Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali - podpisany w Paryżu 18 kwietnia 1951, wszedł życie 23 lipca 1952. Był on rezultatem pomysłu i debaty nad powołaniem organizacji regulującej przemysł wydobywczy i stalowy. Traktat ten, zwany Paryskim powołał do życia Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Układ zawarło sześć państw - Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg. Obowiązywał on 50 lat, w 2002 roku kompetencje EWWiS przejęła Wspólnota Europejska.
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktaty rzymskie) - dwie umowy międzynarodowe zawarte 25 marca 1957 przez sygnatariuszy Traktatu Paryskiego. Obie weszły w życie 1 stycznia 1958. Dotyczyła powołania nowych organizacji - Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Pierwsza zapoczątkowała integrację gospodarczą, druga - współpracę nad wykorzystywaniem energii jądrowej w celach pokojowych. Traktaty rzymskie zostały w dużej mierze zastąpione w 1993 przez traktat z Maastricht ustanowiony rok wcześniej.
Traktat ustanawiający Jedną Radę i Jedną Komisję Wspólnot Europejskich (Traktat fuzyjny) - ustanowiony 8 kwietnia 1965 w Brukseli wszedł w życie od 1 lipca 1967. Na jego mocy utworzono jedną Komisję Europejską i jedną Radę Ministrów dla wszystkich trzech Wspólnot. Traktat fuzyjny został formalnie uchylony poprzez traktat amsterdamski w 1999 roku.
Jednolity akt europejski - umowa międzynarodowa zawarta w 1986 dotycząca kwestii Europejskiej Współpracy Politycznej, utworzenia Rady Europejskiej, wzmocnienia roli Parlamentu Europejskiego oraz utworzenia rynku wewnętrznego (zasada swobodnego przepływu osób, towarów, kapitału i usług). Wszedł w życie w lipcu 1987.
Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) - podpisany 7 lutego 1992 w holenderskim Maastricht, wprowadzony w 1993. Zadecydował o pogłębieniu integracji, m.in. poprzez ustanowienie Unii Gospodarczej i Walutowej. Poszerzono też dotychczasową formułę integracji, opartą odtąd o trzy filary - Wspólnoty Europejskie, wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa oraz współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych - tworzące razem nową organizację Unię Europejską.
Traktat Amsterdamski zmieniający Traktat o Unii Europejskiej. Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty - podpisany 2 października 1997, obowiązujący od 1 maja 1999. Wprowadził możliwość sankcji dla państw członkowskich łamiących standardy demokratyczne, wzmocnił pozycję Trybunału Sprawiedliwości i Parlamentu Europejskiego oraz uprościł traktaty założycielskie. Podjęto też w nim próbę koordynacji polityki zatrudnienia w krajach UE.
Traktat z Nicei zmieniający Traktat o Unii Europejskiej. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz niektóre związane z nimi akty prawne (Traktat z Nicei) - reforma struktur UE przed jej rozszerzeniem o kolejne 10 państw. Traktat podpisano 26 lutego 2001 w Nicei, wszedł on w życie 1 lutego 2003. Dotyczy przede wszystkim zasad ustalania składu Komisji Europejskiej, podziału miejsc w rozbudowanym PE oraz sposobu podejmowania decyzji w Radzie Unii Europejskiej.
Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską - zastąpił nieratyfikowany Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy. Zawiera wiele elementów z nieprzyjętego traktatu. Zmodyfikował organizację Unii Europejskiej. Przywódcy państw UE złożyli na nim swe podpisy w dniu 13 grudnia 2007, traktat wszedł w życie 1 grudnia 2009
Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy - traktat opracowywany w latach 2001-2003 przez Konwent Unii Europejskiej. Z założenia miał składać się z czterech części i nadawać UE osobowość prawną. Zastąbiłby Traktaty Rzymskie i Traktat z Maastricht. Tzw. Konstytucja UE została jednak odrzucona w referendach we Francji i Holandii. Wiele jego elementów znalazło się w Traktacie z Lizbony.
Układ z Schengen - umowa z 14 czerwca 1985 roku dotycząca zniesienia kontroli na granicach, w zamian wzmacniający współpracę w polityce bezpieczeństwa i polityce azylowej. Do Strefy Schengen należą obecnie 22 państwa Unii Europejskiej (bez Wielkiej Brytanii, Irlandii, Bułgarii, Rumunii i Cypru) oraz Islandia, Norwegia i Szwajcaria.
Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii:
Swoim charakterem rozporządzenia zbliżone są do ustaw polskiego porządku prawnego, pełnią rolę ujednolicającą przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zasięg ogólny (adresatami mogą być zarówno państwa, jak i jednostki) oraz abstrakcyjny (dotyczą nieokreślonej liczby przypadków / sytuacji). Podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Każde rozporządzenie wchodzi w życie w terminie w nim zawartym. Obowiązują bezpośrednio, to znaczy, że nie wymagana jest dodatkowo transpozycja zawartego w rozporządzeniach prawa do krajowych porządków prawnych ani inne dodatkowe działanie legislacyjne. W praktyce do rozporządzeń dodawane są również akty wykonawcze. Władze krajowe mają obowiązek uchylenia wszelkich przepisów niezgodnych z treścią rozporządzenia oraz zakaz wydawania aktów prawnych niezgodnych z jego treścią. Dodatkowo państwa członkowskie nie posiadają żadnej swobody regulacyjnej w ramach wprowadzania / wykonywania postanowień zawartych w rozporządzeniu. Artykuł 296 akapit 2 Traktatu o Funkcjonowaniu UE nakazuje uzasadniać rozporządzenia.
Publikacja w Dzienniku Urzędowym UE
Zgodnie z art. 297 pkt. 1 akapit drugi oraz pkt. 2 akapit drugi Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, rozporządzenie musi być opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Wchodzi w życie z dniem określonym w rozporządzeniu bądź dwadzieścia dni po jego ogłoszeniu (jeśli w rozporządzeniu nie zawarto daty wejścia w życie).
W 2007 roku ETS wypowiedział się w kwestii mocy obowiązującej przepisów rozporządzenia przed jego publikacją w oficjalnym Dzienniku Urzędowym UE a po opublikowaniu treści rozporządzenia na stronie internetowej Eur-Lex. Trybunał, w sprawie Skoma-Lux sro vs. Celní ředitelství Olomouc, C-161/06, wyrokiem z dnia 11 grudnia 2007 r. stwierdził, że opublikowanie treści aktu prawnego w internecie nie jest równoznaczne z tym, że przepisy takiego aktu prawnego uzyskują moc obowiązującą. Czyli możliwość zapoznania się z treścią aktu nie czyni go jeszcze wiążącym. Tak więc akty prawne mogą nabrać mocy obowiązującej dopiero po ich publikacji w Dzienniku Urzędowym UE w języku urzędowym danego państwa. W przypadku braku takiej publikacji nie obowiązują.
Bezpośrednie obowiązywanie rozporządzenia i wykonanie rozporządzenia
Bezpośrednia skuteczność oznacza, że wejście w życie rozporządzenia i stosowanie na korzyść lub niekorzyść tych, którzy mu podlegają, jest całkowicie niezależne od prawa danego państwa członkowskiego. Zgodnie z orzeczeniem w sprawie 34/73 F. Variola SpA v. Włoski Zarząd Finansów (Zbiór Orzeczeń 1973, s. 981) "postanowienia prawa krajowego reprodukujące treść bezpośrednio skutecznego postanowienia wspólnotowego nie mogą w żaden sposób wpływać na bezpośrednią skuteczność lub jurysdykcję Trybunału wynikającą z Traktatu." Ponadto w orzeczeniu tym stwierdzono, że prawo krajowe nie może uchylać postanowień rozporządzenia. Zgodnie z wyrokiem w sprawie 40/69 Bollman państwo członkowskie nie może podejmować takich kroków w celu wykonania rozporządzenia, które doprowadziłyby do zmiany jego treści.
Mają charakter wiążący, zaś adresatami dyrektyw mogą być wyłącznie państwa członkowskie UE. Wiążą wyłącznie co do rezultatu, państwo członkowskie ma swobodę wyboru formy i środków implementacji danej dyrektywy. Dyrektywy podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Okres transpozycji podany jest każdorazowo w treści dyrektywy - na ogół wynosi od roku do 3 lat. W tym czasie państwa są zobowiązane do dostosowania prawa krajowego do założeń i postanowień dyrektywy. Transpozycja następuje poprzez przyjęcie przez odpowiednie organy prawodawcze danego państwa odpowiedniego aktu prawnego, powszechnie obowiązującego (w polskim porządku prawnym rolę taką pełni ustawa). Obowiązek transpozycji dyrektywy jest jednym z podstawowych obowiązków ciążących na państwach członkowskich, w świetle art. 10 TWE, który ustanawia tzw. zasadę lojalności. Monitorem poprawnego transponowania oraz późniejszego przestrzegania praw zawartych w dyrektywach jest Komisja Europejska. Naruszenie zobowiązania pełnej i terminowej transpozycji dyrektywy może być podstawą wniesienia przez Komisję lub państwo członkowskie skargi do ETS o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom wspólnotowym. Wynikiem tego może być narzucona na dane państwo - naruszyciela sankcji finansowych lub możliwość wystąpienia z postępowaniem roszczeniowym przeciwko własnemu państwu przez osobę fizyczną lub osobę prawną (odpowiedzialność odszkodowawcza). Funkcją dyrektyw nie jest ujednolicanie krajowych porządków prawnych państw członkowskich, lecz ich harmonizowanie.
Swoim charakterem odpowiadają decyzjom wydawanym w polskim porządku prawnym. Decyzje mają charakter indywidualny i konkretny co oznacza, że każda z nich jest skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczą ściśle określonych spraw / sytuacji. Adresatami decyzji są przede wszystkim państwa członkowskie lub osoby prawne / fizyczne, dla których mają one charakter wiążący. Jeżeli decyzja jest adresowana do wszystkich państw członkowskich, wówczas podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym UE, jeżeli zaś skierowana jest do mniejszej liczby adresatów - podlega notyfikacji adresatom, do których jest skierowana.
Nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot
Nie mają mocy wiążącej, sugerują podjęcie określonych działań.
Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje są wydawane przez Radę Unii Europejskiej, niekiedy przy współudziale Parlamentu Europejskiego (procedury współpracy i współdecydowania). Wyłączna inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje Komisji Europejskiej (wyjątkiem jest prawo Parlamentu do opracowania projektu jednolitej ordynacji wyborczej do PE).
Szczególny rodzaj rozporządzeń, tzw. rozporządzenia wykonawcze, są wydawane przez Komisję Europejską. W hierarchii aktów prawnych stoją one niżej od zwykłych rozporządzeń, mogą je jednak zmieniać, jeśli w rozporządzeniu na podstawie którego zostało wydane rozporządzenie wykonawcze zapisano taką możliwość.
Opinie i zalecenia może wydawać każdy z organów unijnych.
Oprócz wyżej wymienionych aktów prawnych istnieje też wiele rodzajów aktów nienazwanych w traktatach, lecz mogących mieć niekiedy moc wiążącą. Są one nazywane aktami sui generis. Noszą one rozmaite nazwy: oświadczenie, deklaracja, program działania, protokół, rezolucja, konkluzje, wnioski, wspólne działanie, komunikat, obwieszczenie.
Niektóre ze źródeł prawa wspólnotowego nasuwają wątpliwości co do ich przynależności do prawa pierwotnego czy wtórnego:
ogólne zasady prawa:
ogólne zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych państw członkowskich;
Większość aktów normatywnych prawa wspólnotowego jest publikowana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (do 2003 r. nosił on nazwę Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich). Jest on wydawany we wszystkich językach oficjalnych UE; każda z wersji językowych jest jednakowo autentyczna.
W większości przypadku te zasady zostały uchwalone przez ETS i nie są bezpośrednio zapisane w prawie pierwotnym.
Polski Urząd Komitetu Integracji Europejskiej w objaśnieniach fundamentów współpracy i rozwoju Unii Europejskiej wymienia też główne zasady przyświecające tym celom: ... zasadę subsydiarności, zasadę jednolitych ram instytucjonalnych, zasadę oparcia UE na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz rządów prawa, zasadę poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich.[1]
Inicjatywę ustawodawczą ma jedynie Komisja Europejska. Swoje projekty kieruje ona do Rady Unii Europejskiej. W procedurze stanowienia prawa odgrywa również rolę Parlament. Jednak zakres jego udziału jest różny.
Procedura konsultacyjna
Komisja kieruje projekt do Rady UE, a ta z kolei przed podjęciem decyzji konsultuje go z Parlamentem. W tym wypadku Rada UE nie musi się zgodzić ze zdaniem Parlamentu.
Procedura współpracy
Wprowadził ją Jednolity Akt Europejski z roku 1986 (wszedł w życie 1987). Procedura współpracy polega na zwiększeniu roli Parlamentu Europejskiego i Komisji w procesie podejmowania uchwał, ale tylko w przypadku uchwał, które muszą być podjęte większością kwalifikowaną. Jest to proces dwuetapowy. 1 etap: projekt Komisji wędruje do Rady UE. Ta przyjmuje wobec niego stanowisko, po czym wysyła go do Parlamentu z prośbą o jego opinię. 2 etap: Parlament ma 3 miesiące na ustosunkowanie się do projektu ustawy. Jeżeli przez ten czas nie podejmie żadnych działań, uznaje się, że Parlament wyraził milczące przyzwolenie. Gdy jednak Parlament odrzuci projekt, wraca on do Rady UE i może wejść w życie tylko wtedy, gdy Rada UE przegłosuje go powtórnie, ale jednomyślnie. Kolejnym z możliwych działań Parlamentu jest wprowadzenie poprawek. Taki projekt musi wtedy wrócić do Komisji (tylko ona ma inicjatywę ustawodawczą).
Procedura współdecydowania
Wprowadził ją już traktat z Maastricht (1992), a traktat amsterdamski (1997) w znacznym stopniu uprościł. Dotyczy przede wszystkim ujednolicenia regulacji państw członkowskich odnoszących się do rynku walutowego, kultury, zdrowia publicznego, sieci komunikacyjnych, programów badawczych, statystyki czy środowiska naturalnego. W tym wypadku Rada UE nie może przyjąć projektu, gdy Parlament go odrzuci. Parlament ma prawo weta, które może zablokować wejście aktu prawnego w życie.
