Ekonomia - nauka społeczna analizująca i opisująca produkcję, dystrybucję oraz konsumpcję dóbr.

Tradycyjnie ekonomię dzieli się na mikroekonomię (microeconomics), która zajmuje się zachowaniem indywidualnego konsumenta, przedsiębiorcy, handlowca, rolnika oraz makroekonomię (macroeconomics), która skupia swoją uwagę na badaniu takich wielkości jak całkowity dochód gospodarki, odsetek osób zatrudnionych, przepływ kapitału.

Pod pojęciem ekonomii pozytywnej rozumie się stwierdzenia będące naukowym i obiektywnym wyjaśnieniem funkcjonowania gospodarki (na przykład do ekonomii pozytywnej należy stwierdzenie "Dwukrotne zwiększenie opodatkowania wyrobów tytoniowych spowoduje spadek ich konsumpcji"), natomiast sądy ekonomiczne oparte na subiektywnym systemie wartościowania określane są mianem ekonomii normatywnej (przykładowo "Rząd polski powinien prowadzić politykę mającą na celu obniżenie poziomu konsumpcji wyrobów tytoniowych"). Obok ekonomii pozytywnej i normatywnej wyróżniamy także pojęcie sztuki ekonomii, które dotyczy zagadnień polityki. Sztuka ekonomii wiąże naukę ekonomii z ekonomią normatywną i stawia nastepujące pytania: Jeśli takie są czyjeś cele normatywne (ekonomia normatywna) i jeśli tak funkcjonuje gospodarka (ekonomia pozytywna), to jak można najlepiej osiagnąć te cele (sztuka ekonomii)?

Dobra (liczba pojedyncza dobro) (inaczej -kapitał rzeczowy lub kapitał finansowy) - w ekonomii to wszystkie środki, które mogą być wykorzystane, bezpośrednio lub pośrednio, do zaspokojenia potrzeb ludzkich.

Przykładem dobra może być np. samochód, działka budowlana, chleb, praca naukowa, seans filmowy, program komputerowy, energia elektryczna.

Uwaga: W niektórych publikacjach przez "dobro" rozumie się tylko te środki służące do zaspokajania potrzeb ludzkich, które są przedmiotami materialnymi (tak więc przy tym rozumieniu tego pojęcia z wymienionych wyżej obiektów dobrem byłby tylko samochód i chleb).

Podział dóbr

Klasyczny podział dóbr		Możliwość wyłączenia z konsumpcji
				TAK	NIE
Konkurencyjność w konsumpcji	TAK	dobra prywatne: żywność, ubrania, komputery	wspólne zasoby: środowisko naturalne
		NIE	dobra klubowe: szkoły prywatne, teatry, kina, kluby	dobra publiczne: obrona narodowa, policja, straż pożarna

Dobra podstawowe to w ekonomii dobra, które nie mają swoich substytutów; zmiana ceny nie spowoduje spadku popytu, bądź obniży go w nieznacznym stopniu. Dobra podstawowe zwane są też dobrami względnie poślednimi.

Dobra substytucyjne - w ekonomii, znane również jako dobra substytutywne to towary i usługi spełniające podobne bądź zupełnie pokrywające się funkcje. Mają podobne zastosowanie i podobne właściwości np. masło i margaryna, kredyt i pożyczenie pieniędzy od znajomego. W związku z tym, że dają podobne korzyści, wzajemnie się zastępują. Gdy rośnie popyt na dobro A, maleje popyt na dobro B.

Dobra komplementarne to dobra, czyli towary lub usługi wzajemnie się uzupełniające, jedno dobro potrzebuje drugiego do prawidłowego działania, np. komputer i monitor, samochód i benzyna. Jeżeli rośnie popyt na dobro A to popyt na dobro B także wzrasta.

Dobra podrzędne to w ekonomii wszystkie dobra, na które popyt rośnie pod wpływem spadku dochodów nabywców. Zaś, jeżeli dochód nabywców rośnie (ceteris paribus), wówczas popyt spada. Są to zatem zwykle dobra gorsze jakościowo, tańsze substytuty. Dobra podrzędne zwane są też dobrami bezwzględnie poślednimi oraz dobrami niższego rzędu. Przykładem dobra niższego rzędu może być np. używana, niskogatunkowa odzież.

Szczególnym przypadkiem dóbr podrzędnych są dobra Giffena

Dobro Giffena - pojęcie z zakresu ekonomii będące odstępstwem od zasady elastyczności popytu stworzone przez Roberta Giffena.

Oznacza dobro na które rośnie popyt, nawet w przypadku wzrostu jego ceny.

Dobrami Giffena mogą być w pewnych okolicznościach chleb, ryż, benzyna.

Efekt pojawia się w sytuacji kiedy konsumenci kupują dwa towary A (np. ryż) i B (np. mięso) służące zaspokajaniu tej samej potrzeby. Towar B jest znacznie droższy od towaru A, lepiej zaspokaja potrzebę, ale jest mniej ekonomiczny dlatego konsumenci kupują tylko jego niewielkie ilości w celu lepszego, bardziej zróżnicowanego i satysfakcjonującego zaspokojenia potrzeby. Kiedy rośnie cena towaru A to konsumenci muszą podnieść efektywność, z jaką zaspokajają potrzebę, rezygnują więc z zakupowania towaru B i za oszczędzone środki zakupują większą ilość towaru A. Tak więc wzrost ceny towaru A prowadzi do zwiększenia popytu na niego.

Paradoks Giffena - sytuacja ekonomiczna, w której popyt na dane dobro wzrasta pomimo wzrostu ceny. Sytuacja taka ma miejsce przy bardzo niskich dochodach konsumentów i przy wzroście cen dóbr niższego rzędu, zwanych dobrami Giffena. Cena dobra Giffena jest relatywnie niższa od innych substytutów lub dane dobro nie posiada bliskich substytutów (np. chleb), dlatego popyt rośnie.

Paradoks Giffena jest jednym z dwóch (obok paradoksu (efektu) Veblena) przypadków w mikroekonomii, zaprzeczających działaniu krzywej popytu, kiedy to wzrost ceny danego dobra powoduje spadek popytu na to dobro.

Istnienie dóbr Giffena nie zostało dotąd potwierdzone empirycznie.

Wykres zależności popytu na dobro podrzędne od dochodów nabywców.

Dobro Veblena jest to dobro luksusowe, na które popyt wzrasta wraz ze wzrostem ceny - jest to wyjątek w prawie popytu. Takie zjawisko jest nazywane efektem (paradoksem) Veblena bądź efektem prestiżowym. Przykładem takiego dobra mogą być luksusowe samochody, wina, dzieła sztuki. W takim przypadku elastyczność cenowa popytu (jeśli we wzorze nie wprowadzono korygującego znaku minus) jest większa od zera.

Dobra luksusowe - w ekonomii: takie dobra, na które popyt rośnie szybciej niż liniowo w stosunku do wzrostu dochodów. W przypadku spadku dochodów spadek popytu jest procentowo większy. Innymi słowy, na te dobra większą część swoich dochodów przeznaczają statystycznie ludzie bogatsi.

Wykres zależności popytu na dobro luksusowe od dochodów nabywców

Efekt snoba - zjawisko ekonomiczne polegające na ograniczaniu zakupu pewnych dóbr lub całkowite zaniechanie ich nabycia, ponieważ są one chętnie nabywane przez inne gospodarstwa domowe. W tym zjawisku krzywa popytu położona jest poniżej krzywej popytu dla typowego konsumenta, a jej opadająca tendencja jest znacznie silniejsza.

Przykład: grupa snobów z USA nie jada hamburgerów, gdyż jest to według nich jedzenie dla zwykłego Amerykanina. Ponieważ według nich (grupy snobów) oni sami są wyjątkowi, jedzą potrawy z wyższej półki cenowej.

Niefortunna nazwa tego zjawiska jest łudząco podobna do odwrotnego zjawiska - paradoksu Veblena, kiedy to popyt rośnie mimo wzrostu ceny ze względu na prestiżowy charakter dóbr (krzywa popytu przebiega dokładnie odwrotnie). Jednak przeciwieństwem efektu snoba jest efekt owczego pędu, który jest przypadkiem efektu Leibesteina.

Efekt owczego pędu (naśladownictwa)(z ang. bandwagon effect) - zjawisko ma miejsce, gdy konsumenci pragną nabywać pewne dobra, nawet po wyższych cenach tylko dlatego, że kupują je inni. Wynika to z chęci naśladowania osób, z którymi chcą się utożsamiać.

Zjawisko to pozwala wyjaśnić m.in. wpływ mody na kształtowanie popytu. Krzywa popytu dla tej grupy konsumentów położona jest wyżej od krzywej popytu dla typowych konsumentów, a jej opadająca tendencja jest słabsza.

Przedstawia on sytuacje dokonywania wyborów rynkowych pod wpływem oddziaływania innych osób. Zjawiska te bazują na fakcie, że wielu konsumentów to osoby o tzw. zewnętrznym umiejscowieniu kontroli (zewnątrzsterowne).

Efekt owczego pędu to przypadek efektu Leibesteina (inny przypadek to efekt snoba) .

Dobra pożądane społecznie - dobra, o których społeczeństwo sądzi, że każdy powinien je posiadać bez względu na to, czy tego pragnie czy też nie. Przykładami takich dóbr są oświata i ochrona zdrowia. Korzystanie z takich dóbr dobrze służy rozwojowi społecznemu (np. wzrost wykształcenia) i poszczególnych jednostek. Dlatego też społeczeństwo powinno zachęcać do posiadania tych dóbr i stwarzać warunki służące osiąganiu tego celu.

Przeciwieństwem tych dóbr są dobra społecznie niepożądane. Są to takie produkty i usługi, które ze społecznego punktu widzenia powinny być eliminowane z użycia bez względu na to, jaki stosunek mają do nich poszczególne jednostki. Do takich dóbr należą przykładowo papierosy, alkohol, narkotyki itp. Państwo może i powinno ingerować w konsumpcję takich dóbr, jeśli uzna, że jednostki przestają działać w swym dobrze pojętym interesie. Może to czynić poprzez informowanie, zakazy, czy system podatkowy (np. podatek nałożony na papierosy).

KLASYFIKACJA DÓBR:

1. wg dostępności

• Dobro wolne oznacza takie dobro ekonomiczne, które w warunkach naturalnych występuje w nieograniczonej ilości, nie występuje w jego przypadku pojęcie własności. Przykładem takiego dobra jest dziś powietrze. Jednak ograniczenia dotyczące emisji zanieczyszczeń do atmosfery (Protokół z Kioto) oraz fakt, iż w niektóych miastach ogarniętych smogiem sprzedaje się powietrze w sprayu świadczą, iż nawet to dobro jest już częściowo dobrem niepowszechnym.

• Dobro rzadkie jest to takie dobro, którego dostępność nie jest w stanie pokryć potrzeb ludzkich. Przykładem w czasach dzisiejszych może być samochód, jedzenie, książki, czy też każde inne dobro, dla którego przy zerowej cenie zgłoszony popyt przewyższa podaż. Najczęściej reglamentacja dóbr rzadkich dokonywana jest poprzez system rynkowy (zgłaszane zapotrzebowanie redukowane jest przez cenę, a same dobra przydzielane są wyceniającym je najwyżej i gotowym zapłacić najwięcej). W niektórych przypadkach, w celu rozdzielenia dóbr rzadkich rządy stosują koncesje (np. częstotliwości radiowe) lub inny system reglamentacyjny (np. kartkowy).

wg własności

• Dobra prywatne to w ekonomii każde dobro, które nie jest dobrem publicznym, tzn. które nie może być konsumowane przez wielu konsumentów bez uszczerbku dla któregokolwiek z nich. (patrz: początek skryptu)

• Dobra publiczne to dobra, które mogą być konsumowane jednocześnie przez wielu konsumentów, bez uszczerbku dla żadnego z nich.

W szerszej definicji dobra publiczne obejmują także tzw. dobra klubowe i wspólne zasoby. W węższej definicji dobra publicznie nie obejmują dóbr klubowych i społecznych i określa się je niekiedy 'czystymi dobrami publicznymi'.

Przykładem dóbr publicznych mogą być np.: obrona narodowa, twórczość naukowa, program komputerowy.

Specyficznym rodzajem dobra publicznego są dobra społeczne. Są to dobra publiczne, które mogłyby być dobrami prywatnymi, ale z różnych powodów (zwykle na skutek prowadzonej przez władze publiczne polityki społecznej) są dostępne dla każdego obywatela i finansowane z funduszy publicznych (np.: w Polsce oświata, opieka zdrowotna).

Pojęciem przeciwnym do dóbr publicznych są dobra prywatne. Dobrem prywatnym jest np. chleb, samochód, są to dobra, których konsumpcja dostępna jest tylko dla osób posiadających własne środki finansowe na ich zakup.

Dobrami publicznymi nazywamy:

a) według kryterium odpłatności (ekonomicznego) są to te dobra, które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. W takim ujęciu dobra publiczne tworzą konsumpcję zbiorową społeczeństwa, która jest finansowana z funduszy publicznych. Dla odbiorców dóbr publicznych oznacza to, że są one dostarczane bezpłatnie lub za częściową odpłatnością.

b) według kryterium użyteczności (kryterium społecznego), jest to dobro, w dostępie do którego rywalizacja obywateli nie istnieje w tym sensie, że fakt korzystania jednego człowieka z danego dobra nie uniemożliwia korzystania z tego samego dobra przez innego człowieka. Przykładem mogą być parki publiczne, jeziora, drogi publiczne itp.

3. wg przeznaczenia

• Dobra kapitałowe (inaczej: inwestycyjne) jest to efekt procesu produkcyjnego przeznaczony do wykorzystania w innych procesach produkcyjnych (a nie do bezpośredniej konsumpcji, jak w przypadku dóbr konsumpcyjnych). Dobra kapitałowe to np. maszyny, urządzenia.

• Dobra konsumpcyjne - dobra wytworzone w celu wykorzystania bezpośredniego nabycia przez konsumenta. Dobra konsumpcyjne to np. ubrania, jedzenie.

• wg wyceny

• materialne

• niematerialne

POTRZEBY LUDZKIE, ZASOBY, WYBÓR EKONOMICZNY:
Nieograniczone potrzeby a ograniczone zasoby zmuszają do dokonywania wyborów. Organiczność zasobów powoduje ograniczone możliwości produkcyjne gospodarki.
CZYNNIKI PRODUKCJI (ZASOBY)- wszystkie nakłady w procesie produkcji do wytwarzania dóbr i usług:
· ZIEMIA- jej powierzchnia oraz wszelkie bogactwa naturalne, które mogą być wykorzystane w procesie produkcji;
· PRACA- wykorzystywanie energii ludzkiej i umiejętności w działalności gospodarczej
· KAPITAŁ- potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej budynki, maszyny, urządzenia (kapitał rzeczowy), oraz środki finansowe, np. papiery wartościowe, pieniądze
· PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ- umiejętność właściwego zorganizowania procesu produkcji i racjonalnego wykorzystania zasobów, którymi dysponujemy
RZADKOŚĆ ZASOBÓW w danym czasie istnieje określona ilość dóbr, istniejące zasoby są niewystarczające dla zaspokojenia sumy istniejących potrzeb
GRANICA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH- (krzywa transformacji)- przedstawia różne kombinacje dóbr lub usług, które mogą być wytwarzane gdy wszystkie czynniki wytwórcze są w pełni efektywnie wykorzystane, najlepsza możliwa do wytworzenia struktura produkcji przy posiadanym zasobie czynników wytwórczych

Wspólne zasoby to dobra, które mogą być konsumowane przez wiele osób bez wzajemnego uszczerbku, są nieodpłatne, stosunkowo nieograniczone i dostępne naturalnie (nie produkowowane przez nikogo). Sa zwykle zaliczane do dóbr publicznych.

Zasoby i strumienie należą do zmiennych ilościowych przedstawiających np. ilość pieniądza,
ilość danego dobra itd.

Zasób jest to dana ilość pieniądza lub dobra mierzona w danym momencie.
Strumień jest to ilość mierzona w jednostce czasu.

Jest wiele przykładów wyjaśniających różnice między zasobem a strumieniem:

* bogactwo konsumenta stanowi zasób, strumieniami natomiast są jego dochody oraz wydatki;
* liczba bezrobotnych stanowi zasób, a liczba osób tracących pracę w danym czasie jest
strumieniem dopływającym do zasobu bezrobocia;
* wielkość kapitału zaangażowanego w gospodarce jest zasobem, a nakłady inwestycyjne
przeznaczone na zwiększenie zasobu kapitału stanowią strumień;
* dług rządowy danego kraju jest zasobem, a deficyt budżetowy powstający w określonym
czasie jest strumieniem.

Zasób stanowi zatem akumulację strumieni, które - dopływając do zasobu lub odpływając z
niego - wpływają na zmianę jego wielkości. I tak, na przykład zdolności produkcyjne gałęzi
przemysłu stanowią w danym momencie zasób, a ich przyrost (spowodowany inwestycjami)
lub ubytek (będący rezultatem wycofania starych urządzeń) stanowią strumienie powodujące
zmiany wielkości zasobu.

POPYT:

Popyt (ang. demand) - funkcja przedstawiająca kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra (towary i usługi), a ilością (liczbą sztuk) jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową (ceteris paribus). Wykresem tej funkcji jest tzw. krzywa popytu. Należy zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy "popytem", a "wielkością popytu". Popyt to cała funkcja, natomiast wielkość popytu to ilość dobra, jaką konsumenci chcą nabyć przy zadanej cenie. "Wielkość popytu przy cenie p" jest więc konkretnym elementem funkcji, któremu na krzywej popytu odpowiada jeden punkt.

Prawo popytu - Przy ceteris paribus, wraz ze wzrostem ceny danego dobra, zmaleje zapotrzebowanie na dobro, a wraz ze spadkiem ceny zapotrzebowanie wzrośnie.

Wielkość popytu - ilość dobra, które konsumenci zechcą zakupić w określonym czasie (np. w ciągu tygodnia, miesiąca, roku) po danej cenie

Popyt można rozpatrywać dwojako, w ujęciu: mikroekonomicznym i makroekonomicznym. W pierwszym ujęciu z wymienionych rozróżniamy:

popyt indywidualny - określa wielkość popytu od strony pojedynczego, konkretnego podmiotu gospodarczego na określone dobro przy różnych cenach,

popyt rynkowy - suma popytów indywidualnych, który obrazuje wielkość popytu wszystkich podmiotów gospodarczych na określone dobro przy różnych cenach.

W wyżej wymienionych przypadkach rozmiar popytu jest mierzony w jednostkach fizycznych. W ujęciu makroekonomicznym rozróżniamy:

popyt globalny (zagregowany) - określa wielkość popytu na wszystkie dobra lub ich określone grupy ze strony wszystkich nabywców.

W wyżej wymienionym przypadku rozmiar popytu jest mierzony wartościowo przy określonym ogólnie poziomie cen

Popyt możemy przedstawić w postaci:

• tabeli - zestawienie różnych możliwych cen danego dobra i odpowiadających mu rozmiarów popytu,

• wykresu - przeniesienie danych z tabeli do układu współrzędnych umożliwia graficzne zilustrowanie popytu w postaci tzw. krzywej popytu, na tej krzywej każdemu punktowi odpowiada określona cena p (ang. price) i wielkości popytu qd (ang. quantity demand) przy tej cenie.

• Popyt efektywny - chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu.

• Popyt potencjalny - oznacza pragnienie nabycia określonego dobra nie poparte możliwościami dochodowymi.

W przypadku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy popyt potencjalny może się przekształcić w popyt efektywny.

• ze względu na rodzaj dobra:

• popyt substytucyjny

• popyt komplementarny

• ze względu na elastyczność cenową:

• popyt sztywny (nieelastyczny) - zmiana ceny nie wywołuje zmian popytu

• popyt elastyczny

• związane z rynkiem:

• wielkość dochodów,gdy wzrasta dochód, wzrasta również popyt na dane dobro (i odwrotnie)

• cena towaru:

• ceny substytutów,

• ceny dóbr komplementarnych,

• przewidywania co do kształtowania się cen w przyszłości,

• antycypacja popytu, czyli wyprzedzanie faktycznego popytu (np. wykupywanie towaru przed zapowiedzianą podwyżką, tak jak to miało miejsce w Polsce przed 1 maja 2004),

• nie związane z rynkiem (pozarynkowe):

• preferencje konsumentów:

• gusty konsumentów,

• upodobania i przyzwyczajenia,

• moda,

• czynniki demograficzne:

• liczba ludności,

• struktura wiekowa konsumentów,

• struktura płciowa konsumentów,

• stan cywilny,

• poziom wykształcenia,

• wyznanie,

• warunki geograficzne

• warunki klimatyczne,

• pora roku,

• poziom zamożności,

• sytuacja gospodarcza,

• sytuacja polityczna.

Krzywa popytu - jedna z podstawowych krzywych, używanych w mikroekonomii, pokazująca ilość dobra, które konsumenci będą chcieli i mogli nabyć przy różnych cenach rynkowych i przy zachowaniu zasady ceteris paribus.

Krzywą popytu wykreślamy w następujący sposób

Chociaż to popyt na dany produkt zależy od jego ceny, tradycyjnie cenę produktu zaznaczamy na osi pionowej, natomiast ilość produktu na osi poziomej. W punkcie A cena produktu wynosi PA a zapotrzebowanie na produkt QA. Jeśli cena jest niższa (tak jak w punkcie B), zazwyczaj konsumenci chcą nabyć więcej jednostek produktu.

Dla uproszczenia rysunku krzywa popytu jest tutaj prostą, chociaż w rzeczywistości może mieć dowolny przebieg (ale spełniający warunek, że popyt jest funkcją ceny).

Na ogół krzywa ta jest malejąca choć zdarzają się kuriozalne wyjątki, gdy wzrost ceny paradoksalnie powoduje wzrost popytu. Przykładowymi przyczynami odwrotnej krzywej popytu są:

• paradoks Giffena

• paradoks Veblena

• efekt owczego pędu

• efekt snoba

Krzywą popytu zestawia się zazwyczaj z krzywą podaży i razem stanowią podstawowy instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Punkt przecięcia z krzywą podaży wyznacza punkt równowagi cenowej danego produktu.

Krzywa popytu przesuwa się w przypadku zmian środowiska, które zwiększają lub zmniejszają popyt na dany artykuł, np.:

zubożenie konsumentów

kampania reklamowa

spadek ceny substytutu danego dobra

Należy odróżnić przesuwanie się krzywej popytu od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej podaży.

Cenowa elastyczność popytu - stosunek względnej zmiany ilości pożądanego dobra, do względnej zmiany jego ceny

Popyt zagregowany (inaczej popyt globalny) jest to suma popytów na danym obszarze. Funkcja ta, podobnie jak funkcja popytu, pokazuje skłonność do zakupu (jednakże tu bez rozgraniczania na dobra) w zależności od wielkości dochodu grup konsumenckich np. gospodarstw, przedsiębiorstw etc. Obliczanie popytu zagregowanego jest jedną z metod obliczania produktu krajowego.

Na popyt zagregowany mają wpływ:

• Realne bogactwo społeczeństwa,

• Realne stopy procentowe,

• Oczekiwania ekonomiczne,

• Oczekiwania inflacyjne,

• Zmiany w kursach wymiany walut,

• Dochód państw importujących towary danego państwa.

PODAŻ:

Podaż (ang. supply) to ilość dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację na rynku (ceteris paribus). Zależność między ceną a podażą przedstawia krzywa podaży.

Prawo podaży - Przy ceteris paribus, podaż danego towaru się zwiększa, jeśli wzrasta jego cena, natomiast obniżaniu się ceny towarzyszy spadek wielkości podaży. Poziom podaży, tak jak poziom popytu nie zależy wyłącznie od ceny towaru.

Czynniki kształtujące wielkość podaży:

cena danego dobra, czyli ilość pieniędzy jaką producent otrzymuje ze sprzedaży każdej jednostki tego dobra

ceny czynników produkcji, czyli płace, opłaty za energię, czynsz, ceny urządzeń i surowców, procenty od zaciągniętych kredytów - czyli poziom kosztów produkcji

technologia, czyli postęp techniczny

ceny dóbr substytucyjnych (zamienników) i komplementarnych (uzupełniających)

liczba producentów na danym rynku

cele przedsiębiorstwa

oczekiwania dotyczące zmian cen

eksport oraz import

wielkość rezerw

czynniki przypadkowe, np. pogoda

czas, jakim dysponują producenci

interwencyjna polityka państwa, dotacje, subwencje, warunki prawne

elastyczność podaży

Krzywa podaży - jedna z podstawowych krzywych, używanych w mikroekonomii, pokazująca dla danego dobra ile jego jednostek (Q) są skłonni wyprodukować producenci przy danej cenie (P).

Chociaż to podaż na dany produkt zależy od jego ceny, tradycyjnie cenę produktu zaznaczamy na osi pionowej, natomiast ilość produktu na osi poziomej. W punkcie A cena produktu wynosi PA a ilość oferowanego produktu QA. Jeśli cena jest niższa (tak jak w punkcie B), to zazwyczaj producenci chcą dostarczyć na rynek mniej jednostek produktu.


Dla uproszczenia rysunku krzywa podaży jest tutaj prostą, chociaż w rzeczywistości może mieć dowolny przebieg (ale spełniający warunek, że podaż jest funkcją ceny).

Na ogół krzywa ta jest rosnąca.

Krzywą podaży zestawia się zazwyczaj z krzywą popytu i razem stanowią podstawowy instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Punkt przecięcia z krzywą popytu wyznacza punkt równowagi cenowej danego produktu.

Krzywa podaży przesuwa się w przypadku zmian środowiska, które zwiększają lub zmniejszają podaż danego artykułu, np.:

• postęp techniczny

• zmiany cen surowców

• nałożenie przez państwo podatku

Należy odróżnić przesuwanie się krzywej podaży od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej popytu.

Podaż zagregowana (agregatowa) - suma podaży dóbr i usług w gospodarce narodowej.

Pokazuje zależność między ilością produktów, czyli wielkością realnego produktu narodowego brutto, jaką wszyscy producenci w gospodarce chcą zaoferować na sprzedaż, a poziomem cen mierzonych deflatorem produktu narodowego brutto w danym okresie

Elastyczność podaży jest miarą względnej zmiany podaży wywołanej względną zmianą określonego czynnika wpływającego na podaż.

Cena - ilość pewnego dobra (najczęściej pieniądza), za przyjęcie której sprzedający jest gotów zrzec się swoich praw do danego dobra, lub też kupujący jest gotów ją kupić, aby do tego dobra nabyć prawa. Cena może dotyczyć m.in. towaru lub usługi. Według większości teorii ekonomicznych cena równa się wartości danego dobra. Według szkoły austriackiej wartość nie jest wielkością obiektywną i taka równość nigdy nie zachodzi, gdyż wtedy nigdy nie doszłoby do wymiany (każda strona musi bardziej wartościować to co otrzymuje od tego co daje w zamian). Poniżej inne definicje ceny:

• Cena - wstępnie ustalona zapłata za określone świadczenia,

• Cena - koszt, który musi być poniesiony w momencie zakupu,

• Cena - wyrzeczenie poniesione przez korzystającego w celu otrzymania wartości, którą wyrób lub usługa reprezentuje,

• Cena - cokolwiek z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego dobra,

• Cena - pieniężny wyraz wartości.

Wyróżnia się następujące funkcje ceny:

• Informacyjno - bodźcowa - parametru, który pozwala określić wielkość przychodów ze sprzedaży, a także parametru pobudzającego do określonego działania. Nabywcę ceny informują o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne, jeśli dokona on zakupu. Sprzedającego ceny informują o ile zwiększy się jego przychód, jeśli dokona on sprzedaży.

• Redystrybucyjna (wtórny podział, rozdział). Ceny są narzędziem podziału dóbr i usług, oraz przesuwania dochodów od jednych grup społecznych do innych i do budżetu państwa. Państwo również może dokonywać redystrybucji dochodów przy pomocy cen - różnicując obciążenie cen podatkami, ustalając ceny minimalne / maksymalne czy dotując pewne gałęzie gospodarki.

• Stymulacyjna - narzędzie oddziaływania na dostawców i odbiorców - im wyższy jest poziom cen, tym większa jest opłacalność produkcji. Stymuluje to producentów do zwiększania rozmiarów produkcji. Niższy poziom cen zniechęca producentów i powoduje ograniczenia produkcji. Wyższy poziom cen może skłaniać producentów do zwiększenia produkcji a nawet podnoszenia wartości użytkowej wyrobów (jakość, estetyka, funkcjonalność). Zazwyczaj wyższy poziom cen skłania konsumentów do ograniczenia spożycia a niższy stymuluje wzrost spożycia.

Przy pomocy cen państwo może stymulować wzrost spożycia niektórych wyrobów tj. modyfikować strukturę spożycia, a także regulować poziom dochodów realnych w społeczeństwie.

• Agregacyjna - umożliwia sumowanie niedodawanych w sensie fizycznym wielkości

Strategie cenowe spotykane na rynku są to sposoby działania i myślenia, które podkreślają strategiczną i kluczową rolę ceny na rynku.

Dumping

Polega na akceptowaniu początkowych strat wynikających ze sprzedaży produktu poniżej kosztów w celu zwiększenia sprzedaży, lub wprowadzenia do sprzedaży nowego produktu.
Aby wprowadzić na rynek nowy produkt i szybko zwiększyć jego sprzedaż, wiele firm decyduje się w tym pierwszym okresie na ryzyko strat w nadziei, że rosnąca świadomość produktu (a zatem i popyt) oraz zmniejszające się z czasem koszty produkcji pozwolą stopniowo osiągnąć poziom opłacalności.

Dominacja

Polega na jednoczesnym obniżeniu ceny w ślad ze spadkiem kosztów produkcji uzyskanym dzięki korzyściom skali. W ten sposób firma utrzymuje stałą marżę.
Stosowanie tej strategii utrudnia wejście na rynek nowym firmom, a nawet eliminuje z rynku słabsze firmy. Stosowanie jej przez dłuższy czas pozwala firmie na przejęcie inicjatywy na rynku. Firma określa ceny na produkty ze swojej dziedziny i narzuca je konkurentom. Mogą ją stosować duże firmy.

Parasol cenowy

Polega na tym, że firma zamiast obniżać ceny wraz ze spadkiem kosztów produkcji utrzymuje przez pewien czas wysoki poziom cen. Pozwala to firmie szybciej odzyskać zainwestowany kapitał.

Przechwycenie części rynku

Aby przechwycić część rynku firma może zdecydować się w pewnym momencie na sprzedaż swoich wyrobów po cenach niższych niż ceny u konkurentów - czasami nawet poniżej własnych kosztów produkcji (dumping). Tę strategię stosują firmy, które znalazły się w niekorzystnej pozycji na rynku i wciąż chcą zwiększyć swój udział procentowy na rynku.

Porzucenie rynku

Stosują je firmy, które postanawiają się z rynku wycofać, ale jednocześnie maksymalizują rentowność, czyli tak ustalają ceny, aby wziąć z rynku najwięcej profitów.

Prestiżowa; śmietankowa

Polega na zebraniu w krótkim czasie maksymalnych zysków dzięki ustaleniu możliwie najwyższej ceny na nowe produkty i oferowanie ich tym nabywcom, dla których ta cena nie stanowi bariery zakupu. U podstaw tej strategii leży założenie, że jest na rynku segment takich odbiorców, którzy skłonni są płacić nawet bardzo wysokie ceny kupując produkty, które wyróżnią ich spośród innych nabywców. Nabywcami są osoby dobrze i bardzo dobrze zarabiające.

Penetracja rynku

Polega na sprzedaży dużej ilości tanich produktów a zarobek jest skutkiem sprzedaży masowej, a nie na jednostkowej. Istnieją dwie odmiany penetracji rynku:

• szybka - nakłady na reklamę i promocję są wysokie,

• wolna - reklama i promocja ograniczona do minimum

grubsza podstawą jest kalkulacja uwzględniająca przewidywane koszty lub techniczny koszt wytworzenia pokazujący koszty faktycznie poniesione. To minimum, poniżej którego ustalona cena traktowana jest jako dumping, czyli nieuczciwa konkurencja. Cena ma wpływ na wielkość zysku, ale również na postrzeganie towaru. Towar przesadnie tani kojarzony jest z tandetą, z wyjątkiem sytuacji, gdy przypadek taki traktowany jest jako okazja czyli np. promocja, przecena lub wyprzedaż. Przesadnie wysoka cena ma rację bytu w przypadku wprowadzenia do sprzedaży produktu:

• dotychczas nieznanego (cena nowości),

• unikalnego, zaspokajającego snobizm nabywcy,

• będącego aktualnie w modzie.

Ogólnie jednak oczekiwana jest przez nabywców "wysoka jakość po rozsądnej cenie".

Sprzedawcy próbują ten rozsądek w różny sposób zakłócić. Stwierdzono, że jeśli cena jest tuż poniżej pełnej liczby (na przykład 9,99 zamiast 10) to klienci bardziej skłonni są do zrobienia zakupu. Inny sposób zachęty do zakupów to udzielanie bonifikat, skont, oraz system rabatów i innych upustów.

Okazją do podnoszenia ceny są sytuacje wzmożonego popytu, szczególnie wywołanego poczuciem jakiegoś (prawdziwego, potencjalnego lub urojonego) zagrożenia.

Podsumowując, ceny ustala się:

• na podstawie kosztów,

• w odniesieniu do popytu,

• w relacji do cen konkurencji,

• na podstawie obserwacji sytuacji rynkowej.

Należy mieć również na uwadze wynagrodzenie za pośrednictwo handlowe (marża, prowizja) oraz podatki (VAT, akcyza). Cena brutto to cena końcowa wraz ze wszystkimi jej obciążeniami.

Całość działań związanych z ustalaniem ceny dla osiągnięcia celów biznesowych nazywa się polityką cenową lub strategią cenową.

Cena równowagi rynkowej - cena, przy której występuje zrównoważenie popytu (D) i podaży (S).

Krzywa popytu przecina się z krzywą podaży, tworząc w ten sposób punkt równowagi cenowej. Obie krzywe stanowią instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu nad podażą. Natomiast kiedy cena jest większa od ceny równowagi rynkowej występuje nadwyżka podaży nad popytem. Nadwyżki może zlikwidować tzw. skup interwencyjny.

W ekstremalnych przypadkach cena może przyjąć nawet wartość ujemną. Tak stało się 3 października 2006 z cenami hurtowymi gazu ziemnego w Wielkiej Brytanii. Zalanie europejskiego rynku nadwyżkami gazu wpompowanymi w ramach testów do nowo uruchomionego gazociągu zmusiło producentów do dopłacania odbiorcom w zamian za pozbycie się nadwyżek. Ujemne wartości przyjmują regularnie także ceny np. toksycznych odpadów.

Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z nadwyżką popytu. Konsumenci są gotowi nabywać większą ilość dobra, w konsekwencji jego cena rośnie.

Nadwyżka podaży występuje wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Producenci są wówczas zmuszeni do obniżenia ceny, by móc sprzedać swoje wyroby

Cena maksymalna to cena urzędowa, powyżej której nie mogą być zawierane transakcje na dane dobro.

Skutkiem wprowadzenia ceny maksymalnej może być niedobór rynkowy. Cena maksymalna jest na ogół niższa od ceny równowagi rynkowej.

Wprowadzana jest tylko w nielicznych przypadkach, gdy według decydentów wymaga tego ważny interes społeczny (np. ceny mieszkań komunalnych dla najbiedniejszych rodzin). Często jest przedmiotem kontrowersji. Cena maksymalna ma chronić interes konsumenta.

Skutki:

-powstawanie i rozwój czarnego rynku

-niedobór towaru (nieopłacalność produkcji)

-marnowanie produktów (nieopłacalność sprzedaż, w rolnictwie: nieopłacalność zbiorów)

Ustalenie ceny maksymalnej powyżej poziomu ceny równowagi nie wywołuje żadnych skutków na rynku, gdyż w takich warunkach cena równowagi będzie osiągalna. Z kolei cena maksymalna ustalona poniżej ceny równowagi spowoduje niedobór danego dobra na rynku i zmniejszenie jego wymienialnej ilości.


Konsumenci mający kłopoty z niedoborami towarów mogą wywierać nacisk na rząd w celu stworzenia centralnie administrowanego systemu racjonowania. W takich wypadkach cenie maksymalnej towarzyszy sprzedaż kartkowa, która pozwala podzielić istniejącą podaż według kryteriów ustalonych przez państwo

Cena minimalna to cena urzędowa, poniżej której nie wolno sprzedawać danego towaru. Ustalenie ceny minimalnej następuje na wniosek producentów; jest ona zawsze wyższa od ceny równowagi. Wprowadzenie ceny minimalnej wymaga równoczesnego przeciwdziałania zmniejszeniu popytu na rynku.

Teoretyczny wzór na cenę mininalną to s=c+(f/v), gdzie

s - minimalna cena jednostkowa

c - jednostkowy koszt sprzedaży

v - produkcja

f - jednostkowe koszty stałe dla całej produkcji

Z praktyki wiadomo, że przedsiębiorstwa często wykorzystują istnienie ceny minimalnej do osiągnięcia nadzwyczajnych zysków, jest to także bodziec zniechęcający do obniżania kosztów, choć z drugiej strony może dać czas na naprawienie przedsiębiorstwa, konsolidację rynku itp.

Szczególnym przykładem ceny minimalnej jest płaca minimalna (płaca - cena pracy), w tym wypadku oprócz równoważenia rynku znacznie ważniejszymi czynnikami wpływającymi na jej wysokość są kwestie socjalne, ochrona przed potencjalnym wyzyskiem pracodawców, siła przetargowa związków zawodowych, zrzeszeń pracodawców - i ostatecznie ideologia i postawa grup rządzącej.

Ceny minimalne są często stosowane jako narzędzie polityki gospodarczej państwa, której celem jest zapewnienie określonego poziomu opłacalności produkcji lub dochodu. Określenie dolnego pułapu ceny dobra dotyczy najczęściej rynku płodów rolnych, cen skupu w rolnictwie i cen produktów spożywczych, a także płac minimalnych oraz cen ropy naftowej ustalonych przez OPEC, które przewyższają poziom ceny równowagi.

Ustalenie ceny minimalnej poniżej ceny równowagi nie wywołuje żadnych skutków na rynku, gdyż w takich warunkach równowaga rynkowa jest osiągalna (jeśli cena minimalna zostanie ustalona powyżej ceny równowagi, to równowaga rynkowa jest nieosiągalna). Przy cenie minimalnej powstanie nadwyżka. W sytuacji nadwyżki podaży nad popytem sprzedawcy będą konkurować ze sobą, w związku z tym może pojawić się dążenie do sprzedaży poniżej ceny minimalnej, wbrew obowiązującym regulacjom prawnym.

W wielu krajach, w tym w Polsce, państwo nie tylko ustala i kontroluje ceny produktów rolnych, ale również skupuje i sprzedaje określoną ilość tych produktów, uzupełniając w ten sposób popyt i podaż podmiotów prywatnych, co jest korzystne zarówno dla producentów, jaki i konsumentów.

Dyskryminacja cenowa - praktyka różnicowania ceny za jednostkę zasadniczo tego samego dobra. Stosowana by zmaksymalizować zyski przez dopasowanie cennika do krzywych popytu nabywców, przejmując możliwie całą nadwyżkę konsumenta przez oferenta.

Warianty:

1. Ten sam produkt sprzedawany jest różnym odbiorcom po różnych cenach. W ten sposób producent dostosowuje się do niejednorodności swoich klientów i różnych krzywych popytu, starając się zmaksymalizować zysk z każdej z grup odbiorców. Producent powinien mieć możliwość zapobiegania zakupowi po cenie niższej klientom gotowym kupić dobro drożej. Przykład: zniżki studenckie na przejazdy czy do kina.

2. Temu samemu odbiorcy różne jednostki produktu są sprzedawane po różnej cenie. Przykład: ogrzewanie etażowe, taryfa malejąca u operatora telekomunikacyjnego.

Rodzaje dyskryminacji cenowej: -Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia - polega na sprzedaży produktu każdemu podmiotowi po różnej cenie -Dyskryminacja drugiego stopnia (ilościowa) - cena jest zależna od ilości produktu -Dyskryminacja trzeciego stopnia - różnym grupom nabywców sprzedaje sie produktu po różnej cenie

Istnieje również termin dyskryminacji doskonałej - producent przejmuje całą nadwyżkę konsumenta, co świadczy o doskonałej znajomości rynku.

Optimum Pareta, optimum w sensie Pareto termin opracowany przez włoskiego ekonomistę Vilfreda Pareta, oznacza taki podział dóbr, którego nie można już poprawić nie pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z podmiotów.

Załóżmy na przykład, że rozpatrujemy dwie osoby, Kowalskiego i Malinowskiego. Kowalski ma początkowo pewien zasób chleba, a Malinowski pewien zasób wody. Ponieważ obaj chcieliby mieć i jedno i drugie dobro, to zaczną wymieniać chleb na wodę.

Oczywiście, jeżeli Kowalski ma tylko chleb, to pierwszy kubek wody będzie dla niego bardzo cenny i skłonny będzie do oddania dużej ilości chleba. Analogicznie, Malinowski będzie skłonny wymienić dużą ilość wody w zamian za kromkę chleba. W miarę kontynuowania wymiany ich skłonność do poświęcania jednego dobra w zamian za drugie będzie maleć. Ostatecznie osiągnięty zostanie taki punkt, w którym dalsza wymiana nie będzie już możliwa. Kowalski za kolejną kromkę chleba będzie sobie życzyć coraz więcej wody, a Malinowski za kolejny kubek wody będzie chciał coraz więcej chleba.

W ten sposób osiągnięty został punkt efektywnej alokacji w sensie Pareta. Jeżeli bowiem chcielibyśmy Kowalskiemu dać kolejny kubek wody, to musielibyśmy zmusić Malinowskiego do wymiany, pogarszając tym samym jego sytuację (albowiem, gdyby jego sytuacja miała się poprawić, to do wymiany doszłoby dobrowolnie).

Warto zauważyć, że wolna wymiana dóbr prowadzi do efektywnej alokacji w sensie Pareta. Co więcej, jeżeli alokacja nie jest efektywna w sensie Pareto, to można poprawić sytuację niektórych uczestników bez pogarszania sytuacji innych, co jest oczywiście bardzo pożądane. Dlatego alokacja nieefektywna w sensie Pareto zdarza się rzadko.

Ponieważ efektywność w sensie Pareto odwołuje się do indywidualnych preferencji, to nie uwzględnia interesu społecznego, co jest największym ograniczeniem stosowania tego kryterium.

Rozważmy na przykład budowę drogi. W interesie mieszkańców jest budowa drogi, jednak w tym celu należy wykupić kilka działek. Oczywiście działki te można kupić w drodze negocjacji z właścicielami, jednak okazuje się, że jeden z nich jest tak emocjonalnie przywiązany do danego terenu, że nie chce sprzedać działki za żadne pieniądze. Sytuacja, w której droga nie powstaje jest efektywna w sensie Pareto, albowiem nie udało się poprawić położenia mieszkańców bez pogarszania położenia jednego z właścicieli.

Innym skrajnym przykładem alokacji efektywnej w sensie Pareto jest taki podział dóbr, w którym wszystkie dobra są u jednej osoby, a pozostałe nie mają nic. Taka alokacja również jest efektywna w sensie Pareto.

Ze względu na powyższe ograniczenia ekonomiści częściej używają innego kryterium efektywności, to jest kryterium Kaldora-Hicksa.

Mechanizm rynkowy - proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku, w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania wielkości popytu (D) i podaży(S) poprzez odpowiednie ustalenie ceny równowagi (P).

W ujęciu procesowym mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej ilości towaru z ilością pożądaną.

Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży z popytem.

Jeżeli w sytuacji równowagi rynkowej wystąpią okoliczności, których skutkiem będzie ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów. Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie.

Niewidzialna ręka rynku jest metaforą użytą przez Adama Smitha w jego książce Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776). Za jej pomocą Smith starał się opisać mechanizm charakterystyczny dla gospodarek kapitalistycznych, a polegający na tym, że działania poszczególnych jednostek, wynikające z ich egoistycznych chęci zaspokojenia własnych potrzeb w istocie przyczyniają się również do realizowania potrzeb społecznych. Poprzez niewidzialną rękę rynku Smith stara się wykazać, że mechanizm rynkowy jest zdolny do samodzielnej regulacji procesu zaspokajania potrzeb społecznych i tym samym odrzuca konieczność interwencjonizmu i protekcjonizmu państwowego, jako warunków realizacji interesu publicznego.

...człowiek (...) myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na uwadze swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście.

Smith argumentuje, że przedsiębiorca produkujący określone dobra nie robi tego z pobudek altruistycznych, lecz z egoistycznej chęci zysku. Jednak w swoim dążeniu do zysku zaspokaja on (niejako "przy okazji") potrzeby innych ludzi poprzez dostarczanie im produkowanych przez siebie dóbr. W ten sposób - powodowany niewidzialną ręką rynku - przyczynia się do zaspokojenia potrzeb społecznych.

Konkurencja - proces, w którym podmioty rynkowe współzawodniczą ze sobą w zawieraniu transakcji rynkowych poprzez przedstawianie korzystniejszej od innych podmiotów oferty rynkowej celem realizacji swoich interesów.

Konkurowanie może się odbywać w oparciu o wiele cech oferty rynkowej, takich jak cena, jakość, forma płatności i wiele innych. W zależności od struktury rynku, na którym zachodzi proces konkurencji, wyróżnia się różne modele konkurencji.

Pojęcie konkurencji dotyczy zarówno producentów, jak i konsumentów. Kupujący także konkurują między sobą o to, aby nabyć ograniczoną ilość dóbr na najkorzystniejszych warunkach. Przykładem ilustrującym konkurowanie między sobą kupujących jest aukcja dzieła sztuki. Jednostkowy charakter dzieła sztuki powoduje, że kupujący mają do czynienia z dobrem rzadkim, w związku z czym muszą złożyć ofertę lepszą od pozostałych uczestników aukcji, jeżeli chcą nabyć dobro dostępne w ograniczonej ilości.

W ekonomii konkurencję uważa się za podstawę wolnego rynku, który zakłada wolność współzawodniczenia ze sobą na wszystkich podmiotów gospodarczych na wszystkich obszarach handlu i usług. Teoretycznym ujęciem wolnego rynku jest model konkurencji doskonałej.

Zakłada się, że przedsiębiorca pragnie maksymalizować realizację swoich interesów na subiektywnie postrzeganym rynku. Aby to uczynić musi zaoferować produkt lepszy od konkurentów. Wiąże się to zarówno z doskonaleniem samego produktu jak i z całym zestawem działań mających skłonić klienta do zakupu: od ulepszania metod sprzedaży po działania marketingowe takie jak reklama danego dobra (usługi lub towaru), odpowiednia dystrybucja produktu czy jego cena.

W języku potocznym konkurencja to także grupa przedsiębiorstw tej samej branży, współzawodnicząca z danym podmiotem na tym samym rynku. W szerszym znaczeniu przedsiębiorstwo konkuruje nie tylko z innymi przedsiębiorstwami na swoim rynku, ale także z potencjalnymi uczestnikami rynku, producentami dóbr substytucyjnych, dostawcami, odbiorcami i innymi podmiotami tworzącymi otoczenie konkurencyjne

Konkurencja doskonała (nazywana także wolną konkurencją) jest modelem teoretycznym opisującym jedną z form konkurencji na rynku; cechą charakterystyczną konkurencji doskonałej w odróżnieniu od innych jej form jest przekonanie zarówno kupujących jak i sprzedających, że ich indywidualne decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta.

Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest "dana przez rynek" - kształtuje się w wyniku działania mechanizmu rynkowego, jako wypadkowa ofert kupujących i sprzedających. Oznacza to, że żaden z podmiotów nie jest w stanie indywidualną decyzją zmienić ceny.

Podmioty nie mają także bodźców do tego, by zmieniać swoją ofertę cenową, ponieważ każda jej zmiana będzie powodowała straty dla danego podmiotu. Jeżeli producent podniesie cenę swojego produktu, wówczas nie uda mu się go sprzedać, ponieważ nabywcy będą mieli dostępną wystarczającą ilość produktów konkurentów po niższej cenie. Obniżając natomiast cenę producent również traci, gdyż otrzymuje niższą zapłatę za produkty, które byłby w stanie sprzedać po wyższej cenie danej z rynku.

Warunkiem utrzymania się na rynku konkurencyjnym w krótkim okresie jest uzyskanie przeciętnych kosztów zmiennych poniżej ceny rynkowej, a w długim okresie przeciętnych kosztów całkowitych poniżej ceny rynkowej.

Optymalną wielkością produkcji na rynku, jest taka wielkość dla której koszt krańcowy (pochodna kosztu całkowitego) jest równy cenie. Przy takiej produkcji przedsiębiorstwo osiąga zysk maksymalnie - co wcale nie znaczy, iż przeciętny zysk jest maksymalny.

Minimum funkcji przeciętnych kosztów zmiennych - nazywamy progiem produkcji. Gdy cena spada do poziomu minimum Kzp - wówczas przedsiębiorstwo działające w sposób optymalny ponosi straty w wysokości kosztów stałych. Czyli Z=-Ks .

Gdy cena osiąga pułap minimum Kcp - to przedsiębiorstwo działające w sposób optymalny osiąga zysk równy zeru.

Gdy firma nie ponosi kosztów stałych - a wszystkie jej koszta zależą od wielkości produkcji - wówczas cena progu produkcji jest również ceną progu zysku.

Aby na danym rynku zaistniała konkurencja doskonała, muszą zostać spełnione cztery założenia:

• Duża liczba sprzedających i kupujących - dzięki temu każdy podmiot ma bardzo mały udział w globalnym popycie lub globalnej podaży i tym samym pojedyncze decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; także ewentualne zmowy producentów są na tyle utrudnione, że nieopłacalne;

• Jednorodność produktu - produkty poszczególnych producentów są identyczne, w związku z czym nabywcom jest wszystko jedno od kogo kupią produkt;

• Doskonała informacja rynkowa - zarówno kupujący jak i sprzedający posiadają pełną informację o samym produkcie, jak i jego cenie - tak obecnej jak i w przyszłości;

• Swoboda wejścia i wyjścia do branży - nie istnieją żadne bariery wejścia ani wyjścia z branży; dzięki temu przy większym zapotrzebowaniu ze strony kupujących producenci będą mogli swobodnie rozpocząć dodatkową produkcję, zwiększając tym samym podaż, a przy zmniejszonym zapotrzebowaniu wycofać się nie ponosząc dodatkowych strat.

Wśród dodatkowych założeń, jakie się wymienia, znajdują się:

• Brak interwencji państwa - oznacza, że wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi a sprzedającymi, w tym na cenę;

• Zerowe koszty transakcji - podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaży, jak np. uprzednie rozeznanie rynku.

• Produkt posiada bliskie substytuty - dzięki temu nabywcy mogą łatwo zastąpić produkt innym, gdyby jego podaż była niewystarczająca.

W rzeczywistości spełnienie tych założeń jest bardzo trudne, dlatego też niewiele jest rynków charakteryzujących się doskonałą konkurencją. Niektórzy wskazują na rynki niektórych płodów rolnych, jako przykłady bliskie doskonałej konkurencji, ze względu na dość dużą liczbę producentów, stosunkowo nieelastyczny popyt i niemal doskonałą możliwość substytucji produktu. W praktyce gospodarczej jednak rynki rolne podlegają głęboko posuniętej regulacji w postaci ustalania cen minimalnych i skupów interwencyjnych, a także dopłat do produkcji, co stoi w sprzeczności z założeniami doskonałej konkurencji.

Inni wskazują na Giełdę Papierów Wartościowych jako przykład doskonałej konkurencji. Istotnie wiele z założeń jest spełnionych, jeśli rynek jest rozpatrywany w kontekście pojedynczego waloru, będącego przedmiotem obrotu. W przypadku jednak obrotu papierami wartościowymi duże znaczenie ma spekulacyjny motyw zakupu, a więc oczekiwania kupującego, co do przyszłego kształtowania się ceny waloru. Oznacza to niedoskonałą informację rynkową co do przyszłych cen. Wykonanie odpowiednich analiz, które pozwalają ograniczyć ryzyko związane z przyszłym kształtowaniem się cen waloru stanowi poważne koszty transakcji i stoi w sprzeczności z założeniami modelu

Konkurencja monopolistyczna - powszechnie występująca forma rynku (inne to konkurencja doskonała, oligopol, monopol) wyróżniona ze względu na możliwość kształtowania ceny przy jednoczesnej dużej liczbie podmiotów na rynku i gdzie producenci próbują odróżniać się od swoich konkurentów.

Rynek ma postać konkurencji monopolistycznej, jeżeli:

• występuje na nim ograniczona lecz stosunkowo duża liczba producentów (znacznie mniejsza niż przy konkurencji doskonałej, ale wyraźnie większa niż przy oligopolu) i wielka liczba kupujących,

• dostawcy próbują się odróżniać i wytwarzają zróżnicowane (choć podobne) produkty - produkt jest niejednorodny

• krzywe popytu są wysoce elastyczne, więc zmiana rozmiarów produkcji ma wpływ na poziom ceny.

• dostawczy i odbiorcy posiadają doskonałą informacje o rynku.

W konkurencji monopolistycznej istnieje konkurencja zarówno cenowa jak i na polu cech produktu. Każdy produkt ma określone cechy, których nie ma inny. Producent ma ograniczoną kontrolę nad ceną. Konkurencja odbywa się głównie na poziomie reklamy, promocji, także przez doskonalenie wyrobów, różnicowanie wyglądu, sprawność obsługi i napraw. Wejście na rynek nie jest łatwe, potrzebny jest duży kapitał do promocji

Typowym przykładem takiego rynku jest rynek usług fryzjerskich w dużym mieście. Załóżmy iż w mieście X działa 50 zakładów fryzjerskich. Pojedynczy zakład Y może obsłużyć średnio 15 klientów dziennie. Przy zmianie ceny na nieznacznie wyższą (np. z 14 na 15 złotych) za jedno strzyżenie męskie - zakład nie traci wszystkich swoich klientów. Jeżeli krzywa cena zbyt dla tego zakładu jest mało stroma - to dopóty cena będzie nie zaporowa - każda jej podwyżka powoduje niewielki odpływ klienteli do konkurencji. Dzieje się tak z wielu powodów: po pierwsze większość klientów ma preferencje wobec zakładu Y i woli się tam strzyc niż u konkurencji. To odróżnia tę formę od konkurencji doskonałej. Gdyby jednak zakład Y podwyższył cenę z 15 na 30 złotych, można się wówczas spodziewać, że utraci on wszystkich swoich klientów. Konkurenci zaś prawie nie odczują napływu klientów do swoich zakładów. Jeżeli bowiem zakład Y obsługiwał 15 osób dziennie, to gdyby te wszystkie osoby zaczęły strzyc się u konkurencji, to średnio każdemu konkurentowi przybędzie 0,3 klienta - czyli statystycznie mniej niż co trzeci zakład może się spodziewać nowego klienta.

Oligopol - forma struktury rynkowej, różna od doskonałej konkurencji, gdzie występuje znaczna ilość małych konkurentów, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potężna firma; dominująca forma w krajach rozwiniętych; sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi.

Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak konkurencji cenowej między uczestnikami takiego rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe itp.). Zachowania uczestników oligopolu próbuje się tłumaczyć przy użyciu teorii gier. Istnieją tutaj duże bariery wejścia i wyjścia. Oligopol jest formą konkurencji niedoskonałej, charakteryzuje się najwyższym stopniem monopolizacji.


Przedsiębiorstwa oligopolistyczne mają możliwości tworzenia nowych form instytucjonalnych, co pozwala na poprawę ich pozycji monopolistycznych. Proces ten nazywamy mianem fuzji i może on przybierać różne formy:

• Kartel - to monopolistyczne porozumienie (najczęściej tajne) między samodzielnymi finansowo, technicznie i prawnie producentami, zmierzającymi do ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania konkurencji między nimi. Porozumienie może dotyczyć wielkości wytwarzanej produkcji, podziału rynków zbytu lub poziomu ustalonych cen.

• Syndykat - to forma zjednoczenia monopolistycznego ograniczająca samodzielność handlową należących do niego firm ale pozostawiająca ich samodzielność prawną i wytwórczą. Firmy wchodzące w skład syndykatu tworzą wspólne biura sprzedaży.

• Trust - to najwyższa forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstała z połączenia większej liczby firm, które tworzą jedną firmę pod wspólnym zarządem i radą nadzorczą. Firmy tracą całkowicie swą samodzielność pod względem handlowym, wytwórczym i prawnym. Natomiast właściciele samodzielnych drobnych firm stają się udziałowcami trust.

• Koncern - to połączenie syndykatu z trustem lub kartelem, czyli zjednoczenie wielkich firm, różnych gałęzi przemysłu, firm handlowych i banków.

Monopol to struktura rynkowa charakteryzująca się:

• występowaniem na rynku tylko jednego dostawcy danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców;

• występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np. ustawodawstwo, patenty, koszty itp.);

Monopol może mieć charakter:

• państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.);

• wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują;

• naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.).

W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone jest specjalne prawodawstwo które reguluje zmonopolizowany rynek, w sposób sztuczny tworząc na nim warunki do powstania i rozwoju konkurencji.

Monopolista produkuje tyle, dopóki jego koszt krańcowy nie zrówna się z przychodem krańcowym.

Rodzaje konkurencji

• ze względu na liczbę firm:

• Monopol - jedna firma mająca decydujący wpływ na przebieg warunków rynkowych

• Oligopol - od dwóch (duopol) do kilku (czasem przyjmuje się, że np. siedmiu) firm tej samej branży działających na rynku

• O zbliżonym udziale w rynku - od piętnastu do dwudziestu firm, gdzie każda z nich jest na tyle silna, że utrzymuje się na rynku obok innych równie silnych firm konkurencyjnych.

• Układ wolnej (pełnej) konkurencji - duża liczba firm o niewielkim udziale w rynku (około 1 - 2%), niemających większego wpływu na kształtowanie cen rynkowych, gdyż to rynek je kształtuje

• ze względu na stopień substytucyjności (wprowadzony przez Philipa Kotlera):

• W ramach marki produktu - firmy produkujące bardzo podobne produkty, różniące się jedynie nazwą, tzw. strategia półki sklepowej

• W ramach kategorii produktu - bierze się tu szerszy zakres potrzeb, np. klient chce kupić coś słodkiego i dokonuje wyboru pomiędzy różnymi kategoriami typu: czekolada, baton, cukierek, itp.

• W ramach formy - to jeszcze szerszy zakres, np. słodycze kontra inne produkty

• Ogólna (generycompetation) - w ramach ograniczonego budżetu konsumentów

• konkurencja sektorowa według Michaela Portera:

• Bezpośrednia - firmy, które zaspokajają potrzeby w podobny sposób (oferując podobne produkty).

• Ze strony substytutów - inne rodzajowo produkty mające zdolność zaspokajania tej samej potrzeby.

• Potencjalna, tzw. nowe wejścia, czyli firmy, których nie ma dziś, ale mogą być jutro.

• Nabywcy.

• Dostawcy.

Formy konkurencji

• cenowa

• pozacenowa oparta o:

• jakość dóbr i usług

• gwarancję

• dodatki

• atrakcyjność produktu

• sposób prezentacji

• markę

• lojalność

• czas świadczenia usługi

• funkcjonalność

• niższe koszty eksploatacji

• formę zapłaty

• asortyment

• specjalizację

• informację na produkcie

• normy bezpieczeństwa

W ekonomii koszt alternatywny danego dobra to ilość innego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby możliwe stało się wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego.

Koszt alternatywny w wielu podręcznikach z zakresu ekonomii jest również definiowany jako koszt potencjalnie utraconych możliwości. Można to tłumaczyć w następujący sposób: Załóżmy, że otwieramy przedsiębiorstwo. Naszym głównym celem jest osiąganie jak najwyższych obrotów, ale może się zdarzyć sytuacja, w której nasze przedsiębiorstwo nie zarobi nic - właśnie wtedy tracimy potencjalny zysk, jaki moglibyśmy zarobić, gdybyśmy zatrudnili się u innego przedsiębiorcy i to właśnie jest koszt alternatywny.

Inaczej mówiąc, koszt alternatywny jest to wartość najlepszej z możliwych korzyści utraconej w wyniku dokonanego wyboru.
Zatem koszt alternatywny:
• jest zawsze ponoszony przez osobę podejmującą decyzję,
• jest określony w chwili dokonywania wyboru,
• ma charakter subiektywny.

Przykład

Kosztem alternatywnym Twojej edukacji jest to, czego nie zarobisz wtedy, gdy się uczysz.

Koszt krańcowy - koszt jaki ponosi producent w związku ze zwiększeniem wielkości produkcji danego dobra o jedną jednostkę. Stanowi przyrost kosztów całkowitych związany z produkowaniem dodatkowej jednostki dobra.

Przy danej wielkości produkcji danego dobra producent ponosi określone koszty. Jeżeli zwiększy swoją produkcję o jedną jednostkę, wówczas koszty całkowite produkcji zwiększą się. Różnica w wielkości kosztów jakie producent ponosił wcześniej i kosztów jakie ponosi po zwiększeniu produkcji stanowi właśnie koszt krańcowy. Jest to inaczej koszt wyprodukowania dodatkowej jednostki dobra.

Pojęcie kosztu krańcowego może być również sformułowane w odniesieniu do konsumenta i oznacza wówczas koszt pozyskania dodatkowej jednostki dobra. Ponieważ jednak konsument nabywa dobra na rynku, to najczęściej koszt każdej jednostki dobra jest dla konsumenta stały i równy cenie dobra danej z rynku. Mogą jednak istnieć wyjątki od tej zasady, zwłaszcza w sytuacji niedoskonałej konkurencji na rynku.

Koszt krańcowy jest używany zamiennie z terminem koszt marginalny.

Przykład

Producent wydobywa obecnie 60 ton miedzi dziennie, ponosząc koszty całkowite w wysokości 150.000 zł. Gdyby chciał wydobywać 61 ton dziennie, kosztowałoby go to 152.000 zł. Przyrost wielkości wydobycia o 1 tonę spowodował wzrost kosztów całkowitych o 2.000 zł, co stanowi koszt krańcowy wydobycia miedzi.

Koszt krańcowy jest istotną kategorią mikroekonomiczną. Jego wprowadzenie było wynikiem obserwacji, że producent ponosi różne koszty w przeliczeniu na jednostkę produkowanego dobra w zależności od wielkości produkcji. Zaobserwowano, że dla typowych procesów gospodarczych koszty krańcowe początkowo maleją wraz ze wzrostem produkcji, aż do osiągnięcia minimum technologicznego. Dalsze zwiększanie produkcji ponad minimum technologiczne będzie pociągało za sobą coraz większe jednostkowe koszty kolejnych przyrostów produkcji i tym samym koszty krańcowe będą rosnąć.

Obserwacja ta jest istotna w mikroekonomicznej analizie zachowań producenta i określaniu optymalnego poziomu produkcji. Zgodnie z teorią ekonomii koszt krańcowy nie może być ujemny. Oznacza to, że zwiększenie produkcji nie może pociągać za sobą zmniejszenia kosztów całkowitych.

Dla niektórych rodzajów działalności gospodarczych koszty krańcowe wykazują jednokierunkową dynamikę, tj. wyłącznie spadają wraz ze wzrostem wielkości produkcji. Oznacza to, że koszt każdej kolejnej wyprodukowanej jednostki dobra, jest niższy od kosztu poprzedniej jednostki. Jest to typowa sytuacja dla sektorów w których dominującą rolę w wytwarzaniu wartości dodanej odgrywają koszty stałe i stanowi źródło korzyści skali produkcji.

Koszt przeciętny - To średni koszt wytworzenia jednostki produkcji

Koszty stałe - nakłady, które musi ponosić przedsiębiorca, niezależnie od wielkości produkcji. Nawet wówczas, gdy w przedsiębiorstwie nic się nie produkuje, ponosi on takie nakłady jak czynsze dzierżawne, procenty od kredytów, koszty konserwacji, płace strażników i służb administracyjnych, często pensje pracownicze (w przypadku sztywnego rynku pracy). Koszty stałe trzeba płacić niezależnie od wielkości produkcji, a więc bez względu na to czy się produkuje czy nie.

Koszty stałe stanowią te koszty, które nie reagują na zmiany wielkości produkcji, ponieważ zależą na przykład od upływu czasu i bez względu na ilość wytworzonych w danym okresie produktów najczęściej pozostają na niezmienionym poziomie, na przykład: płace pracowników administracji i kierownictwa jednostki, energia ogrzewcza i oświetleniowa, utrzymanie czystości itp.

Koszty stałe są głównym składnikiem kosztów dla wielu przedsiębiorstw, zwłaszcza dostarczających usługi, m.in. restauracji, kin, teatrów, hoteli.

W analizie długookresowej nie wyszczególnia się kosztów stałych. Przyjmuje się, że analiza długookresowa to taka, w której nie ma już tych kosztów. W zależności od branży, okres który można nazwać długim jest różny.

Dla sklepikarza koszt zatrudnienia pracownika jest kosztem stałym w krótkim okresie, w analizie długookresowej - sklepikarz może założyć rozbudowę sklepu o np. nowe stanowisko kasjerki - wówczas będzie potrzebował nowych pracowników, czyli wraz ze wzrostem "produkcji" (która w tym przypadku jest usługa sprzedaży) rośnie koszt najmu pracowników, który w analizie miesięcznej byłby stały.

Koszty zmienne są to nakłady przedsiębiorcy związane bezpośrednio z produkcją. Ich poziom zależy wprost od rozmiarów produkcji. Tak więc wynoszą zero gdy nic się nie produkuje, a rosną wraz ze zwiększaniem się rozmiarów produkcji.

Kosztami zależnymi od zmian wielkości produkcji są koszty bezpośrednie (surowce, towar, roboczogodziny itp.) wraz z niektórymi wydziałowymi kosztami ruchu, na przykład: energia lub paliwo na cele technologiczne i napędowe.

Koszt zmienny obejmuje więc te wszystkie rodzaje nakładów w przedsiębiorstwie, które nie wchodzą w skład kosztów stałych. Tak więc koszty całkowite ( TC - od ang. Total Cost) równają się sumie kosztów stałych ( FC - od ang. Fixed Costs ) i kosztów zmiennych ( VC - od ang. Variable Costs ), co można zapisać:

• TC = FC + VC

Koszty zmienne są ujmowane i kontrolowane w przekroju produktów.

MONOPOL NATURALNY

występuje w dziedzinach, w których rzadkość czynników produkcji (np. bogactwa naturalne, warunki klimatyczne, glebowe) uniemożliwia zwiększenie produkcji, pomimo dużego zapotrzebowania na dany produkt; rezultatem m.n. jest ustalenie się na rynku wysokich cen równowagi podaży i popytu; znaczne korzyści płynące z m.n. rodzą ostrą konkurencję, zachęcają innych do poszukiwań podobnych czynników produkcji lub tworzenia substytutów; w ten sposób został np. przełamany m.n. kauczuku, rud uranowych, pereł naturalnych, szampana; ceny w tych dziedzinach utrzymują się na poziomie cen monopolowych, jednakże ich poziom nie wynika już z m.n., lecz z siły zrzeszeń monopolistycznych kontrolujących produkcję.

Duopol - forma oligopolu, w której dany rynek opanowany jest przez dwóch niezależnych od siebie producentów. Zaopatrują oni znaczną liczbę odbiorców, ale żaden z nich nie jest w stanie opanować całego rynku. Wejście innych firm na taki rynek jest bardzo trudne ze względu na konieczność poniesienia ogromnych nakładów kapitałowych i sprzeciw dotychczasowych jego uczestników

Model duopolu Cournota zakłada, że każde z przedsiębiorstw dąży do maksymalizacji zysku, przyjmując wielkość produkcji swojego konkurenta za daną.

Monopol wielozakładowy składa się z wielu przedsiębiorstw wytwarzających taki sam produkt. Na

opanowanym przezeń rynku nie występują duże korzyści skali. Monopol jednozakładowy (naturalny)

to taki monopol, który osiąga wielkie korzyści skali

Korzyść krańcowa - korzyść jaką odnosi konsument ze zwiększenia konsumpcji danego dobra o jedną jednostkę. Stanowi przyrost korzyści w związku z konsumpcją dodatkowej jednostki dobra.

Przy danej wielkości konsumpcji danego dobra konsument odnosi określone korzyści. Jeżeli zwiększy swoją konsumpcję o jedną jednostkę dobra, wówczas całkowite korzyści jakie czerpie z konsumpcji zmienią się. Różnica w wielkości korzyści jakie konsument odnosił wcześniej i korzyści jakie odnosi po zwiększeniu konsumpcji stanowi właśnie korzyść krańcową.

Twórcą terminu jest przedstawiciel austriackiej szkoły ekonomicznej Friedrich von Wieser. Korzyść krańcowa jest używana zamiennie z terminami korzyść marginalna, użyteczność krańcowa oraz użyteczność marginalna.

Korzyść krańcowa jest istotną kategorią mikroekonomiczną. Jej wprowadzenie pozwoliło pogłębić analizę zachowań jednostki gospodarującej przy zmieniającym się poziomie konsumpcji. Aż do XIX wieku w analizach ekonomicznych nie brano pod uwagę faktu, że konsument odnosi inne korzyści z konsumpcji jednostki dobra jeżeli posiada tego dobra niewiele, a inne jeżeli poziom jego konsumpcji jest znacząco wyższy. Ta obserwacja doprowadziła do sformułowania prawa malejącej użyteczności krańcowej, zgodnie z którym korzyść krańcowa każdej kolejnej konsumowanej jednostki dobra jest mniejsza od korzyści krańcowej poprzedniej jednostki dobra. Tym samym konsument zwiększając konsumpcję o kolejne jednostki powoduje zwiększenie odnoszonych korzyści, ale przyrost tych korzyści z każdą jednostką dobra jest coraz mniejszy.

Wprowadzenie do ekonomii kategorii korzyści krańcowej pozwoliło również na rozwiązanie paradoksu wody i diamentu, postawionego jeszcze przez Arystotelesa, a który nie doczekał się satysfakcjonującego rozwiązania przez ponad dwa tysiące lat.

Prawo malejącej użyteczności krańcowej - prawo ekonomiczne, w myśl którego korzyść krańcowa każdej kolejnej konsumowanej jednostki dobra jest mniejsza od korzyści krańcowej poprzedniej jednostki dobra. Tym samym konsument zwiększając konsumpcję o kolejne jednostki powoduje zwiększenie odnoszonych korzyści, ale przyrost tych korzyści z każdą jednostką dobra jest coraz mniejszy. - I prawo Gossena

Teoria wyboru konsumenta - sformułowana na polu mikroekonomii teoria, która przy pomocy narzędzi matematycznych opisuje zachowania indywidualnych konsumentów na rynku oraz wyjaśniania działanie mechanizmu rynkowego w zakresie dystrybucji dóbr i kształtowania cen; opracowana na gruncie nurtu ekonomii neoklasycznej w pierwszej połowie XX w.; duży wkład w jej opracowanie mieli m.in. Vilfredo Pareto oraz Francis Edgeworth. Konsumpcja jest jedną z najważniejszych sfer gospodarowania człowieka. Poprzez konsumpcję określonych dóbr ludzie zaspokajają swoje zróżnicowane potrzeby - jedzenia, bezpieczeństwa czy potrzeby estetyczne. Konsumpcja jest tutaj rozumiana szeroko - zakup dzieła sztuki celem powieszenia go na ścianie w salonie jest również traktowany jak konsumpcja, ponieważ zaspokaja określoną potrzebę.

Przedmiotem zainteresowania teorii wyboru konsumenta jest konsumpcja dóbr przez ludzi, rozpatrywana w kontekście wyborów, jakich w związku z tym dokonują. Teoria ta nie rozważa konsumpcji w ujęciu biologicznym, nie zastanawia się co dzieje się z dobrem w momencie jego spożytkowania. Stara się natomiast na bazie określonych założeń wyjaśnić czym kieruje się człowiek dokonując takich czy innych wyborów dotyczących konsumpcji i jakim ograniczeniom w tych wyborach podlega w warunkach rzadkości dóbr. Teoria nie wyjaśnia też wyborów dotyczących konkretnych dóbr, jak pożywienie czy samochód lecz formułuje ogólne zasady, które rządzą procesem dokonywania wyboru pomiędzy dobrami zaspokajającymi konkurencyjne potrzeby.

Ostatecznym celem analizy wyborów konsumenta jest sformułowanie ogólnych warunków w których konsument osiąga optymalne korzyści z konsumpcji dóbr w danych warunkach rynkowych. Jeżeli założymy, że człowiek zachowuje się w sposób racjonalny, to możemy przyjąć, że będzie dążył właśnie do tego, żeby osiągnąć optymalny poziom konsumpcji dóbr.

Na polu teorii wyboru konsumenta, konsumentem jest jednostka, która dysponując określonym dochodem dokonuje zakupów dóbr na rynku zgodnie ze swoimi preferencjami celem maksymalizacji czerpanej z tego tytułu użyteczności.

Założenia dotyczące konsumenta:

• Suwerenność decyzji - konsument dokonuje wyboru wyłącznie w oparciu o swoje preferencje w ramach ograniczenia jakie stwarza wysokość dochodu, którym dysponuje

• Racjonalność decyzji - konsument dokonuje wyboru takich kombinacji dóbr, które maksymalizują jego użyteczność, czyli subiektywną satysfakcję, jaką czerpie on z konsumpcji; działa we własnym interesie i na swój rachunek

• Nieograniczone potrzeby - potrzeby konsumenta nie mogą nigdy być do końca zaspokojone, konsument zawsze dąży do tego by osiągać coraz wyższe poziomy użyteczności; większa ilość dóbr jest zawsze preferowana nad mniejszą ilością dóbr

Przykładami konsumenta mogą być: osoba fizyczna, gospodarstwo domowe.

Dochód konsumenta

Środki pieniężne w dyspozycji konsumenta, które może on spożytkować na zakup różnych kombinacji dóbr. Przy danym poziomie cen na rynku, dochód konsumenta decyduje o tym, jakie kombinacje dóbr są konsumentowi dostępne, a jakie pozostają poza zasięgiem jego budżetu.

Przykładami dochodu mogą być: płaca, zasiłek.

Preferencje konsumenta

Preferencje są odzwierciedleniem gustów konsumenta. Preferuje on jedne kombinacje (koszyki) dóbr nad innymi - w szczególności preferuje takie koszyki dóbr, które maksymalizują jego użyteczność (czyli satysfakcję czerpaną z ich konsumpcji), czyli woli koszyki bardziej użyteczne od mniej użytecznych.

Założenia dotyczące preferencji:

• Pełna informacja - konsument dysponuje pełną informacją dotyczącą dostępnych na rynku dóbr, a także dokładnie wie, które są dla niego bardziej, a które mniej użyteczne (innymi słowy konsument nie myli się w ocenie swoich preferencji)

• Jednoznaczność preferencji - dla każdej pary koszyków dóbr: A i B, konsument jest w stanie ustalić jednoznaczną relację preferencji między nimi:

1. konsument preferuje koszyk A nad koszykiem B

2. konsument preferuje koszyk B nad koszykiem A

3. oba koszyki posiadają taką samą użyteczność dla konsumenta, są więc dla niego wzajemnie obojętne

• Przechodniość - jeżeli konsument preferuje koszyk A nad koszykiem B i jednocześnie preferuje koszyk B nad koszykiem C, wówczas zawsze preferuje koszyk A nad koszykiem C

Użyteczność

Użyteczność jest miarą subiektywnej satysfakcji jaką konsument czerpie z konsumpcji określonego koszyka (kombinacji) dóbr.

Użyteczność nie jest miarą bezwzględną, lecz porządkową. Konsument nie przypisuje poszczególnym koszykom dóbr określonej wartości użytkowej, lecz jest tylko w stanie jednoznacznie uporządkować każdy zbiór koszyków dóbr pod względem ich użyteczności.

Użyteczność krańcowa jest miarą satysfakcji jaką czerpie konsument ze zwiększenia konsumpcji dobra o jedną jednostkę. Jest to inaczej przyrost satysfakcji związany z konsumowaniem jednej jednostki dobra więcej.

Ograniczenie budżetowe określa które koszyki dóbr są dostępne dla konsumenta, a które nie.

Ograniczenie budżetowe zależy od dwóch czynników:

• dochodu konsumenta

• ceny

Linia budżetowa jest graficznym odwzorowaniem ograniczenia budżetowego konsumenta. Łączy punkty odpowiadające dostępnym konsumentowi kombinacjom dóbr A i B, przy założeniu wydatkowania na nie całości dochodu. Przy zerowej konsumpcji dobra A, konsument może zakupić dobra B, z kolei powstrzymując się całkowicie od zakupów dobra B, może nabyć dobra A. Rezygnując z pewnej ilości dobra A konsument może zakupić określoną (inną) ilość dobra B. Jeżeli konsument pierwotnie zakupił koszyk L, to może zrezygnować z dobra A, dzięki czemu będzie mógł sobie pozwolić na dodatkową ilość dobra B. Dotyczas zakładano stałość dochodu konsumenta dokonującego zakupów dóbr na rynku. Konsument jednak podlega uwarunkowaniom życia gospodarczego i zwłaszcza w długim okresie jego dochód może się zmieniać. Zmiana dochodu konsumenta ma wpływ na to, które koszyki dóbr są dla niego dostępne, a które nie. Wzrost dochodu przy nie zmienionych cenach powoduje zwiększenie siły nabywczej, a więc powiększenie zbioru dostępnych koszyków dóbr. Analogicznie zmniejszenie dochodu powoduje ograniczenie zbioru dostępnych koszyków. Ma to odzwierciedlenie na linii budżetowej. Zakładano do tej pory również stały poziom cen dóbr A i B. Podobnie jak dochód konsumenta, ceny dóbr również podlegają zmianom w czasie, co nie pozostaje bez wpływu na dostępność ich koszyków. Wzrost ceny dobra zmniejsza jego dostępność i oczywiście odwrotnie - spadek ceny dobra powoduje zwiększenie jego dostępności.

Krzywa obojętności

System preferencji to taki zbiór koszyków dóbr A i B, na którym konsument określił swoje preferencje zgodnie z założeniami ich dotyczącymi. Graficznym odwzorowaniem systemu preferencji konsumenta są krzywe obojętności.

Podobnie jak linia budżetowa łączy punkty odpowiadające koszykom o równej dostępności dla konsumenta przy założonym dochodzie i cenach dóbr, tak krzywa obojętności łączy punkty odpowiadające koszykom dóbr o takiej samej użyteczności dla konsumenta. Ponieważ użyteczność koszyków na krzywej obojętności jest identyczna, to konsumentowi jest obojętne który nich będzie konsumował - przy każdym z nich poziom jego satysfakcji jest taki sam.

Krańcowa stopa substytucji

Jest miarą zrzeczenia się określonej ilości dobra A na rzecz dobra B, przy założeniu utrzymania stałego poziomu użyteczności.

Prawo malejącej krańcowej stopy substytucj

Mówi o tym, że wraz ze zwiększaniem konsumpcji dobra A, konsument jest skłonny rezygnować z coraz mniejszych ilości dobra B, celem powiększenia konsumpcji dobra A o jedną jednostkę.

Rynek (w ekonomii) - zespół mechanizmów umożliwiający kontakt producentów z konsumentami.

Rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają. Na rynku konkurencyjnym dokonuje się ustalenia ceny oraz ilości dóbr. To także określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem operacji kupna-sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług. Część zbiorowości reprezentuje podaż (producenci) zaś część popyt (konsumenci). Przeciwstawienie się popytu podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będącej przedmiotem obrotu - sprawia to iż dochodzą do skutku transakcje kupna sprzedaży.

I. Wg rodzaju dóbr będących przedmiotem obrotu

• rynek towarów

• rynek dóbr konsumpcyjnych

• rynek dóbr przemysłowych

• rynek usług - obejmuje dobra które są konsumowane w trakcie ich produkcji np.: usługi spedycyjne, bankowe

• rynek finansowy - obejmuje obrót pieniądzem, środkami dewizowymi, akcjami, obligacjami, instrumentami pochodnymi, ubezpieczeniami.

• rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału)

II. Wg zasięgu geograficznego

• lokalny - w bezpośrednim otoczeniu klienta

• regionalny - do kontaktów między klientem a dostawcami dochodzi na większym terenie, np. powiatu, województwa

• narodowy (krajowy) - funkcjonuje w obrębie państwa

• międzynarodowy - prowadzone są transakcje pomiędzy przynajmniej dwoma państwami

• światowy - dotyczy wymian dóbr i usług na obszarze całego świata

III. Wg głównych miejsc produkcji i konsumpcji

• rynek pierwotny - główne miejsca produkcji

• rynek centralny - główne miejsce obrotu i konsumpcji

IV. Wg relacji popytu do podaży

• rynek nabywcy

• rynek sprzedawcy

V. Wg swobody dokonywania transakcji na rynku

• rynek wolny - swoboda obrotu, podjęcia działalności, minimalizacja ograniczeń dostępu do poszczególnych rynków międzynarodowych.

• rynek reglamentowany

• szary rynek - posiadanie reglamentowanych dóbr jest legalne, ale obrót nimi poza wyznaczonym systemem reglamentacji jest zakazany.

• czarny rynek - obrót wartościami, których posiadanie jest nielegalne lub ograniczone do pewnych organizacji, zakazany jest także obrót tymi wartościami.

VI. Wg zorganizowania rynków

• rynki formalne

• rynki formalne ułomne

• rynki nieformalne

VII. Wg kryterium skali lub wielkości transakcji

• hurtowy

• detaliczny (półhurt)

VIII. Wg charakteru transakcji handlowej

• dóbr i usług

• produkcyjny - rynek elementów służących do dalszej produkcji (np. maszyn, urządzeń) lub elementów służących do dalszego przetworzenia, półproduktów (np. surowców, minerałów)

• konsumpcyjny - zaspakaja bezpośrednio zapotrzebowanie konsumentów

• kapitałowy - np. środków pieniężnych, papierów wartościowych

• pracy

IX. Wg stopnia zaspokojenia potrzeb

• producenta - Jest to taka sytuacja na rynku w której warunki dyktuje producent. Występuje brak konkurencji (monopol), oczekiwania nabywców znacznie przewyższają oferowaną do sprzedaży ilość produktów (popyt jest większy niż podaż), toteż sprzedawcy nie zabiegają o konsumenta, a nabywcy muszą rywalizować w ich zdobywaniu; konsekwencją takiego stanu rzeczy może być korupcja, wprowadzanie reglamentacji sprzedaży, przydziałów, talonów i wreszcie dystrybucja za pomocą systemu kartkowego

• konsumenta - Sytuacja przeciwna do rynku producenta, tzn. warunki dyktuje konsument (klient). Nieodzownym elementem tego rynku jest konkurencja. Ilość produktów przeznaczonych do sprzedaży przewyższa zapotrzebowanie klientów, przedsiębiorstwa produkują to, co znajduje aprobatę nabywców i właściwie zaspokaja ich potrzeby, a pozyskanie klienta jest wynikiem marketingu

Czynniki rynkowe to zmiany poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do zmian cen w przyszłości.

Czynniki pozarynkowe:

• demograficzne (liczba ludności pod względem wieku, płci, zatrudnienia)

• naturalne (klimatyczno-atmosferyczne)

• preferencje nabywców (gust, upodobania, zwyczaje)

• polityczne (zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne, np. wojny)

Rynek wolnokonkurencyjny - to otwarta dla wszystkich, zatomizowana i wolna od ograniczeń struktura, zespalająca wszystkich dobrowolnie sprzedających i kupujących, którzy przez powtarzające się regularnie transakcje kupna i sprzedaży dóbr ekonomicznych kształtują popyt i podaż. Cechy rynku wolnokonkurencyjnego to: wolność, atomizm, otwartość.

Wolny rynek- liberalna teoria ekonomiczna uznająca swobodną wymianę towarów na rynku oraz prawo podaży i popytu za podstawowe czynniki samoregulujące podstawy życia gospodarczego, jako przeciwieństwo wszelkiej ingerencji zewnętrznej; teoria powstała w XVIII w. w Anglii (Adam Smith i David Ricardo); w zmodyfikowanej wersji i w różnych odmianach (np. współczesny monetaryzm) obowiązuje w gospodarce krajów zachodnich i od 1989 wprowadzona jest w Polsce (plan Balcerowicza) oraz w innych krajach byłego bloku wschodniego.

Gospodarka rynkowa - system ekonomiczny, w którym decyzje dotyczące gospodarki podejmowane są przez różne podmioty gospodarcze (ludzi, firmy i rząd).W tym systemie gospodarczym bardzo ważnym czynnikiem jest konkurencja. Prowadzi ona do obniżania cen produktów i usług oraz do podnoszenia ich jakości. Dzięki temu że występuje zjawisko konkurencji potencjalny nabywca (produktów, usług)ma bardzo dużą możliwość wyboru.

Podmiotami gospodarki rynkowej są :

• gospodarstwa domowe

• przedsiębiorstwa

• instytucje finansowe

• administracja państwowa

• władza lokalna

Gospodarka planowa - gospodarka, opierająca się na założeniach planów kilkuletnich, określających najważniejsze cele rozwoju państwa. Plany takie popularne są w państwach o ustrojach socjalistycznych, a ich tworzenie i realizowanie jest jednym z najważniejszych zadań kierownictwa partii. Uchwalane są często na określony czas podczas zjazdów partyjnych lub plenum. W historii PRL powszechnie znany jest plan trzyletni i plan sześcioletni.

W gospodarce centralnie planowanej to władze ustalają, co, jak i dla kogo ma być produkowane. Ustalane są także ceny poszczególnych produktów. System planowania gospodarczego we wszystkich krajach okazuje się nieefektywny i prowadzi do obniżenia stopy życiowej obywateli.

Centralne planowanie - model gospodarki nakazowo-rozdzielczej, zakładający ustalanie cen, płac oraz charakteru produkcji i redystrybucji na poziomie centralnego planu.

W modelu takim przedsiębiorstwa nie są samodzielnymi podmiotami. Popyt na rynku zapewnia dodruk pieniądza, przed hiperinflacja "chronią" centralne ustalone ceny. Powoduje to że zamiast hiperinflacji są kolejki w sklepach wynikające z nierównowagi na rynku. Teoretycznie podmioty mogą sprzedać dowolną ilość produktów w dowolnej jakości oraz cenie. Jednak ich możliwości produkcji ogranicza niska wydajność pracy oraz niemożność zaopatrzenia, ponieważ nierównowaga dotyczy wszystkich rynków również zaopatrzenia.

W takim modelu część podmiotów zawsze uzyska rentowność. Inne podmioty będą jednak zawsze nierentowne ponieważ nie dbają o koszty produkcji, co jest stałym elementem tego typu gospodarki. W takiej sytuacji podmioty rentowne będą finansować nierentowne. Istnienie takiego modelu na pewnym niskim poziomie wydajności jest możliwe, ale pod warunkiem że nie nie ma w nim sektora prywatnego.

Cechy gospodarki centralnie planowanej:

• dominuje państwowa własność środków produkcji

• państwo zarządza przedsiębiorstwami , ustala ceny, płace, limity i kontyngenty (brak konkurencji)

• cele gospodarcze są określone przez centralne planowanie

• główne decyzje dotyczące poziomu zużycia zasobów struktury produkcji , jej podziału i organizacji są określone przez organ centralny

Gospodarka nakazowa - występuje w niej państwowa własność czynników wytwórczych, co związane jest z centralnym podejmowaniem decyzji, które przekazywane są jednostkom gospodarczym w formie obowiązujących szczegółowych planów gospodarczych. Planiści rządowi ustalają jakie dobra i usługi należy wyprodukować. Określając poziom płac i system rozdzielnictwa czynników produkcji, decydują również, kto i w jakiej ilości otrzyma produkty pracy społeczeństwa.

Gospodarka mieszana - składa się ona zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Większość gospodarek na świecie funkcjonuje w tym systemie.

Cechy gospodarki mieszanej:

-prywatna lub publiczna własność środków produkcji.

-społeczna gospodarka rynkowa: a)Firmy są zainteresowane losem pracownika(dobre pensje, pomoc finansowa, kształcenie).

b)Wszelkie oddolne inicjatywy pracowników są szczególnie cenione (wszystkie pomysły i działania pracownika mające dobry wpływ na działalność i sukcesy firmy).

-wolna konkurencja na rynku, która dotyczy firm, szkół, służby zdrowia, prawników itp.

-państwo otacza opieką socjalną swoich obywateli( nieodpłatna oświata, służba zdrowia, różne dotacje finansowe dla bezrobotnych).

-państwo w sytuacjach kryzysowych wspomaga gospodarkę np. :

a)banki gwarantują bezpieczeństwo firm.

b)przychylne i dobre prawo.

-za rozwój firm odpowiadają wspólnie wszyscy pracownicy.

Gospodarka naturalna - typ gospodarki, która charakteryzuje się tym, że producent wytwarza produkty w celu bezpośredniego zaspokojenia swoich potrzeb.

W gospodarce naturalnej nie występują takie pojęcia jak wymiana oraz rynek, ponieważ producent jest jednocześnie konsumentem wytworzonych przez siebie produktów.

Gospodarka ta występowała wyłącznie w okresie wspólnoty pierwotnej, a także w niewolnictwie i feudalizmie.

Współczesny przykład gospodarki naturalnej to gospodarstwo rolne, zakład rzemieślniczy (o ile wytwarza produkty na własne potrzeby).

Gospodarka towarowa - typ gospodarki, który charakteryzuje się tym, że producenci wytwarzają produkty na wymianę, czyli na sprzedaż.

Ten typ gospodarki pojawia się u schyłku okresu wspólnoty pierwotnej, natomiast w niewolnictwie i feudalizmie występowała na skraju działalności ludzkiej. Przeważać zaczęła w systemie gospodarki kapitalistycznej. Początki gospodarki towarowej datuje się 6-8 tysięcy lat przed naszą erą.

W gospodarce towarowej przedmiot wymiany (produkt pracy ludzkiej) staje się towarem. Pojęcie towaru obejmuje wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne i usługi.

Dylemat więźnia to jeden z najważniejszych problemów teorii gier. Gra ta została wymyślona przez dwóch pracowników RAND Corporation: Melvin Dreshera i Merril Food w 1950 roku. Dwóch zamieszanych w duże przestępstwo przestępców złapano za małe przewinienie. Policja wie, że oni są winni, lecz nie ma dowodów. Jeśli:

• będą współpracować ze sobą, odsiedzą niewielką karę za małe przewinienie (określenie współpraca dotyczy współpracy między przestępcami, nie współpracy z policją i oznacza, że obaj nie będą zeznawać),

• jeden zerwie współpracę i będzie zeznawał, a drugi nie, pierwszy zostanie uwolniony, drugi natomiast pójdzie siedzieć za poważne przestępstwo,

• obaj będą zeznawać, obaj pójdą siedzieć, przy czym wyrok będzie z tego względu nieco złagodzony.

Problem jest następujący: niezależnie od postępowania drugiego, opłaca się zeznawać. Jeśli natomiast żadna ze stron by nie zeznawała, wynik byłby o wiele lepszy dla obu graczy.

Zatem wybór podyktowany interesem osobistym nie zawsze jest najlepszy dla danej osoby.

Wiele sytuacji w życiu ma własności podobne do dylematu więźnia.

Można również rozpatrzyć omawiany dylemat jako wykazanie, że racjonalne zachowanie przynosi gorsze skutki niż nieracjonalne. Załóżmy, że więźniowie trafili do wspólnej celi i tam zastanawiają się razem, czy zeznawać czy nie. Dochodzą do wniosku, że nie zeznają i poniosą karę za małe przestępstwo. Jednak pierwszy więzień myśli potem: "jeśli ja nie zeznam, a kolega zezna (nie ufam mu na tyle), to ja odsiedzę dużą karę, a on wyjdzie na wolność. To mi się nie opłaca. Lepiej się przyznam, on się może nie przyznać, a ja wyjdę na wolność". W efekcie więzień pierwszy łamie umowę i przyznaje się. Jednak drugi więzień myśli dokładnie tak samo i również się przyznaje, tym samym przyznają się obaj (trzecie rozwiązanie dylematu). Gdyby jednak obaj więźniowie nie słuchali propozycji ("możecie zeznawać, to złagodzimy karę"), tylko szli w zaparte ("w ogóle mnie to nie interesuje, jestem niewinny, nie, nie"), to obaj ponieśliby karę za drobne przestępstwo.

Jednym z popularnych rozwiązań jest dobrowolne przyjęcie na siebie kary w przypadku jeśli zerwie się współpracę, drugi natomiast będzie współpracował. Tak działają różne systemy honorowe, w tym świat przestępczy. Jeśli obie strony uczestniczą w tego typu systemie honorowym i są świadome tego u przeciwnika, mogą zaryzykować współpracę, na czym obie zyskają. Zobacz: obietnica.

Inne rozwiązanie to iterowany dylemat więźnia - wielokrotne rozgrywanie między dwoma graczami dylematu więźnia. Zysk z zerwania współpracy jest o wiele niższy od straty spowodowanej brakiem współpracy w następnych turach. Spotyka się też dylemat więźnia w wersji wieloosobowej.

Różnicowanie produktu - podwyższenie jego rzeczywistej wartości dla nabywców, czyli zaoferowanie produktu który jest lepszy nowszy szybszy tańszy od produktu konkurenta
Podwyższanie rzeczywistej wartości produktu może nastąpić poprzez
udoskonalenie i cech fizycznych, estetycznych, technicznych funkcjonalnych bezpieczeństwa itp.


Technika różnicowania cen - Ogólnie polega na pobieraniu różnych cen od różnych kategorii klientów. Dotyczy to przede wszystkim ustalania cen usług, wraz z ich świadczeniem, rzadziej natomiast do ustalania cen dóbr, które nadają się do odsprzedaży. Najdoskonalsze różnicowanie cen są w stanie przeprowadzić monopoliści, separując skutecznie różne segmenty rynku i tym samym utrudniając odsprzedaż produktów. Techniki, jakie są w tym celu stosowane, zależą od kryterium różnicowania cen.
Ze względu na czas sprzedaży, ceny różnicujące się np. według pory dnia (opłaty za rozmowy telefoniczne, za seanse filmowe etc.), czy według sezonu sprzedaży (miejsca hotelowe). Stosuje się wtedy zasadę, że w okresie szczytowych zakupów ceny są wyższe.
W różnicowaniu ceny ze względu na miejsce określa się ją np. w zależności od lokalizacji miejsca (miejsce w teatrze, piętro w hotelu) lub położenia geograficznego (ceny w uzdrowiskach).
Różnicowanie cen ze względu na odbiorców to praktyka stosowana głównie przez firmy usługowe np. kobiety zazwyczaj mogą wejść za niższą opłatą (lub bez opłaty) na dyskotekę, ponieważ ich obecność ściągnie mężczyzn; uczniowie mogą korzystać z biletów ulgowych do kina i muzeum. Wiele placówek oferuje darmowe wejście dla opiekunów grup. Podobne preferencje stosowane są czasem wobec emerytów. Mechanizm takiego różnicowania cen wykorzystywany jest też w programach lojalnościowych.
Stosując zróżnicowanie cen, korzysta się zwykle z zasady dobrania takiej kombinacji cenowo-ilościowej, która prowadzi do maksymalizacji dochodu w danym okresie, na podstawie danych z przeszłości. Na przykład szacując, ile przeciętnie sprzedawano codziennie miejsc hotelowych w przeszłości, ocenia się, ile można sprzedać miejsc hotelowych po obniżonej cenie każdego dnia

Pieniądz to materialny lub niematerialny środek, który można wymienić na towar lub usługę.

Podstawowe rodzaje pieniądza:

• pieniądz zdawkowy (gotówkowy)

• pieniądz kruszcowy

• pieniądz metalowy (monety)

• pieniądz papierowy (banknoty)

• pieniądz rozrachunkowy (bezgotówkowy)

• czeki

• weksle

• obligacje

• bony

• karty płatnicze i kredytowe

• pieniądz bankowy

• pieniądz elektroniczny

• pieniądz międzynarodowy

Funkcje pieniądza:

• obrachunkowa (miernik wartości towarów)

• cyrkulacyjna (transakcyjna)

• płatnicza

• wymienialność

• tezauryzacyjna


Pożądane własności pieniądza:

• poręczność

• stabilność

• jednolitość

• trwałość

• podzielność

• rozpoznawalność

• akceptowalność

Historia pieniądza

W kulturach pierwotnych pojęcie pieniądza jako osobnego środka płatniczego nie istniało. Podstawowym sposobem nabywania dóbr był barter. Ponieważ bezpośrednia wymiana towaru na towar była uciążliwa, niektóre towary powszechnego użytku (zwłaszcza te, które były podzielne, trwałe, jednorodne i rzadko występujące) zaczęły pełnić rolę pieniądza np. muszle, sól, kamienie, skóry, futra, kawałki tkanin czy bydło.

W kolejnym etapie rolę pieniądza pełniły metale nieszlachetne (brąz, miedź, żelazo), a później także szlachetne (srebro, złoto). Początkowo kawałki metalu za każdym razem były ważone (pieniądz ważony), później dla wygody zaczęto stosować sztabki bądź sztuki danego metalu o określonej wadze (pieniądz odliczany). W rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej niepodważalną rolę odegrali Fenicjanie. Ich miasta: Ugaryt, Byblos, Sydon i Tyr to symbole bogactwa, którego źródłem był handel prowadzony niemal ze wszystkimi państwami ówczesnego świata. Fenicjanie pierwsi stworzyli namiastki bezgotówkowych form rozliczeń w postaci uwierzytelnionych tabliczek służących do dokonywania operacji finansowych. Jako jedni z pierwszych na świecie opanowali wytop i produkcję wyrobów z brązu, co dało podstawy do przypuszczeń, że to oni byli wynalazcami monet. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy, najstarsze bowiem znalezisko, pochodzące z VII wieku p.n.e. bryłka elektronu (w starożytności nazywano tak stop złota i srebra), opatrzony jest stemplem złotnika z Efezu. Gdy pojawiły się takie prywatne pramonety, już tylko krok dzielił ludzi od wprowadzenia na rynek pieniędzy bitych przez władze państwowe. Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina. Herodot (ok. 485 - ok. 425 p.n.e.), od jego imienia nazwane gygadami. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia. Natomiast w Argolidzie używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy, którym był żółw morski (zwierzę poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały spłaszczoną baryłkę.

PIENIĄDZ-powszechnie stosowany ekwiwalent(odpowiednik, równoważnik) towarów i usług, trwale wyrażający ich wartość, bezpośrednio na nie wymienialny. W sklepie wymienia się pieniądze na np. chleb, w tramwaju na przejazd, służy do regulacji zobowiązań (np. podatków). Z problematyką pieniądza związana jest kwestia kredytów .

BARTER-handel wymienny

TEZAURACJA- proces przechowywania pieniądza, wyłączania go z obiegu(odkładanie, przechowywanie jego wartości w czasie-nie przynosi on wtedy korzyści ani posiadaczowi ani gospodarce)

KWITY DEPOZYTOWE-pierwszy substytut(zamiennik) monet, zabezpieczenie przed utratą monet i przed zmniejszaniem się ich wartości(inflacją)

RADA POLITYKI PIENIĘŻNEJ-przeciwdziała inflacji poprzez kontrolę emisji pieniądza, sprawuje nadzór nad NBP, jest instytucją niezależną, składa się z 10 członków mianowanych na 6 lat, którzy nie mogą być odwołani ze stanowiska-po 3 mianuje sejm, senat i prezydent, dziesiątym jest prezes NBP

INFLACJA-wzrost cen wynikający najczęściej z nadmiernego zwiększania się ilości pieniądza w obiegu w stosunku do przyrostu ilości towarów i usług oferowanych do sprzedaży

ZNAKI PIENIĘŻNE-banknoty i bilon, wprowadzane są do obiegu przez banki centralne

SYSTEM SZTBOWO-ZŁOTY- wymienialność banknotów na złoto

SYSTEM DEWIZOWO-ZŁOTY- wymienialność waluty państwa na inne (głównie na dolary)

FUNKCJE PIENIĄDZA

MIERZENIE WARTOŚCI-wszystkie towary i usługi są przeliczane na pieniądze, mogą być porównywane w czasie, przestrzeni i przeliczane na czas pracy

ŚRODEK WYMIANY-pieniądz zastępuje barter jako wartość wymieniana na towar

ŚRODEK TEZAURACJI (przechowywania, gromadzenia)-umożliwia gromadzenie dóbr w formie pieniędzy, wygodniejsze od przechowywania towarów

ŚRODEK PŁATNICZY-wiadomo, za jego pomocą płaci się za towary, usługi, reguluje zobowiązania...

APREPCJACJA pieniądza-wzrost siły nabywczej pieniądza krajowego, jednoczesny wzrost jego wartości w stosunku do innych walut

DEPRACJACJA pieniądza-spadek siły nabywczej pieniądza danego kraju( z reguły ze spadkiem jego wartości w stosunku do innych walut)

DENOMINACJA pieniądza-zmiana nominalnej wartości pieniądza nastająca w wyniku reformy walutowej, działanie to ma wzmocnić i ustabilizować pieniądz (np. w 1995 roku w Polsce 1000zł zastąpiono silną 1zł)

DEWALUACJA-oficjalne zmniejszenie wartości pieniądza krajowego w stosunku do obcych walut przez władze danego państwa (powoduje to wzrost opłacalności eksportu a spadek importu)

INWESTYCJA-pieniądze przeznaczone na zakup papierów wartościowych, udzielanie kredytu lub na złożenie w depozycie

STOPA INFLACJI-wskaźnik pokazujący w % o ile spada wartość pieniądza np. w ciągu roku

BANK CENTRALNY

EMITUJE PIENIĄDZE-realizuje w ten sposób politykę monetarną i utrzymuje stabilną pozycję złotego w stosunku do innych walut, dba o niski poziom inflacji, reguluje obieg pieniądza gotówkowego i kredytowego

MINIMALNE REZERWY BANKÓW KOMERCYJNYCH-pieniądze, które banki komercyjne są zobowiązane trzymać na rachunku w banku centralnym

BANKI KOMERCYJNE

KONCENTRACJA KAPITAŁU-przyjmowanie pieniędzy na określony czas od różnych źródeł (ludności, instytucji, przedsiębiorstw)

TRANSFORMACJA PIENIĄDZA-zmiana ilości pieniądza w banku na skutek przyjmowania lokat i kredytów

REALIZACJA ROZLICZEŃ FINANSOWYCH-dokonywanie przelewów między przedsiębiorstwami, instytucjami, obsługa rachunków bankowych i rozliczeń ludności (za co banki pobierają opłaty)

BANKOWOŚĆ ELEKTRONICZNA-po podpisaniu odpowiedniej umowy można za pośrednictwem komputera i telefonu, podając hasło, poznać stan swojego konta i zostać poinformowanym o przeprowadzonych na nim operacjach, w niektórych bankach można w ten sposób zaciągnąć pożyczkę i dokonać przelewu

Rola NBP-NBP to bank centralny, świadczy usługi bankowe, pełni funkcje banku państwa, nadzoruje banki komercyjne, kontroluje podaż pieniądza i kredytu w gospodarce. NBP świadczy bankom i innym instytucjom finansowym takie same usługi jakie banki komercyjne oferują swoim klientom tj.: dostarczanie gotówki, rozliczenia międzybankowe, prowadzenie rachunków depozytowych, oraz udzielanie pożyczek;

Nadzorowanie i regulacja-NBP reguluje zasady postępowania całego systemu bankowego w szczególności do instytucji wschodzących w jego skład. Celem tych zasad jest zapewnienie bezpieczeństwa i solidności usług świadczonych przez wszystkie banki komercyjne. Kontrolą przestrzegania prawa bankowego oraz uregulowań ustalonych przez prezesa NBP zajmują się w szczególności: Komisja Nadzoru Bankowego, Departament Licencji, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego NBP

Kontrola podaży pieniądza i kredytu w gospodarce: wielkość podaży pieniądza wpływa bezpośrednio na poziom cen oraz na przebieg wieku innych procesów zachodzących w gosp. krajowej, dlatego też jednym z podstawowych zadań banku centralnego jest kontrola i regulowanie podróży pieniądza, tak by jej poziom odpowiadał potrzebom gosp. narodowej. Aby wykonać to zadanie NBP stosuje szereg instrumentów ekonomicznych i prawnych: emituje pieniądze gotówkowe, określa obowiązkowy poziom rezerw bankowych, kształtuje poziom stóp procentowych, dokonuje tzw. Operacji otwartego rynku, działania te są częścią za którą odpowiedzialny jest NBP.

najbardziej płynną formę aktywów - Preferencja płynności.

2.Zapotrzebowanie na pieniądz ze strony różnych podmiotów gospodarczych (spoza sektora bankowego) lub indywidualnych konsumentów.

Według teorii popytu na pieniądz J.M Keynesa powody, co do chęci posiadania i utrzymywania pieniądza są następujące:

• powód transakcyjny rodzi popyt transakcyjny, który wynika z konieczności posiadania pieniądza w celu dokonywania operacji handlowych;

• powód przezornościowy (ostrożnościowy) rodzi popyt przezornościowy (ostrożnościowy), który wynika z niepewności co do przyszłych dochodów i wydatków oraz dążenia do bezpieczeństwa;

• powód spekulacyjny rodzi popyt spekulacyjny, który polega na dążeniu do posiadania pieniądza przynoszącego zysk w przyszłości;

• powód portfelowy rodzi popyt portfelowy, który jest konsekwencją występowania skłonności do posiadania pieniądza w sytuacji niechęci do podejmowania ryzyka

Podaż pieniądza - Jest nią całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, która obejmuje między innymi wartość gotówki (banknotów i bilonu) znajdującej się poza obiegiem bankowym oraz wkładów bankowych płatnych na każde żądanie.

Kreacja pieniądza, wprowadzanie do obiegu przez banki komercyjne dodatkowych (ponad wartość bazy monetarnej) ilości pieniądza, w wyniku operacji kredytowych, których podstawą są depozyty bankowe. Ten dodatkowy pieniądz ma charakter bezgotówkowy. Dla zapewnienia bezpieczeństwa depozytariuszy i niedopuszczenia do inflacji bank centralny reguluje rozmiary kreacji pieniądza kredytowego poprzez ustalanie stopy rezerw obowiązkowych i stóp oprocentowania kredytów udzielanych bankom komercyjnym.

Wielkość kreacji pieniądza uzależniona jest w ten sposób nie tylko od rozmiarów depozytów, ale także od odwrotności stopy rezerw obowiązkowych. Kreacja pieniądza może następować także w wyniku skupu walut obcych i dewiz przez banki komercyjne lub udzielania przez bank centralny pożyczek państwu na sfinansowanie deficytu budżetowego.

Mnożnik kreacji pieniądza - wartość w makroekonomii pokazująca o ile zmieni się podaż pieniądza wraz ze zmianą bazy monetarnej.

Mnożnik kreacji pieniądza nie jest wielkością stałą, jego wartość zależy od współczynnika rezerw banków komercyjnych i od preferencji ludności co do form pieniądza. Mnożnik jest tym większy, im niższa jest planowana stopa rezerw gotówkowych banków oraz im niższy jest stosunek gotówki w obiegu do depozytów płatnych na żądanie. Czynniki te zmieniają mnożnik, a w ten sposób również podaż pieniądza towarzyszącą danej bazie monetarnej. Zmienność mnożnika może pociągać za sobą nieprzewidziane wahania podaży pieniądza, szczególnie w krótkich okresach

Operacje bierne (pasywne):
- gromadzenie wkładów i lokat,
- emitowanie własnych papierów wartościowych,
- wykonywanie czynności zmierzających do powiększania sumy środków znajdujących się w posiadaniu banków,
- pozyskiwanie środków finansowych od klientów banków;
Operacje czynne (aktywne) - wykorzystywanie przez banki zgromadzonych środków finansowych własnych i obcych w celu finansowania potrzeb kredytobiorców bądź obciążanie tych środków ryzykiem wynikającym z udostępnienia ich innym podmiotom. Cechą operacji aktywnych jest działanie banku na własny rachunek i ryzyko;
- udzielanie kredytów;
- udzielanie gwarancji bankowych,
- udzielanie poręczeń,
- udzielanie pożyczek pieniężnych.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG) - instytucja gwarantująca depozyty polskich banków. Realizuje także działalność pomocniczą w stosunku do instytucji bankowych zagrożonych upadłością. Powstała na mocy ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym z dnia 14 grudnia 1994 r.

• Gwarantowanie środków pieniężnych zgromadzonych w bankach objętych obowiązkowym systemem gwarantowania do wysokości określonej ustawą.

• Udzielanie pomocy finansowej bankom, które znalazły się w obliczu utraty wypłacalności oraz wspieranie procesów łączenia się banków zagrożonych z silnymi jednostkami bankowymi.

• Gromadzenie i analizowanie informacji o bankach objętych systemem gwarantowania.

Hierarchia ważności wymienionych zadań ulegała zmianie w zależności od sytuacji w jakiej znajdował się system bankowy. W latach 1995 - 1996 najistotniejsze było sprawne wypełnianie zobowiązań w stosunku do klientów banków znajdujących się w stanie upadłości. W kolejnych latach na pierwszy plan - przy zachowaniu gotowości Funduszu do realizacji gwarancji - wysunęła się działalność pomocowa nakierowana na likwidowanie przyczyn, które mogłyby doprowadzić do upadłości banku.

Podstawowymi źródłami finansowania BFG są:

• obowiązkowe opłaty roczne wnoszone przez banki objęte systemem gwarantowania,

• kwoty przekazane z Funduszu Ochrony Środków Gwarantowanych pochodzące od podmiotów objętych systemem gwarantowania, tworzonego w razie konieczności wypłat środków gwarantowanych,

• dochody z pożyczek udzielonych przez Fundusz,

• środki uzyskane w ramach pomocy zagranicznej,

• środki z dotacji udzielnych z budżetu państwa,

• środki z kredytu udzielonego przez Narodowy Bank Polski.

Celem działalności gwarancyjnej jest zapewnienie deponentom wypłaty, do wysokości określonej ustawą, środków gwarantowanych w razie ich niedostępności.

Obowiązkowy system gwarantowania obejmuje środki gwarantowane do wysokości (wraz z odsetkami naliczonymi zgodnie z umową):

• równowartości w złotych 1 000 EUR - w 100%,

• przekraczającej równowartość w złotych 1 000 EUR, a nie przekraczającej równowartości w złotych 22 500 EUR - w 90%.

Zadania w ramach działalności pomocowej wynikają z obowiązku działania na rzecz bezpieczeństwa i stabilności banków oraz wzrostu zaufania do systemu bankowego. Należą do nich:

• udzielanie zwrotnej pomocy w postaci pożyczek, gwarancji lub poręczeń oraz nabywanie wierzytelności banków zagrożonych niewypłacalnością,

• kontrola nad realizacją programu naprawczego banku oraz prawidłowością wykorzystania pomocy,

• określenie wysokości obowiązkowych rocznych wpłat wnoszonych przez banki na rzecz Funduszu.

Usługi maklerskie polegają na zapewnieniu profesjonalnej obsługi w zakresie obrotu papierami wartościowymi dla polskich i zagranicznych klientów instytucjonalnych. Są to między innymi:

• otwarcie i prowadzenie rachunku papierów wartościowych oraz rozliczanie transakcji

• obsługa zleceń składanych przez klientów oraz notowań ciągłych

• obsługa kontraktów terminowych

• aranżowanie transakcji pakietowych oraz poza sesją

• aktywne wyszukiwanie drugiej strony transakcji na rynku pakietowym akcji

• doradzanie w zakresie obrotu papierami wartościowymi

• obsługa wezwań do zapisywania się na sprzedaż akcji na rynku publicznym i niepublicznym.

• rozliczanie transakcji przy udziale banku powiernika

Przedsiębiorstwo - wyodrębniona prawnie, organizacyjnie i ekonomicznie jednostka prowadząca działalność gospodarczą w celu osiągnięcia zysku. W jej skład wchodzą mniej lub bardziej odrębne jednostki gospodarcze, nazywane zakładami.

Przedsiębiorstwo posiada samodzielność ekonomiczną. Może mieć osobowość prawną.

Potocznie przedsiębiorstwo określa się również jako "firmę", jednak słowo to ma inne znaczenie prawne

Ze względu na liczbę pracowników przedsiębiorstwa dzielimy na : - mikroprzedsiębiorstwa - zatrudniające do 9 pracowników, - przedsiębiorstwa małe - zatrudniające od 10 do 49 pracowników, - przedsiębiorstwa średnie - zatrudniające od 50 do 249 pracowników. - przedsiębiorstwa duże - zatrudniające powyżej 250 pracowników. (Ustawa z dnia 2 lipca 2004r. o swobodzie działalności gospodarczej, art. 104 - 106) Ze punktu widzenia form własności można wyróżnić: - przedsiębiorstwa prywatne ( w tym przedsiębiorstwa będące własnością pojedyńczych osób jak i rodzin oraz spółki) - przedsiębiorstwa spółdzielcze - przedsiębiorstwa komunalne - przedsiębiorstwa będące własnością pracowników.

Koncern to ekonomiczna forma organizacji skupiającej przedsiębiorstwa o odrębnej osobowości prawnej należące do jednego właściciela; koncern powstaje na skutek koncentracji kapitału, a jego następstwem może być ograniczenie konkurencji. Jest to forma funkcjonowania będącego zmową producentów; zespół o odrębnie działającym przedsiębiorstwie należącym do jednego właściciela.

Wyróżniamy dwa rodzaje powiązań tworzących koncern:

1. koncern pionowy, w którym przedsiębiorstwa łączą się kolejno według technologicznych etapów produkcji

2. koncern poziomy, grupujący przedsiębiorstwa jednej branży

Strategia rozwoju - strategia (z grec. dowództwo) jest stale odbywającym się procesem przygotowywania i prowadzenia działań zmierzającym do realizacji pożądanego celu przy uwzględnieniu istniejących warunków, określonego miejsca i czasu.

Dokonując wyboru strategii musimy uwzględnić:

• otoczenie firmy,

• ocenić zasoby będące w dyspozycji firmy,

Strategię należy formułować w odniesieniu do następujących elementów marketingowych:

• produktu,

• ceny,

• promocji,

• dystrybucji,

• komunikacji

Przeprowadzenie oceny strategicznej firmy pozwala nam dokonać wyboru strategii działania. Wybór strategii składa się z następujących etapów:

• generowanie wariantów,

• ocena wariantów,

• wybór wariantu.

Strategia rozwoju przedsiębiorstwa składa się z 4 wzajemnie zależnych części:

1. Domeny działania - określa gdzie i komu przedsiębiorstwo zamierza sprzedawać swoje wyroby lub usługi.

2. Przewaga strategiczna - polega na tym, aby w ramach wybranej domeny być bardziej atrakcyjnym niż inne przedsiębiorstwa.

3. Cele strategiczne - pokazują co i kiedy przedsiębiorstwo ma robić.

4. Funkcjonalne programy działania - są przełożeniem koncepcji strategii na konkretne działania na każdym stanowisku pracy na codzienne zachowanie każdej zatrudnionej osoby.

Przedsiębiorstwo przetrwa w długim okresie i zrealizuje podstawowe cele pod warunkiem permanentnego rozwoju oraz wzrostu. Rozwój jest zjawiskiem jakościowym, polega na wprowadzaniu innowacji produktowych, procesowych, strukturalnych oraz w dziedzinie organizacji i zarządzania.

Wyróżniamy 3 fazy rozwoju w procesie rozwoju:

• postęp - zmiana oceniana pozytywnie,

• regres - zmiana oceniana negatywnie,

• stagnacja - faza przejściowa, brak zmian w danej fazie rozwoju.

Podsumowując możemy stwierdzić, że strategia rozwoju przedsiębiorstwa jest sposobem w jakim zamierza ono realizować misję i cele strategiczne, pokazuje kierunek i zakres przedsiębiorstwa.

WYBRANE GŁOSY W DYSKUSJI O ODPOWIEDZIALNOŚCI SPOŁECZNEJ PRZEDSIĘBIORSTW
„PRZECIW”	„ZA”
zysk - jedyny cel przedsiębiorstwa ukryte społeczne koszty odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw zbyt wielka władza w rękach przedsiębiorców brak „umiejętności” społecznych przejmowanie zysku stockholderów przedsiębiorstwo nie jest podmiotem moralnym - nie musi ponosić odpowiedzialności	obowiązek „rehabilitacji” i ponoszenia odpowiedzialności za eksploatowanie zasobów naturalnych poprawa wizerunku firmy wzrost konkurencyjności firmy dostosowanie się do wymogów i potrzeb społeczeństwa odciążenie państwa od ustalania działań w obszarze społecznym możliwość ukazania postępowania etycznego zniwelowanie krótkookresowych kosztów przez długookresowe korzyści

Społeczna odpowiedzialność jest to zestaw zobowiązań organizacji do ochrony i umacniania społecznego kontekstu, w którym funkcjonuje.

• Postawa obstrukcjonistyczna - podejście do społecznej odpowiedzialności, w której firmy robią możliwie najmniej dla rozwiązania problemów społecznych czy ekologicznych

• Postawa obronna - postawa wobec społecznej odpowiedzialności, polegająca na tym, że organizacje czynią wszystko czego wymaga prawo, ale nic poza tym

• Postawa dostosowawcza - organizacja wypełnia swoje podstawowe obowiązki prawne i etyczne, a w wybranych przypadkach robi więcej

• Postawa aktywna - organizacja postrzega siebie jako obywatela w społeczeństwie i aktywnie poszukuje możliwości przyczyniania się do dobra społecznego

Społeczną odpowiedzialność biznesu określa się jako koncepcję, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełnienia wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale oprócz tego zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli dobrowolne zaangażowanie. Społeczne odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami , którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności gospodarczej, należy je zatem traktować jako inwestycję a nie koszt.

Innyni słowy, odpowiedzialność biznesu to efektywna strategia zarządzania, która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na poziomie globalnym i jednocześnie kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego.

Odpowiedzialny biznes to podejście strategiczne, długofalowe, oparte na zasadach dialogu społecznego i poszukiwaniu rozwiązań korzystnych tak dla przedsiębiorstwa, jak i jego całego otoczenia, pracowników, wszystkich interesariuszy i społeczności, w której działa firma. Odpowiedzialność firmy oznacza zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli interesariuszami.

Zdaniem Komisji Europejskiej, strategia społecznej odpowiedzialności biznesu prowadzi do trwałego sukcesu przedsiębiorstwa dzięki prowadzeniu dialogu z otoczeniem, uwzględnianiu ochrony środowiska i budowę kapitału społecznego. Dlatego też CSR może przyczynić się do realizacji celów zdefiniowanych w Strategii Lizbońskiej, które są obligujące także dla nowych członków UE, w tym Polski.

Z założenia adaptacja społecznie odpowiedzialnych zachowań jest domeną biznesu, tworzącego na bieżąco relacje ze swymi interesariuszami. Niemniej jednak społeczna odpowiedzialność przyczynia się do tworzenia wartości społecznej, poprzez oddziaływanie w kierunku zrównoważonego rozwoju, a więc powinna wchodzić w zakres zainteresowania władz publicznych w promocji pozytywnych praktyk na rzecz środowiska i społeczeństwa kreowanych przez przedsiębiorstwa.

Bilans przedsiębiorstwa, jedno z podstawowych pojęć w rachunkowości i sprawozdawczości finansowej podmiotów gospodarczych charakteryzujące stan i strukturę środków (składników majątkowych) przedsiębiorstwa (aktywa) oraz źródeł finansowania tego majątku (pasywa) na dany dzień w roku (ma więc charakter statyczny).
Bilans sporządzany jest na podstawie aktualnych w dniu jego sporządzenia księgowych zapisów operacji gospodarczych występujących w okresie sprawozdawczym, za jaki się go sporządza. Do podstawowych cech bilansu zalicza się:
- kompletność i udokumentowanie zawartych w nim informacji, czyli pełne i zweryfikowane (np. w wyniku inwentaryzacji) dane na temat całkowitego majątku przedsiębiorstwa oraz źródeł jego pochodzenia;
- podział pozycji bilansu na grupy o zbliżonej treści ekonomicznej oraz z uwzględnieniem charakteru, w jakim występują w przedsiębiorstwie;
- moment bilansowy, czyli ściśle oznaczony czas, dla którego ustala się stan wszystkich pozycji bilansowych (z reguły przełom dwóch kolejnych okresów sprawozdawczych);
- pieniężną wyceną wszystkich składników bilansu przy zastosowaniu tej samej waluty (z reguły krajowej);
- równowagę bilansową, polegającą na tym, że sumy aktywów i pasywów są zawsze sobie równe.
Przy sporządzaniu bilansów poszczególne podmioty gospodarcze mogą stosować wybrane przez siebie sposoby wyceny składników pozycji bilansowych, różny może być również zakres danych uzupełniających (dodatkowych informacji dołączanych do bilansu, które ułatwiają czytanie i analizowanie danych zawartych w bilansie), jak i układ bilansu (ilość i treść poszczególnych pozycji bilansowych, ich kolejność i ugrupowanie, rozmieszczenie danych uzupełniających).
Ze względu na przeznaczenie rozróżnia się bilanse:
- sprawozdawcze (sporządzane dla potrzeb sprawozdawczości GUS, kontroli skarbowej i badania działalności gospodarczej danego podmiotu);
- uproszczone (sporządzane w celach urzędowych przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą o mniejszym zakresie lub dla własnych, określonych potrzeb dowolnych podmiotów gospodarczych);
- publikacyjne (syntetyczne, służące prezentacji danych podmiotu gospodarczego dotyczących jego działalności gospodarczej).
W zależności od okoliczności sporządzania rozróżnia się m.in.:
bilans jednostkowy wykonywany przez każdy samodzielny podmiot gospodarczy, zawiera aktywa i pasywa tylko tego podmiotu;
- bilans zbiorczy (łączny, skumulowany) sporządzany przez podmiot dominujący, nadrzędny, na podstawie bilansów jednostek podległych oraz własnego bilansu jednostkowego;
- bilans otwarcia ilustrujący otwarcie nowego okresu sprawozdawczego;
- bilans zamknięcia (roczny) ilustrujący zamknięcie minionego okresu rozrachunkowego;
- bilans rozpoczęcia sporządzany w momencie rozpoczęcia przez podmiot działalności gospodarczej;
- bilans likwidacyjny sporządzany na początek i koniec okresu likwidacyjnego podmiotu gospodarczego;
- bilans krótkookresowy (okresowy) sporządzany na koniec okresu krótszego niż rok rozrachunkowy (np. koniec miesiąca, kwartału).

OPTYMALNA WIELKOŚĆ PRODUKCJI- dla przedsiębiorstw jest taka skala produkcji, która zapewnia maksymalną wielkość zysku lub minimalną wielkość straty
OPTIMUM EKONOMICZNE- to wielkość produkcji, która zapewnia przedsiębiorstwu najlepszy wynik ekonomiczny
OPTIMUM TECHNICZNE- to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorstwu minimalną kosztu przeciętnego Kpc= minimum

Korzyści skali - korzyści dla przedsiębiorstwa, wynikające ze zwiększania skali produkcji. Wraz ze wzrostem ilości wytwarzanego towaru lub rozrostem skali świadczonych usług koszty stałe (np. koszty marketingu) rozkładają się na coraz większą liczbę sprzedawanych jednostek i przez to są w coraz mniejszym stopniu odczuwalne dla producenta lub usługodawcy. Korzyści skali są częstą przyczyną łączenia się przedsiębiorstw i tworzenia oligopoli.

Szacuje się, że np. dla koncernu samochodowego istotne korzyści skali pojawiają się przy produkcji około 5 milionów samochodów rocznie i wówczas zwykle zapewniają odpowiednie środki na badania rozwojowe oraz opracowywanie nowych modeli i technologii

Krzywa możliwości produkcyjnych - jest to zbiór punktów, które przedstawiają różne alternatywy struktury produkcji dwóch dóbr przy pełnym i efektywnym wykorzystaniu zasobów gospodarczych. Jest to najlepsza spośród możliwości utraconych w wyniku dokonywania wyboru ekonomicznego, nieuniknionego w warunkach rzadkości dóbr.

Krzywa możliwości produkcyjnych ilustruje jakie ilości poszczególnych dóbr gospodarka może wytworzyć przy danych zasobach i danym poziomie rozwoju technologii. Krzywa pokazuje również możliwości wyboru "koszyka" wytworzonych dóbr. W hipotetycznym przykładzie gospodarki, która wytwarza tylko masło i strzelby krzywa możliwości produkcyjnych mówi ile masła i strzelb może zostać wytworzone przy danych zasobach i technologii oraz z ilu strzelb trzeba zrezygnować żeby wyprodukować więcej kostek masła. Punkty znajdujące się na krzywej ilustrują alokacje efektywne tzn. takie w których nie można wytworzyć więcej jednego dobra nie zmniejszając produkcji drugiego. Punkty powyżej krzywej ilustrują alokacje dóbr nieosiągalne przy danych możliwościach produkcyjnych. Punkty poniżej krzywej ilustrują alokacje nieefektywne tzn. takie w których nie wszystkie zasoby są wykorzystane do produkcji i można wytworzyć więcej jednego dobra nie zmniejszając produkcji drugiego. Krzywa możliwości produkcyjnych zmienia swój kształt gdy zmienia się ilość zasobów w gospodarce lub zmienia się dostępna technologia produkcji

Prawo malejących przychodów - zgodnie z tym prawem, zwiększając nakłady jednego czynnika o kolejne jednostki i utrzymując nakłady pozostałych czynników bez zmian, osiągamy punkt, począwszy od którego dalsze zwiększanie ilości tego czynnika powoduje zmniejszanie krańcowych przyrostów całkowitej produkcji.

---