie ten zaciągnął wobec osób trzecich działając w jego imieniu.

Gestor musiał doprowadzić sprawy do końca, nawet jeśli osoba na rzecz której dział zmarła.

Gestor przedstawiał sprawozdanie z działalności

Musiał dochować nadzwyczajnej staranności

Obie strony posiadały ochronę procesową.

Jeżeli dominus negoti zaaprobował działanie gestora, negotiorum gestio zamieniała się w zlecenie.

2. Bezpodstawne wzbogacenie

Na skutek pewnego działania drugiej osoby, która otrzymała świadczenie, które było jej wcale nienależne, lub już nienależne (nieaktualne).

• Condictio indebiti - o zwrot nienależnego świadczenia

• Conditio sine causa - żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny”

3. Zobowiązania z tytułu objęcia opieki, a nie było porozumienia między pupilem, a opiekunem

4. Zobowiązania z tytułu objęcia spadku

5. Zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej

DELIKTY

Przestępstwa prawa prywatnego- czyny niedozwolone

Pociągały konieczność odszkodowania lub kary. Początkowo samopomoc, talion.

Podział deliktów:

1. Prawa cywilnego

1. Furtum - kradzież

2. Rapina - rabunek

3. Damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody w cudzym majątku

4. In iniuria - bezprawie

2. Prawa pretorskiego

1. Dolus - podstęp

Za sprawą podstępu następuje strata w majątku.

Środek ochrony - actio doli - o skutku infamującym (czasem ten skutek łagodzono, np. w przypadku dogadania się stron)

2. Metus - groźba

Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej.

Ochrona - actio quo metus causa - miała charakter penalny i była kierowana przeciwko każdej osobie, która miała korzyść z wymuszonej czynności prawnej. Powód mógł zaradzać quadruplum (poczwórna wartość szkody), ale tylko w ciągu jednego roku, a później wartości pojedynczej.

3. Fraus creditorum - działanie na szkodę wierzyciela

Dłużnik nie wykonał świadczenia, a ponad to dokonywał dalszych czynności rozporządzających w swoim majątku (umniejszając go).

Poszkodowanemu początkowo przysługiwało restitutio in integrum

Z czasem również ochronę interdyktalną - interdictum fraudatorium - zakaz dalszego uszczuplania majątku.

Środkiem ostatecznym była actio Pauliana.

• Skarga kierowana przeciwko dłużnikowi.

• Można było skutecznie kierować ją przeciwko osobą trzecim, które uzyskały części majątku dłużnika, nawet w dobrej wierze.

• Możliwa do wykorzystania tylko w ciągu roku od przestępstwa

• Poprzez skargę domagano się całości zobowiązania

• Permanentnie wykorzystywana, przez swoją skuteczność

• Servi corruptio - gorszenie niewolnika

• Nie wydawanie zbiegłego niewolnika

• Namawianie niewolnika cudzego do sabotowania pracy

• Namawianie niewolnika cudzego do ucieczki

Ochrona - actio servi corrupti - powództwo o charakterze penalnym, możliwe zasądzenie kary duplum. Peremptoryjność - przedawnienie po roku.

Odpowiedzialność sprawcy deliktu:

1. Karna - przez państwo wymierzana (penalna) - actio poenales - do dochodzenia kar prywatnych. Możliwa do zastosowania tylko przeciwko sprawcy deliktu (jego potomkom nie). Jeżeli następowała szkoda w majątku, to spadkobiercy poszkodowanego mogli również wystąpić z powództwem. Roszczenia dochodzono od sprawcy jako osoby fizycznej jedynie.

2. Odszkodowawcza (reipersecutoriae) - do uzyskania odszkodowania (dołączana jako kara dodatkowa do penalnej)

3. Łączna (mixtae) - łączyła w sobie elementy obydwu poprzednich

4. Powództwo karne można wnosić kumulatywnie przeciwko współsprawcom, oraz osobom mającym zysk z deliktu, niebędącymi współsprawcami.

Po roku następowało przedawnienie.

Kary mogły być zasądzone jedynie w pieniądzu.

---