Scenariusz wystawy
„Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa”
Ogólna koncepcja wystawy
W 2016 roku przypada 1050 rocznica chrztu Mieszka I, pierwszego historycznego władcy Polski. W powszechnej świadomości Polaków wydarzenie to uchodzi za jedno z najbardziej znaczących na kartach naszej historii, które w perspektywie miało zaważyć na rozwoju państwa i narodu polskiego. Dzięki dalekowzrocznej decyzji Mieszka, Polska przyjęta została do wspólnoty państw chrześcijańskich, wpisując się tym samym na trwałe w zachodnioeuropejski krąg kulturowy.
Dostrzegając doniosłość owego wydarzenia Muzeum Archeologiczne w Poznaniu zaplanowało wystawę pt.”Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa”, której celem będzie przypomnienie szerokiej rzeszy odbiorców roli i znaczenia grodu poznańskiego w krzewieniu chrześcijaństwa na ziemiach polskich. W ramach ekspozycji zaprezentowane zostaną najbardziej spektakularne zabytki wczesnośredniowiecznej kultury materialnej i artystycznej, pochodzące z badań archeologicznych prowadzonych od końca lat trzydziestych XX wieku do dnia dzisiejszego na terenie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Badania te objęły swym zasięgiem najważniejsze miejsca i budowle związane z początkami chrześcijaństwa w Polsce, wśród nich zwłaszcza, położone w północnej części poznańskiego zespołu grodowego, pozostałości rezydencji książęcej z kaplicą pałacową oraz relikty kościoła katedralnego. W świetle najnowszych ustaleń, obiekty te należą do najwcześniejszych murowanych budowli świeckich i sakralnych na ziemiach polskich, odpowiadających metrykalnie czasom panowania Mieszka I. Planowana ekspozycja, zgodnie z intencją zawartą w tytule, nie będzie obracać się tematycznie wyłącznie wokół chrztu naszego pierwszego władcy a swą narracją wybiegnie poza owo niezwykłe wydarzenie, które postrzegać należy bardziej jako symbol pewnego przełomu niż moment rzeczywistych zmian w dziejach państwa polskiego.
Wystawa składać się będzie z trzech zasadniczych części. W części pierwszej zostanie pokazany, dominujący na poznańskim Ostrowie w okresie chrztu Mieszka I, książęcy zespół pałacowo-sakralny, stanowiący jeden z osobliwych przykładów, powszechnie znanych wówczas w Europie Łacińskiej, reprezentacyjnych rezydencji wczesnośredniowiecznych władców. Najbardziej spektakularnym elementem tej odsłony będzie wykonany w skali 1:1 model kaplicy palatium poznańskiego, w której odtworzone zostanie oryginalne wnętrze obiektu wraz z niezbędnym, pochodzącym z epoki, wyposażeniem liturgicznym. Walor scenograficzny owej rekonstrukcji ma wprowadzić widza w świat ówczesnej symboliki chrześcijańskiej, zarówno w wymiarze religijnym jak i politycznym.
Dominującej ekspozycyjnie kaplicy pałacowej towarzyszyć będą zabytki archeologiczne pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych w obrębie palatium. Na szczególną uwagę w tej części wystawy zasługują pochodzące prawdopodobnie z wnętrza kaplicy kostki mozaikowe o licu zdobionym złotą folią, fragmenty tynku z malowidłami oraz okładziny relikwiarza skrzynkowego. Odpowiedniego blasku związanego z niezwykłym charakterem tego miejsca dostarczą również monety, gemmy oraz fragmenty złotych ozdób, które znalezione zostały w obrębie pracowni złotniczej, zlokalizowanej przez archeologów na północny-zachód od poznańskiego palatium. Cennym uzupełnieniem rekonstrukcji kaplicy będą także oryginalne detale architektoniczne.
Część druga wystawy poświęcona zostanie członowi katedralnemu grodu poznańskiego, usytuowanego w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego. Miejsce to wiązane jest tradycyjnie z początkami misji chrystianizacyjnej na ziemiach polskich, podjętych pod kierownictwem biskupa Jordana. Podobnie jak w przypadku części wystawy poświęconej rezydencji władcy, położony zostanie tutaj nacisk na odpowiednią aranżację plastyczną, która zawierając także elementy stosownej ikonografii z epoki, będzie miała na celu przenosić zwiedzających w świat średniowiecznej wyobraźni i religijnych symboli. Osią merytoryczną wokół której toczyć się będzie narracja tej części ekspozycji jest katedra - jeden z najważniejszych obiektów sakralnych w ówczesnym krajobrazie kulturowym nie tylko samego poznańskiego Ostrowa, ale także całej wczesnośredniowiecznej Wielkopolski. W świetle najnowszych badań, jej wznoszenie rozpoczęto już w latach 80-tych X wieku, prawdopodobnie z inicjatywy biskupa Ungera i popierającego jego starania Mieszka I. Istotnym elementem tej odsłony będzie dokumentacja reliktów poprzedzających istnienie bazyliki katedralnej, które interpretowane są jako pozostałości pierwszego obiektu sakralnego stanowiącego budynek tzw. stacji misyjnej z basenem chrzcielnym.
Zespół eksponatów tworzyć będą głównie zabytki pochodzące z badań archeologicznych, prowadzonych zarówno w podziemiach obecnej katedry jak i na terenie tzw. placu katedralnego. Do najcenniejszych z nich zaliczane są zdeponowane w grobach insygnia biskupie, pośród których zachowały się m.in. krzywaśnie pastorałów z XI i XII w. Wartość samą w sobie mają także zabytki pozyskane w trakcie badań w obrębie domniemanych grobowców naszych pierwszych władców, w tym zwłaszcza moneta księcia czeskiego Brzetysława oraz pochodzące z grobu Mieszka I płytki z niedostępnego w naszym rejonie kamienia gabro.
W trzeciej części wystawy, zaplanowanej na dziedzińcu Pałacu Górków, pragniemy skupić uwagę widza na rekonstrukcjach wczesnośredniowiecznych zespołów pałacowo-sakralnych, które będą stanowić tło porównawcze dla palatium poznańskiego. Znajdą się wśród nich głównie tzw. pfalze cesarskie z terenu Cesarstwa Niemieckiego, które zwłaszcza w okresie panowania Ottonów z dynastii Ludolfingów, mogły inspirować architektów i budowniczych wznoszących pierwsze rezydencje piastowskie. Z tej grupy zabytków zamierzamy pokazać przede wszystkim: Paderborn, sięgający panowania Karola Wielkiego i stanowiący znaczącą siedzibę cesarską w czasach ottońskich, Werlę, blisko spokrewnioną pod względem założenia architektonicznego z wczesnopiastowskim Ostrowem Lednickim, Tilledę, znaną rezydencję Ottona II oraz Goslar z czasów Henryka II. Ponieważ tradycja budowy tego typu obiektów wiąże się z rzymskim dziedzictwem doby późnego antyku, nie zabraknie również przykładów architektury rezydencjonalnej z innych rejonów Europy Łacińskiej, które mogły stanowić wzorzec ideowy i formalno-stylistyczny dla palatiów polskich. Jednym z nich jest zespół pałacowo-sakralny w Devinie nad Morawą. Zasadnicze tło dla rezydencji na Ostrowie poznańskim będą oczywiście tworzyć palatia z ziem polskich, wzniesione w głównych ośrodkach państwa pierwszych Piastów. Należą do nich: zbliżone do siebie formą i układem funkcjonalno-przestrzennym zespoły rezydencjonalne na Ostrowie Lednickim, w Gieczu i w Przemyślu oraz palatia w Krakowie i Wiślicy. Nie wszystkie obiekty zaplanowane w tej części wystawy będą wykonane w formie makiet i modeli przestrzennych, a w zależności od możliwości rekonstrukcyjnych wykorzystane zostaną też postery, przedstawiające rzuty określonych zespołów pałacowo-sakralnych.
Aranżacja wystawy
Sala I. Zespół pałacowo-sakralny na poznańskim Ostrowie
I. Model kaplicy poznańskiego palatium
Dominantą merytoryczną i estetyczną pierwszej części wystawy będzie kaplica pałacowa poznańskiego zespołu rezydencjonalnego. W zależności od możliwości kompozycyjno-przestrzennych przewidziana jest rekonstrukcja bądź całości świątyni bądź jej części ołtarzowej z wnętrzem absydy. Tak pomyślana imitacja obiektu będzie pełnić dwojaką funkcję. Z jednej strony, przybliży zwiedzającemu pierwotny wygląd oryginalnej kaplicy książęcej, wątek konstrukcyjny ścian, jej prawdopodobne lico zewnętrzne i dekorację wnętrza, z drugiej natomiast wprowadzi go w klimat epoki, świat średniowiecznych obrazów, gestów i symboli. Ze względu na walor scenograficzny rekonstrukcji, potencjalny widz nie będzie tylko biernym odbiorcą wiedzy na temat przedromańskiej architektury sakralnej, ale w pewnym sensie stanie się „aktorem” przeżywającym i współkreującym swoistego rodzaju muzealne theatrum.
Kaplicę poznańskiego palatium stanowił niewielki kościół salowy, zamknięty od wschodu absydą. Świątynia zbudowana została z płytek kamiennych łączonych zaprawą gipsową. Obiekt na poziomie użytkowym osiągał we wnętrzu wymiary 2,5x2,5 m, natomiast grubość jego ścian wynosiła 1 m. Nawa kaplicy liczyła 10 m² powierzchni a absyda w stosunku do nawy cofnięta była o ok. 0,5m. Wnętrze świątyni oświetlały okna o wymiarach 130 cm x 75 cm, umieszczone w ścianach bocznych obiektu na wysokości około 0.55 m od posadzki. Osobne okno, ale nieco mniejszych rozmiarów, znajdowało się prawdopodobnie także w absydzie. Posadzkę kaplicy tworzyła wylewka gipsowa zalegająca na warstwie drobnych kamieni. Ściany pokryte były kremowo-białym tynkiem wapiennym, noszącym w niektórych miejscach elementy dekoracji, do wykonania której użyto biel wapienną, czerwień żelazową i błękit. Tematyka dekoracji nie jest znana. Stanowiły je prawdopodobnie motywy geometryczne i przedstawienia figuralne. Wyjątkowy charakter miejsca podkreślała mozaika ścienna, którą tworzyły szklane kostki o licu zdobionym złotą folią. Przypuszczalnie wyłożone zostało nimi wnętrze absydy. Na osi absydy ulokowany był ołtarz, przy którym odbywała się celebracja mszy i nabożeństw dla władcy i jego rodziny. Istotnym komponentem liturgicznym wyposażenia kaplicy był zapewne krzyż oraz kielich i patena, niezbędne do sprawowania eucharystii. Z wyposażeniem tym należy prawdopodobnie wiązać także relikwiarz skrzynkowy, którego kościane fragmenty okładziny znaleziono w trakcie badań wykopaliskowych w obrębie poznańskiego palatium. Swoistą atmosferę tego wyjątkowego miejsca zamierzamy wzbogacić odpowiednio zaaranżowanym światłem, odgrywającym niezwykle ważną rolę w budowlach tego okresu.
II. Eksponaty w gablotach (patrz załączony wykaz zabytków)
Rekonstrukcję kaplicy pałacowej będzie uzupełniać ekspozycja najbardziej spektakularnych zabytków kultury materialnej i artystycznej pozyskanych w wyniku badań archeologicznych prowadzonych na terenie poznańskiego zespołu rezydencjonalnego. Składać się będą na nie oryginalne przedmioty związane z wystrojem i wyposażeniem świątyni a także różne inne artefakty pochodzące z szeroko rozumianego kompleksu pałacowo-sakralnego.
Odwiedzający wystawę będzie mógł zapoznać się z prawdziwymi wytworami wczesnośredniowiecznych artystów-rzemieślników (złotników, szklarzy, mozaikarzy), którzy dekorowali poznańską kaplicę i wyposażyli jej wnętrze. W tej grupie eksponatów znajdą się przede wszystkim: wybrane przykłady kostek mozaikowych zdobionych złotą folią z 1 połowy XI w., malowane tynki z 2 połowy X i XI w., paciorki ze szkła i kamieni szlachetnych/ m.in. kryształ górski, karneol, agat, kwarcyt mleczny/ , fragmenty relikwiarza skrzynkowego, złote okucie w kształcie palmety, złota ozdoba w kształcie ryby, złote ogniwko, konik brązowy z X w. oraz fragmenty tygli odlewniczych.
Własnością elity zamieszkującej tę część Ostrowa Tumskiego były najprawdopodobniej biżuteria i ozdoby w postaci pierścionków szklanych i brązowych, zawieszka dzwoneczkowata, sprzączki brązowe oraz kabłączki skroniowe. Z otoczeniem władcy wiązać można także znalezione w obrębie palatium kostki i pionki do gry.
Osobną grupę eksponatów stanowić będą numizmaty oraz zabytki sfragistyczne. Kolekcję monet tworzą: znalezione w kaplicy - obol króla węgierskiego Andrzeja I /1047-1060/ i denar króla czeskiego Wratysława II /1085-1092/ oraz pozyskane w trakcie badań w obrębie palatium - denary krzyżowe z II połowy XI w. i moneta Ethelreda II z początku XI w. Cennymi artefaktami towarzyszącymi grupie numizmatów, chociaż nieco odbiegającymi od zasadniczego horyzontu chronologicznego wystawy, będą zabytki pochodzenia kancelaryjnego: bulla ołowiana księcia Bolesława Krzywoustego, tłok pieczęci brata Jakuba z końca XIII w. oraz gliniane opakowanie pieczęci z XII w. Niezbędnym uzupełnieniem dla rekonstrukcji kaplicy pałacowej będą oryginalne detale architektoniczne i fragmenty murarki pochodzące z destruktów ścian poznańskiego palatium. /m.in. detal z piaskowca, fragment muru, okrzeski krzemienne/.
III. Pozostałe komponenty
Tło ikonograficzne dla kaplicy pałacowej tworzyć będą umieszczone na posterach graficzne rekonstrukcje owej świątyni oraz dużego formatu rysunkowe reprodukcje i fotografie najbardziej spektakularnych zabytków, pochodzących z badań przy kościele NMP. Dla porównania nie zabraknie też w tym miejscu wizerunków rezydencjonalnych obiektów sakralnych z wczesnego średniowiecza (zbliżonych pod względem architektonicznym do poznańskiej kaplicy) oraz przykładów mozaik i polichromii z tego okresu. Towarzyszyć będą temu sceny obrazujące wznoszenie murowanych budowli, uwiecznione na średniowiecznych miniaturach.
Sala II. Katedra poznańska
I. Elementy rekonstrukcyjne bazyliki katedralnej
Osią tematyczną wokół której będzie toczyć się narracja drugiej części wystawy jest katedra poznańska, usytuowana w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego. Ze względu na przyjęty horyzont chronologiczny ekspozycji, uwaga widza zostanie skupiona głównie na najstarszej bazylice katedralnej, której wznoszenie - w świetle najnowszych badań - rozpoczęto w latach 80-tych X wieku, a więc jeszcze w czasach panowania Mieszka I. Ustalenia te uwiarygodniły wysuniętą przed laty hipotezę, że jednym z inicjatorów budowy, obok naszego pierwszego historycznego władcy, był biskup Unger a sam obiekt wzorowany był na cesarskim kościele klasztornym opactwa benedyktyńskiego w Memleben, w którym dostojnik ten przez pewien czas sprawował funkcję opata. Na podstawie przyjętych ustaleń historyków architektury, wykonany zostanie model pierwszej poznańskiej katedry, dzięki któremu będziemy chcieli przybliżyć zwiedzającemu jej pierwotny wygląd. Wyeksponowanie modelu katedry przewidziane jest w czołowym miejscu drugiej sali wystawienniczej na istniejącej tutaj platformie służącej prezentacji najbardziej spektakularnych zabytków. Nieopodal owej makiety planuje się wystawienie wymodelowanego (w skali 1:1) fragmentu ściany zachodniej katedry poznańskiej, ukazującej charakterystyczny wątek architektoniczny w budowlach murowanych X i pierwszej połowy XI w. Konstrukcję tego muru oglądać można in situ w podziemiach dzisiejszej bazyliki katedralnej. W celu przybliżenia widzowi innych charakterystycznych cech architektury z czasów pierwszych Piastów, chcemy wykorzystać także istniejącą w sali drugiej kolumnę i poprzez odpowiednią obudowę nadać jej kształt romańskiego filaru, zbliżonego stylistycznie do odsłoniętych pozostałości filarów (głównie baz) kościoła katedralnego.
Ważnym komponentem przewidzianym w drugiej części wystawy będą grobowce naszych pierwszych władców - Mieszka I i Bolesława Chrobrego, odkryte w nawie głównej katedry poznańskiej. Planuje się wykonanie makiety z zarysem murów bazyliki, w której wyeksponowane zostaną owe obiekty.
II. Eksponaty w gablotach (patrz załączony wykaz zabytków)
Zespół eksponatów w gablotach tworzyć będą zabytki archeologiczne pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w latach 50-tych w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego (podziemia katedry, plac katedralny) a także na Śródce, gdzie w latach 1996-2002 odkryto cmentarzysko łączone przez badaczy z ludnością zamieszkującą w X i XI w. poznański gród. Postanowiliśmy zaprezentować wśród nich nie tylko zabytki ściśle wiążące się z samymi początkami chrześcijaństwa na poznańskim Ostrowie (czasy Mieszka i Bolesława Chrobrego), ale również inne cenne przedmioty, które chociaż wykraczają chronologicznie poza ten okres, bez wątpienia odpowiadają horyzontowi pierwszych wieków ewangelizacji naszych ziem.
Do grupy najbardziej spektakularnych zabytków katedralnych należą najstarsze pastorały biskupie, spośród których godne pokazania są zwłaszcza: ołowiana krzywaśń pastorału z wolutą o czworokątnym przekroju zakończona główką zwierzęcą /XI - pocz. XII/, pióro pastorału ze srebrnej blachy zakończone głową węża /XII-XIII w./ oraz najbardziej wartościowa pod względem artystycznym krzywaśń pastorału z Limoges, łączona z osobą biskupa poznańskiego Arnolda (zm. 1211).
W pobliżu makiety z tumbami grobowymi naszych pierwszych władców umieszczona zostanie gablota zawierająca niezwykle znaczące artefakty pochodzące z owych memorii. Są to: 2 fragmenty okładziny z polerowanej płyty gabro (1 w depozycie MAP, nr inw. 1975:68) identyfikowane jako elementy konstrukcyjne grobowca Mieszka, srebrny denar księcia czeskiego Brzetysława oraz znalezione przy futrynie wejściowej 2 liściaste zawiasy do drzwi i hak żelazny, wiązane z budową mauzoleum.
Z grobu o wczesnej metryce, w którym pochowano najprawdopodobniej piastowską księżniczkę, pochodzi też fragment srebrnego wisiorka, kulisty paciorek z kryształu górskiego oraz żelazna antaba trumny. Z badań w pobliżu katedry pochodzą też kostki mozaikowe ze złotą folią, które należy wiązać najprawdopodobniej z kaplicą pałacową poznańskiego palatium.
Uzupełnieniem kolekcji zabytków z bazyliki katedralnej będzie wybór przedmiotów grodowych z II połowy X w, zalegających bezpośrednio pod reliktami najstarszych budowli sakralnych. Należą do nich: brązowe kabłączki korkociągowe, rogowe okucie szkatułki ?, rogowa oprawka rękojeści noża lub pion do gry planszowej ?, grzebienie z poroża, żelazna sprzączka do pasa, puchar gliniany oraz fragment glinianej formy do odlewania srebrnych lub brązowych sztabek - tzw. grzywien.
Niezwykle cenną grupę eksponatów, które zamierzamy pokazać na naszej wystawie, stanowią zabytki pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych na Śródce. Warte ekspozycji wydają się zwłaszcza przedmioty pochodzące z wczesnośredniowiecznego cmentarza, które bez wątpienia w początkach chrześcijaństwa na ziemiach polskich związane było z grodem poznańskim i na nim chowano mieszkańców Ostrowa. Z wyposażenia odkrytych tam grobów dokonaliśmy wyboru najbardziej ekspozycyjnych przedmiotów, którymi są: brązowe i srebrne kabłączki skroniowe, pierścionki brązowe, zawieszka z kła niedźwiedzia, szklane paciorki, zdobiona kłódka żelazna, igła żelazna, noże żelazne, żelazne groty strzał, żelazne krzesiwo, żelazne okucie wiadra, żelazne okucia skrzyni oraz naczynia gliniane. Z grodem poznańskim należy łączyć również funkcjonującą w X wieku osadę na Śródce, z której pochodzą: brązowe, pozłacane okucie księgi ?, żelazne okucie uprzęży lub garnituru miecza, pierścionek brązowy, kostki mozaikowe ze złotą folią, paciorek ołowiany, kościana zdobiona okładzina sierpa, zdobiona oprawka z poroża, laska kryształu górskiego, osełka fyllitowa i przęślik z łupku owruckiego.
Zestaw cennych eksponatów na naszej wystawie zamykać będzie kolekcja monet, w której znajdą się rzadkie denary Bolesława Chrobrego i denary krzyżowe z XI w., pochodzące ze zbiorów numizmatycznych MAP oraz moneta bizantyjska Nicefora II Fokasa (962-969) i fragmenty monet arabskich, znalezione w trakcie badań wykopaliskowych na Śródce.
III. Pozostałe komponenty
Podobnie jak w przypadku pierwszej części wystawy, tło dla rekonstrukcji i zabytków w gablotach stanowić będą postery zawierające zarówno ikonografię historyczną, pochodzącą ze średniowiecznych miniatur, jak i ryciny i fotografie z badań archeologicznych prowadzonych w północno-wschodniej części Ostrowa Tumskiego i na pobliskiej Śródce. Nie zabraknie także rozmaitych propozycji rekonstrukcji architektonicznych, których ze względu na brak szczegółowych danych nie udało się zaprezentować w formie modeli czy makiet. Pokażemy zatem przykłady różnych rozwiązań rekonstrukcyjnych budowli katedry poznańskiej, począwszy od pierwszych prób podejmowanych przez dr Krystynę Józefowiczówną a skończywszy na najnowszych ustaleniach na ten temat dr Anety Bukowskiej. Obiekt porównawczy będzie stanowić w tym przypadku kościół klasztorny opactwa benedyktyńskiego w Memleben, na projekcie którego oparli się budowniczowie bazyliki katedralnej w Poznaniu.
Ważnym posterem informacyjnym będzie plansza przedstawiająca zdjęcia oraz ryciny domniemanej stacji misyjnej, która miała poprzedzać istnienie katedry poznańskiej. Mimo kontrowersji dotyczących funkcji kolistej struktury wapiennej odkrytej w podziemiach bazyliki (większość badaczy kwestionuje obecnie jej sakralny charakter), postanowiliśmy pokazać ją jako istotny element z zakresu historii archeologii i badań architektury.
Osobną grupę posterów tworzyć będą plansze poglądowe związane z badaniami na Śródce, przedstawiające m.in. zdjęcia najciekawszych grobów oraz fotograficzne powiększenia niektórych wyjątkowych znalezisk.
Dziedziniec. Rekonstrukcje wczesnośredniowiecznych rezydencji pałacowych
(patrz załączona dokumentacja elektroniczna)
W myśl koncepcji wystawy, arkadowy dziedziniec Pałacu Górków, w sensie możliwości kompozycyjnych, z powodzeniem nadaje się do prezentacji rekonstrukcji architektonicznych w formie modeli i makiet. Ten okazały podwórzec nie tylko spełnia warunki przestrzenne do tego typu działań wystawienniczych, ale także wzbogaca ich walor estetyczny. W sposób szczególny odpowiadają temu zamierzeniu arkadowe krużganki, w których wyeksponować można poszczególne obiekty. Ponieważ trudno sięgnąć po bezpośredni wzorzec, którym inspirowali się budowniczowie poznańskiego palatium, postanowiliśmy zaproponować zwiedzającym szerokie spektrum porównawcze dla owej rezydencji, prezentując różne przykłady podobnych założeń architektonicznych w ówczesnej Europie Zachodniej i w Polsce pierwszych Piastów.
I. Palatium poznańskie
Centralnym obiektem i zarazem dominującym elementem kompozycyjnym tej części wystawy będzie makieta palatium poznańskiego. W związku z tym, że rezydencja ta stanowi najważniejszy punkt odniesienia dla zespołów pałacowo-sakralnych tworzących tło porównawcze, niezbędna będzie odpowiednia ekspozycja obiektu w przestrzeni dziedzińca, wyróżniająca go spośród pozostałych rekonstrukcji.
Palatium poznańskie było prostokątnym budynkiem, usytuowanym na osi północ - południe, połączonym z przylegającą do niego od południowego wschodu kaplicą pałacową. Na poziomie fundamentów jego długość liczyła wraz z grubością murów 27,25 m., natomiast szerokość - 11,70/11,90 m. Ściany rezydencji, o grubości 1,30 m., zbudowane zostały z płytek kamiennych obficie łączonych zaprawą gipsową, a ich lico zewnętrzne i wewnętrzne pokryte były gipsowym tynkiem. Posadzkę w obiekcie tworzyła wylewka gipsowa położona na warstwie drobnych okrzesków. Budynek był najprawdopodobniej dwukondygnacyjny. Na parterze składał się z czterech pomieszczeń, z których największe stanowiła aula regia (102 m²), usytuowana w środkowej części rezydencji. Od południa aulę poprzedzał pokój (51 m²) i sąsiadująca z nim sień, natomiast od północy wąski korytarz (5 m x 90 cm) oraz przylegająca do niego od wschodu sala (34 m²), w której prawdopodobnie mieściła się kancelaria. Do wnętrza palatium prowadziły dwa wejścia. Pierwsze, usytuowane w południowo-wschodnim narożniku rezydencji połączone było z sienią, drugie, umieszczone we wschodniej ścianie obwodowej budynku, łączyło się z salą reprezentacyjną. Na piętrze mieściła się zapewne część mieszkalna z pokojami przeznaczonymi dla władcy i jego rodziny.
II. Wybrane pfalze cesarskie nurtu karolińsko-ottońskiego i salickiego
Paderborn
Palatium w Paderborn swoimi początkami sięga panowania Karola Wielkiego. Zbudowany został na terenie powstałej tutaj już w VIII w. rozleglej warowni o wymiarach 250x280-300 m., otoczonej murem o grubości 1,5 m. Rezydencja była potężną dwukondygnacyjną budowlą z salą audiencyjną o długości 31 m. i szerokości 10 m., dostępną poprzez przylegający do niej od południa ryzalit z tarasem. Aulę doświetlały półkoliste okna. Od strony południowo-wschodniej budynku audiencyjno-mieszkalnego wybudowano kaplicę pałacową, którą zastąpiono z czasem bazyliką, pełniącą rolę kościoła biskupiego. Zespół pałacowo-sakralny w Paderborn był kilkakrotnie przebudowywany. W latach 30-tych IX w. kościół katedralny uzyskał monumentalny masyw zachodni w formie transeptu z wysuniętą absydą. Transept ten od strony północnej połączony został z pfalzem aneksem o wymiarach 10x4,5 m., który pełnił rolę hallu komunikacyjnego. Zasadnicza rozbudowa zespołu palatialnego i biskupiego nastąpiła w czasach panowania dynastii ottońskiej. Rozbudowano masyw zachodni bazyliki do formy trójnawowego korpusu wysuniętego w kierunku zachodnim z dwiema potężnymi wieżami.
Werla
Pierwsza rezydencja pałacowa w Werli powstała za czasów króla Henryka I w miejscu karolińskiego dworu. Zbudowano wówczas kaplicę na planie krzyża oraz kilka mniejszych budowli jednoprzestrzennych. Palatium w Werli było główną rezydencją cesarską w okresie panowania Ottona III. Do tych czasów należy odnieść prostokątną budowlę świecką na osi wschód-zachód sprzężoną od wschodu z kaplicą centralną. Przyjmuje się jej bliskie pokrewieństwo z palatium na Ostrowie Lednickim. Długość rezydencji wynosi 24,20 m, a szerokość 11,20.
Tilleda
Po raz pierwszy jako Kaiserpfalz odnotowana została w źródłach pisanych w czasach Ottona II. Całość założenia składała się z kilku budynków. Jądro pfalzu, wzniesione w 2 połowie X w., zawiera jednonawowy kościół z półkolistą absydą i związaną z nim wieżą mieszkalną z późniejszymi przybudówkami. Długość budowli wynosiła 24,30 m, szerokość 7,20m. Na wschód od tego obiektu znajdowało się kilka mniejszych budynków, które zamykała, usytuowana na północny wschód od nich, na skraju zbocza, budowla halowa o rozmiarach 9x17 m. Jej grubość ścian w przyziemiu wynosił ok. 1m. Po katastrofie budowlanej spowodowanej obsunięciem się zbocza, wybudowano nowy obiekt reprezentacyjny w części południowej wzgórza zamkowego, który pełnił rolę sali audiencyjnej. Długość obiektu wyniosła 26,60 m. natomiast szerokość 9,5 m.
Goslar
Należy do największych XI-wiecznych założeń świeckich na terenie Cesarstwa Niemieckiego. Pfalz zbudowany został około 1017 r. z inicjatywy Henryka II, w wyniku decyzji o przeniesieniu siedziby cesarskiej z Werli. Aulę stanowi dwupiętrowy budynek o wymiarach 18x54 m. połączony z kaplicą pałacową. W drugiej połowie XII w. całe założenie znacznie powiększono, wznosząc m.in. rezydencję cesarską między aulą a kaplica pałacową.
III. Wybrany przykład rezydencji morawskiej
Devin nad Morawą
Według najnowszych badań architektonicznych, budowla ta stanowi przykład rezydencji, której koncepcję kompozycyjną i niektóre cechy architektoniczne odnaleźć można w palatiach wielkopolskich. Zespół w Devinie składał się z podłużnej części reprezentacyjnej i przylegającej doń od wschodu trikonchosowej kaplicy. Część pałacowa podzielona była na trzy pomieszczenia: prostokątną salę oraz dwa wąskie aneksy przylegające do niej od wschodu i zachodu. Długość każdego z tych aneksów jest równa 1/3 długości sali, która wynosi ok. 12 m.
IV. Rezydencje wczesnopiastowskie
Ostrów Lednicki
Jedna z najbardziej okazałych i oryginalnych pod względem architektonicznym rezydencji w państwie pierwszych Piastów. Stanowiło ją usytuowane na osi wschód-zachód prostokątne palatium połączone z kaplicą na planie krzyża greckiego. Wymiary budowli wynoszą 30,60x14,40 m. Wydzielono trzy fazy funkcjonowania obiektu. W pierwszej fazie, przypadającej na drugą połowę X wieku, palatium wraz z kaplicą było budowlą jednokondygnacyjną i posiadało cztery pomieszczenia. W części wschodniej, przy kaplicy, istniały dwie węższe sale o wymiarach 11,50x6 m i 11,50x2, w części środkowej przylegało do nich pomieszczenie o wymiarach 11,50x6 m, natomiast w części zachodniej znajdowała się największa sala (audiencyjna) o bokach wynoszących 11,50 m. W fazie drugiej, po roku 1000, palatium lednickie podwyższono o jedną kondygnację, zachowując jednak zasadniczy podział pomieszczeń. Wprowadzono jedynie do największej sali dwa filary oraz, w sieni wschodniej, wewnętrzną klatkę schodową na piętro. Ostatnia przebudowa rezydencji przypadła na wiek XII, kiedy to zespół pałacowy zredukowany został do jednego pomieszczenia w części zachodniej.
Giecz
Niezrealizowany zespół pałacowo-sakralny podobny w typie do palatium lednickiego, którego wzniesienie partii fundamentowej nastąpiło na przełomie X i XI w lub pocz. XI w.. Budowla miała składać się z dwóch zasadniczych części: prostokątnego budynku o wymiarach 33x16 m z trzema pomieszczeniami, w tym aulą zachodnią na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 12x11 m. oraz kaplicy na planie koła (rotundą) o średnicy 16 m.
Przemyśl
Budynek palatium założony został na planie prostokąta, na osi północ-południe. Od południa przylegała do niego rotunda (typ prosty) z głęboką absydą, która pełniła funkcję kaplicy pałacowej. Wymiary obiektu wynosiły 33,20x15 m, a grubość jego ścian obwodowych osiągała od 1,49 do 2,07. Budowla składała się z trzech pomieszczeń. Największa sala reprezentacyjna mieściła się we wschodniej części palatium i liczyła 250 m². Jej strop podpierały wewnątrz 2 przyścienne i 4 środkowe filary. Do auli tej przylegały od północy: sień o wymiarach 6,30x8,20 oraz korytarz o wymiarach 1,70x6,30. Grubość ścian działowych palatium wynosiła od 1,30 do 2,20. Rezydencja przemyska rekonstruowana jest zarówno jako budowla jedno- jak i dwukondygnacyjna.
Kraków-Wawel
W świetle najnowszych badań, na Wawelu przyjmuje się funkcjonowanie przynajmniej dwóch wczesnośredniowiecznych rezydencji w typie palatium. Pierwszą z nich jest tzw. sala o 24 słupach, usytuowana w północno-wschodniej części wzgórza wawelskiego, drugą domniemany budynek pałacowy odkryty pod zachodnim skrzydłem Zamku Królewskiego. W miarę poprawna rekonstrukcja możliwa jest jedynie w przypadku obiektu pierwszego, w którym zachowały się dość czytelne pozostałości architektury. „Sala o 24 słupach” założona została na osi wschód-zachód. Wybudowana została na planie prostokąta o wymiarach 28,50x12,50 m. Budynek był prawdopodobnie dwukondygnacyjny. Dolną kondygnację zajmowała sklepiona kolebkowo sala, pełniąca funkcję pomieszczenia magazynowego, natomiast na piętrze umieszczona była aula regia. Budowa palatium datowana jest na połowę XI w.
Wiślica
Tzw. wiślicka regia zawiera pozostałości dwóch palatiów. Jakkolwiek datowane są one dopiero na drugą połowę XII wieku to jednak formą architektoniczną odpowiadają rezydencjom wczesnośredniowiecznym. Pierwsze palatium usytuowane zostało na osi wschód-zachód i posiadało wymiary 29,50x10 m. W południowo-wschodnim narożniku obiektu znajdowała się kwadratowa przybudówka o długości boku 3,20 m. Od wschodu, w odległości około 3 m od budynku palatium wzniesiona została wieloniszowa rotunda. Drugie palatium wiślickie założone zostało na osi północ-południe, na planie prostokąta o wymiarach 31x13 m. Większą jego część stanowiła sala o wymiarach 13x17 m zajmująca powierzchnię 204 m². Budynek palatium połączony był z jednoabsydową rotundą (typ prosty).
Maciej Przybył
1