MIĘDZY REWOLUCJĄ A EWOLUCJĄ

(PRZESŁANKI I ZAKRES REFORM POLITYCZNO-USTROJOWYCH Z 1989 ROKU)

1.UWARUNKOWANIA I GENEZA REFORM USTROJOWYCH „OKRĄGŁEGO STOŁU”.

W rozwoju polityczno ustrojowym współczesnej Polski przełomowym wydarzeniem były reformy ustrojowe z roku 1989.Ich zakres i kształt zostały ustalone w ramach „politycznego kontraktu”, spisanego w formie porozumień „okrągłego stołu” 5 kwietnia 1989r.Termin „porozumienia okrągłego stołu” używamy na określenie debat politycznych nad kształtem reform ustrojowych w Polsce końca lat osiemdziesiątych. To właśnie te obrady „ruszyły z posad bryłę Polski”. Uruchomiły lawinę, która zmieniła wszystko: naszą politykę i gospodarkę, nasze życie narodowe i społeczne. Przyspieszyły ostateczny demontaż realnego socjalizmu, sytemu przypieczętowanego w Jałcie. Okrągły Stół okazał się kołem zamachowym polskiej demokracji.

Historyczne i polityczne znaczenie tej konferencji polega na tym, że :

1. spisane tam porozumienia określiły kształt reform ustrojowych, które przesądziły o procesie tworzenia demokratycznego ustroju politycznego III Rzeczypospolitej,

2. stanowiła ona początek pokojowej transformacji systemu polityczno ustrojowego realnego socjalizmu w kierunku stworzenia ładu ustrojowego państwa demokratycznego

3. określiła polityczną procedurę przekształceń ustrojowych

4. w wyniku negocjacji politycznych zawarto tam kontrakt, w ramach którego określono pakiet polskich reform polityczno-ustrojowych.

Uwarunkowania reform ustrojowych z roku 1989 miały bezpośrednie źródło w procesach społeczno-politycznych lat osiemdziesiątych, ale przesłanki tych reform tkwiły również w uwarunkowaniach ideologicznych, społecznych i ekonomicznych systemu państwa realnego socjalizmu.

System ustrojowy PRL-u charakteryzował się cyklicznością konfliktów społecznych i kryzysów politycznych. Ich początek stanowiły wydarzenia poznańskie z czerwca 1956 roku. Następne protesty społeczne (marzec 1968,grudzień 1970,czerwiec 1976 i sierpień 1980 roku) stanowiły wyraz istniejącego i stale się pogłębiającego kryzysu , wynikającego z błędów w metodach kierowania państwem i gospodarką oraz odchodzeniem w praktyce ustrojowej od konstytucyjnie określonych zasad demokracji socjalistycznej(suwerenności ludu pracującego miast i wsi oraz praworządności).

Kryzys polityczny państwa z roku 1980 ujawnił w jednoznaczny sposób, ówczesny sposób sprawowania władzy opierał się na wadliwie skonstruowanym systemie przedstawicielstwa socjalistycznego, nie odzwierciedlającym pełnej reprezentacji politycznej społeczeństwa.

Przyjęte w Konstytucji PRL zasady ustrojowe - przewodnia rola partii oraz fikcyjny charakter systemu przedstawicielskiego i fasadowa rola Sejmu podważały demokratyczny charakter ustroju państwa .Rozmiary kryzysu politycznego pogłębiał kryzys gospodarczy, wynikający ze złych metod zarządzania gospodarką narodową. Niewydolność ekonomiczna niosła za sobą przesilenie społeczne i polityczne.

W roku 1980 pojawiły się postulaty wprowadzenia głębokich reform społecznych, politycznych i ekonomicznych. Promotorem tych zmian był NSZZ „Solidarność”, uzyskując dla swych postulatów szerokie poparcie społeczne. Wkrótce ten związek zawodowy przejął rolę opozycji demokratycznej wobec sił politycznych sprawujących władzę państwową w Polsce.

Program polityczny „Solidarności”, akcentujący konieczność wprowadzenia demokratycznych reform w systemie politycznym państwa, upodmiotowienie polityczne społeczeństwa oraz wprowadzenie zmian systemowych w gospodarce był nie do zaakceptowania przez ówczesne siły polityczne w Polsce.

Jednakże sytuacja społeczna na przełomie lat 1980/81 zmierzała do rewolucyjnej zmiany ustroju politycznego. W celu obrony ówczesnej formacji politycznej wprowadzono stan wojenny. Mimo to, kryzys społeczno-polityczny wymusił na władzach podjęcie prób reform gospodarki i systemu politycznego państwa. Nie wychodziły one jednak poza założenia doktrynalno- polityczne. Okazały się zatem połowiczne i nieskuteczne, bowiem nie były w stanie spowodować zasadniczych zmian w istniejącym ustroju politycznym, zwłaszcza w zakresie koncepcji rządzenia państwem. Nie było to bowiem możliwe bez rezygnacji z koncepcji monopolu władzy jednej partii na rzecz pluralizmu politycznego i społecznego.

W praktyce ustrojowej skutki tego kryzysu dały o sobie znać z całą jaskrawością w roku 1988.Był to ogromny przełom, który przesądził o podjęciu radykalnych reform ustrojowych. Dwie fale strajków - w maju i we wrześniu - spowodowały daleko idące skutki w postaci politycznej blokady systemu ustrojowego państwa. W elitach ówczesnej władzy państwowej dojrzewała świadomość niereformowalności systemu socjalistycznego. W zakresie funkcjonowania systemu politycznego państwa doszło po raz pierwszy w historii PRL do impasu politycznego - blokady systemu. Ten stan rzeczy polegał na tym, że partia rządząca - PZPR - straciła zdolność efektywnego rządzenia państwem, natomiast opozycja polityczna nie była włączona do systemu politycznego i nie była gotowa do przejęcia władzy w państwie.

Dynamika przemian w postawach politycznych społeczeństwa i brak zdolności aparatu władzy do skutecznego rozwiązania kryzysu społeczno-politycznego i gospodarczego państwa musiały doprowadzić do istotnego przewartościowania poglądów ówczesnych elit rządzących. Władza znalazła się w układzie politycznym, który wymusił na niej rezygnację z systemu państwa totalitarnego, z czym wiązała się potrzeba ustrojowego uznania nowego układu sił politycznych w strukturze społeczeństwa oraz dokonania gruntownych przemian w systemie ustrojowym państwa. Podstawową kwestią była przebudowa systemu partyjnego oraz pozycji i roli ustrojowej PZPR. Najistotniejszym elementem procesu przemian politycznych prowadzących do zwołania „okrągłego stołu” było otwarcie na pluralizm polityczny i społeczny. Proces ten charakteryzował się ewolucją koncepcji pluralizmu - od rozumianego jako urzeczywistnienie koalicyjności rządzenia w ramach istniejącego układu partyjnego do formuły działalności opozycji konstruktywnej, będącej nieodzownym elementem demokratyzacji systemu ustrojowego państwa.

2.KONFERENCJA „OKRĄGŁEGO STOŁU” - OBRADY,ZAKRES REFORM I ICH KONSEKWENCJE POLITYCZNE

W obliczu powyższych zjawisk zrodziła się w sierpniu 1988 roku koncepcja zwołania konferencji „okrągłego stołu”. Stwarzała ona nadzieje dla obozu rządzącego na podjęcie dialogu ze społeczeństwem, w którym z jednej strony uczestniczyliby przedstawiciele strony koalicyjno-rządowej, a z drugiej przedstawiciele środowisk opozycji demokratycznej.

Przełom polityczny dla zwołania „okrągłego stołu” nastąpił w styczniu 1989 roku, kiedy to na X Plenum KC PZPR obóz władzy określił ogólny kierunek przeprowadzenia zmian(miały go wyznaczać dwie kategorie - państwo socjalistycznej demokracji parlamentarnej i społeczeństwo obywatelskie).Zwołanie konferencji „okrągłego stołu” nie byłoby możliwe bez pozytywnego ustosunkowania się opozycji demokratycznej do oferty odbycia debaty ustrojowej, wysuniętej przez obóz rządzący. Nie bez znaczenia był fakt, że w łonie opozycji wykrystalizował się pogląd, iż jest możliwa transformacja ustrojowa na drodze ewolucji i stopniowych zmian, a nie na drodze rewolucji.

Obrady konferencji „okrągłego stołu" odbyły się w Warszawie w okresie od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 r., w ramach dwóch sesji plenarnych oraz w zespołach i podzespołach. W ramach podjętych do debaty politycznej zagadnień wyodrębniono trzy zasadnicze sfery reform, które były negocjowane w trzech zespołach tematycznych dotyczących następujących spraw:

• reform politycznych;

• polityki społecznej i gospodarczej;

• pluralizmu związkowego.

Zespołami kierowali współprzewodniczący desygnowani przez stronę koalicyjno-rządową i solidarnościowo-opozycyjną.

W ramach trzech zasadniczych zespołów negocjacyjnych, zwanych potocznie „stolikami", wyodrębniono 10 szczegółowych zagadnień i odpowiednich zespo­łów negocjacyjnych, zwanych „podstolikami".

Oficjalne zwołanie pierwszej sesji plenarnej obrad „okrągłego stołu" (6 lutego 1989 r.) zostało poprzedzone szeregiem spotkań roboczych, przygo­towujących „okrągły stół" programowo i proceduralnie. Miały one miejsce pomiędzy 20 sierpnia 1988 r. a 27 stycznia 1989 r. Wśród tych spotkań szczególne znaczenie miały obrady robocze w Magdalence, zwołane na 27 stycznia 1989 r. Uczestniczyła w nich delegacja „Solidarności" pod przewodnictwem Lecha Wałęsy oraz reprezentacja strony koalicyjno-rządowej z gen. Czesławem Kiszczakiem w roli gospodarza spotkania. Obecni byli również przedstawiciele Kościoła katolickiego. Styczniowe spotkanie w Mag­dalence było dla „okrągłego stołu" pod każdym względem przełomowe. Przede wszystkim zakończyło się uzgodnieniem wszystkich najważniejszych kwestii politycznych przyszłej umowy społecznej, także zagadnień proceduralnych i harmonogramu prac „okrągłego stołu".

Fundamentem zawartego 27 stycznia 1989 r. kontraktu były dwie kwestie polityczne - ze strony władzy została zgłoszona gwarancja szybkiej legalizacji „Solidarności" z zachowaniem jej struktury regionalnej; ze strony opozycji -deklaracja włączenia się jej do

przeprowadzenia pakietu reform ustrojowych i uczestnictwa w „niekonfrontacyjnych" wyborach do Sejmu.

Przełomowy charakter tego spotkania polegał na zasadniczym zbliżeniu stanowisk politycznych, a w wymiarze psychologicznym na przełamaniu nieufności i różnicy języków politycznego dyskursu obu stron.

Strona rządowa przedstawiła swoją ofertę ne­gocjacyjną, która zawierała w zakresie reformy funk­cjonowania państwa kooptację części opozycji do struktur systemu politycznego oraz włączenie jej do współodpowiedzialności za wychodzenie z kryzysu ekonomicznego i społeczno-politycznego państwa. Cel ten miał być osiągnięty na drodze wyborów „niekonfrontacyjnych" do Sejmu. Kluczowym elementem projektowanej reformy państwa był urząd prezydenta, który miał spełniać funkcję „gwaranta ustrojowego".

Drugim składnikiem porozumienia miał być nowy model ekonomiczny gospodarki państwa, który umożliwiłby osiągnięcie równowagi gospodarczej, zahamowanie inflacji, rozwiązanie kwestii zadłużenia państwa oraz prze­kształcenie struktury gospodarki narodowej. Trzecim elementem proponowanej umowy był pluralizm związków zawodowych.

Strona opozycyjno-solidarnościowa przyjęła generalnie ofertę negocjacyjną rządu. Fundamentem umowy społecznej dla strony opozycyjnej była legalizacja NSZZ „Solidarność". Istotą programu reform ustrojowych strony opozycyjnej była koncepcja reformowania systemu politycznego państwa od dołu (samorząd terytorialny, wolność zrzeszania się) i poprzez częściowe poszerzanie pola swobód politycz­nych (zniesienie monopolu w dostępie do środków masowego przekazu, reforma prawa i ustroju sądów).

Zasadniczy zarys kontraktu politycznego zawartego przy „okrągłym stole" obejmował więc urząd prezydenta, Sejm „kontraktowy" i demokratycznie wybierany Senat.

W dniu 5 kwietnia 1989 r., po dwóch miesiącach negocjacji, zostały pod­pisane Porozumienia „okrągłego stołu", które obejmowały trzy podstawowe „umowy społeczne":

• Stanowisko w sprawie reform politycznych;

• Stanowisko w sprawie polityki społecznej i gospodarczej oraz reform

systemowych;

- Stanowisko w sprawie pluralizmu związkowego.

Integralną częścią zasadniczych umów społecznych były ustalenia przyjęte w toku obrad zespołów i podzespołów.

Zakres i kształt zasadniczej reformy polityczno-ustrojowej państwa, okre­ślonej przy „okrągłym stole", wyznaczały następujące postanowienia „umów społecznych":

• wybory „kontraktowe" do Sejmu w oparciu o umowny podział mandatów w proporcji 65% dla koalicji ówczesnych partii politycznych i 35% dla opozycji politycznej, a właściwie dla wolnej konkurencji wyborczej. W wyborach opozycja je faktycznie zdobyła;

• wolne i demokratyczne wybory do Senatu z prawem inicjatywy ustawo­dawczej i veta wobec ustaw sejmowych;

• wprowadzenie do systemu ustrojowego instytucji prezydenta, wyposażo­nego we władzę wykonawczą i kontrolę nad parlamentem;

- legalizacja NSZZ „Solidarność" i wprowadzenie zasady pluralizmu związ­kowego w zakładach pracy;

• reforma ustroju sądów w kierunku ich niezależności oraz niezawisłości i nieusuwalności sędziów;

• poszerzenie pola swobód politycznych poprzez zagwarantowanie zasady wolności słowa oraz częściowe zniesienie monopolu rządowego i politycznego środków masowego przekazu, a także wolności zrzeszania się w formie stowarzyszeń.

Określony w umowach społecznych „okrągłego stołu" ustrój polityczny państwa był konstrukcją przejściową, łączącą wizję zreformowanego systemu polityczno-ustrojowego w ramach tzw. socjalistycznej demokracji parlamen­tarnej oraz elementy klasycznej demokracji - ograniczony pluralizm polityczny i wolne wybory do Senatu. Porozumienia zawarte przy „okrągłym stole" stworzyły podstawy polityczne dla procesu transformacji ustrojowej. Na płaszczyźnie politycznej, a także na drodze wielokrotnie przeprowadzonych zmian konstytucyjnych został urucho­miony szeroki proces transformacji państwa realnego socjalizmu w państwo o ustroju demokratycznym.

Te najważniejsze doktrynalne i ustrojowe ustalenia dały początek wielkim przemianom, które 4 czerwca - poprzez akt wyborczy - otworzyły dzieje III Rzeczypospolitej.

ZAŁĄCZNIK NR 1

OBRADY OKRĄGŁEGO STOŁU

Pracowano w trzech zespołach, w ramach których działały też tak zwane grupy robocze, grupy redakcyjne i podzespoły.

ZESPÓŁ 1 - DO SPRAW PLURALIZMU ZWIĄZKOWEGO

• Współprzewodniczący - Tadeusz Mazowiecki, Aleksander Kwaśniewski, Romuald Sosnowski

• 4 grupy robocze

ZESPÓŁ 2 - DO SPRAW GOSPODARKI I POLITYKI SPOŁECZNEJ

• Współprzewodniczący -Władysław Baka, Witold Trzeciakowski

• 2 grupy robocze, 1 grupa redakcyjna , 6 podzespołów

ZESPÓŁ 3 - DO SPRAW REFORM POLITYCZNYCH

• Współprzewodniczący -Bronisław Geremek, Janusz Reykowski

• 3 grupy robocze, 3 podzespoły

Obie strony korzystały z licznego grona doradców i ekspertów. Oprócz dwóch posiedzeń plenarnych odbyło się 13 spotkań zespołu gospodarki i polityki społecznej,10 - pluralizmu związkowego,9 - reform politycznych.62 razy zbierały się podzespoły. Poza oficjalnymi i formalnymi naradami prowadzonymi w stosunkowo licznym gronie miały miejsce także liczne rozmowy poufne i bardziej kameralne, w tym 4 w Magdalence, zawsze jednak w obecności 2 przedstawicieli Episkopatu.

ZAŁĄCZNIK NR 2

UCZESTNICY OBRAD „OKRĄGŁEGO STOŁU

*skróty:

• SR-K(strona rządowo-koalicyjna),

• SO-S(strona opozycyjno-solidarnościowa),

• K(kościoły),

• ASR(autorytety wskazane przez stronę rządową),

• ASO(autorytety wskazane przez stronę opozycyjną)

LP	NAZWISKO I IMIĘ	RE PRE ZEN TANT	WIEK W 1989	FUNKCJA SPRAWOWANA W 1989	FUNKCJA SPRAWOWANA W 10 LAT PÓŹNIEJ
1	Adamczuk Tomasz	SR-K	30	poseł ZSL	zm. w 1994
2	Aleksiewicz Norbert	SR-K	35	przewodniczący Kraj. Zw. Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych	zm. w 1994
3	Bratkowski Stefan	SO-S	54	prezes Stow. Dziennikarzy Polskich	honorowy prezes SDP
4	Bujak Zbigniew	SO-S	34	członek władz “Solidarności”	członek władz UW
5	Ciosek Stanisław	SR-K	49	członek BP KC PZPR	doradca prezydenta RP
6	Dembowski Bronisław	K	61	rektor kościoła św. Marcina w Warszawie	biskup, ordynariusz włocławski
7	Findeisen Władysław	ASO	63	rektor Politechniki Warszawskiej, przewodniczący Społ. Rady Prymasowskiej	pracownik Instytutu Automatyki i Informatyki Stosowanej PW
8	Frasyniuk Władysław	SO-S	34	przew. regionu „S” Dolny Śląsk	współwłaściciel firmy transportowej, poseł UW
9	Geremek Bronisław	SO-S	57	szef zespołu doradców L. Wałęsy	minister spraw zagranicznych, poseł UW
10	Gieysztor Aleksander	ASR	72	dyrektor Zamku Królewskiego	sekretarz Kapituły Orderu Orła Białego
11	Gil Mieczysław	SO-S	45	przew. regionu „S” Małopolska	gł. specjalista w Hucie Sendzimira
12	Gwiżdż Wiesław	SR-K	54	przew. Koła Poselskiego Pol. Zw. Katolicko-Społecznego	współwłaściciel Libelli
13	Hall Aleksander	SO-S	35	lider Ruchu Młodej Polski	poseł AWS
14	Hołdakowski Marek	SR-K	43	I sekretarz KW PZPR w Gdańsku	zm. W 1991r.
15	Janowski Jan	SR-K	59	rektor AGH w Krakowie, działacz SD	zm. w 1998r.
16	Jarliński Janusz	SR-K	37	federacja ZZ Górników	działacz ZZ Górników w Polsce
17	Kiszczak Czesław	SR-K	63	szef MSW	od 1991r. W stanie spoczynku
18	Komender Zenon	SR-K	60	przew. ZG Stowarzyszenia PAX	zm. w 1993r.
19	Kostrzewski Jan	ASR	73	prezes PAN	emeryt
20	Kozakiewicz Mikołaj	SR-K	65	działacz ZSL	zm. w 1998r.
21	Królewski Bogdan	SR-K	44	działacz ZSL	wiceprezes Rolmeksu
22	Kuroń Jacek	SO-S	55	ekspert „S”	poseł UW
23	Kwaśniewski Aleksander	SR-K	34	przew. Komitetu Społeczno-Politycznego Rady Ministrów	prezydent RP
24	Liwak Władysław	SO-S	46	czł. KKW ”S”	kancelaria prawna
25	Manicki Maciej	SR-K	34	przew. Fed. ZZ Przemysłu Stoczniowego	wiceprzew. OPZZ, poseł SLD
26	Matuszewski Harald	SR-K	46	przew. Regionu Pomorsko-Kujawskiego OPZZ	wiceprzew. Rady Miasta w Bydgoszczy
27	Mazowiecki Tadeusz	SO-S	61	doradca L. Wałęsy	poseł UW
28	Merkel Jacek	SO-S	34	czł. władz „S”	współwłaściciel firmy Caravana
29	Michnik Adam	SO-S	42	ekspert „S”	red. nacz. Gazety Wyborczej
30	Miller Leszek	SR-K	42	sekr. KC PZPR	przew. SdRP, poseł SLD
31	Miodowicz Alfred	SR-K	59	przew. OPZZ	wiceprzew. Ruchu Ludzi Pracy
32	Morawski Kazimierz	SR-K	59	prezes ZG Chrześcij. Stow. Społ.	prezes Unii Chrześcij. -Społ. Akcja Ekumeniczna; doradca prezydenta RP
33	Narzyński Janusz	K	60	biskup Kościoła Ewang.-Augsbur.	Biskup-senior
34	Orszulik Alojzy	K	60	dyr. Biura Prasowego Episkopatu	biskup, ordynariusz łowicki
35	Ozdowski Jerzy	SR-K	58	wicemarszałek Sejmu	zm. w 1994 r.
36	Pietrzyk Alojzy	SO-S	38	wiceprzew. MKS w Jastrzębiu	firma konsultingowa; wcześniej handel węglem i długami
37	Przecławska Anna	ASR	59	czł. Prezydium RK PRON	Kierownik Katedry Pedagog. Społecznej Wydziału Pedagog. UW
38	Radziewicz Edward	SO-S	40	czł. władz „S”	Prezes spółki Doker-Port
39	Rączkiewicz Tadeusz	SR-K	35	przew. NSZZ Prac. Rol. w Kombinacie PGR Manieczki	kier. Inspektoratu ZUS
40	Rychlewski Jan	ASR	54	sekretarz KZ PZPR w PAN	pracownik Instytutu Podstawowych Problemów Technicznych PAN
41	Samosonowicz Henryk	SO-S	59	rektor UW	pracownik Instytutu Historycznego UW
42	Siła-Nowicki Władysław	ASR	70	prezes Chrześc. -Demokr. Stron. Pracy	zm. W 1994r.
43	Sobotka Zbigniew	SK-R	36	z-ca czł. BP KC PZPR	poseł SLD
44	Sosnowski Romuald	SK-R	58	wiceprzew. OPZZ	emeryt
45	Staniszewska Grażyna	SO-S	39	działaczka „S” z Podbeskidzia	posłanka UW
46	Stelmachowski Andrzej	SO-S	64	działacz KIK	prezes Wspólnoty Polskiej
47	Stomma Stanisław	ASO	81	prezes Klubu Myśli Politycznej Dziekania	czł. zespołu Tygodnika Powszechnego
48	Szaniawski Klemens	ASO	53	przew .Komitetu Porozumiewawczego Stow. Twórczych i Naukowych	zm. w 1989r. Przed zakończeniem obrad „okrągłego stołu”
49	Szczepański Jan Józef	ASO	70	prezes ZLP	honorowy prezes Stow. Pisarzy Polskich
50	Szwajkiewicz Edward	SO-S	35	działacz „S”	etatowy sekretarz Zarządu Regionu Gdańskiego „S”
51	Ślisz Józef	SO-S	55	współzałożyciel NSZZ RI „S”	czł. Zarz. Kraj. SKL
52	Trzeciakowski Witold	ASO	63	doradca „S”	pracownik Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN
53	Turowicz Jerzy	ASO	76	red. nacz. Tygodnika Powszechnego	zm. w 1999 r.
54	Wałęsa Lech	SO-S	45	lider „S”	przew. Chrześcijańskiej Demokracji III RP; były prezydent RP
55	Wielowieyski Andrzej	SO-S	62	redaktor prasy katolickiej	poseł UW
56	Wiśniewski Stanisław	SR-K	54	przew. ZZ Prac. Przem. Poligraficznego	wiceprzewodniczący Unii Pracy i przew. Komisji Rewizyjnej OPZZ
57	Zaciura Jan	SRK	54	wiceprezes ZNP	poseł SLD
58	Zgłobicki Edward	SR-K	52	sekretarz CK SD	zm. w 1996r.

Opracowała - Beata Zuber

---