1.Pojęcie i zakres kryminologii oraz jej miejsce w systemie nauk

Przedmiotem kryminologii jest dynamika i struktura przestępczości, jej czynniki przyczynowe oraz skutki społeczne. Jest również polityka kryminalna, przez którą rozumie się całość działalności państwa i społeczeństwa zmierzającej do zapobiegania i zwalczania przestępczości. Szuka ona najsprawniejszych i najmniej kosztownych społecznie środków zwalczania przestępczości. W obrębie polityki kryminalnej można wyróżnić kilka części:

1. Polityka kryminalizacyjna (predeliktualna - czyn zabroniony), która zajmuje się zapobieganiem przestępczości wyprzedzającymi popełnienie przestępstwa

2. Polityka legislacyjna prawa karnego, której zadaniem jest tworzenie norm prawa karnego

3. Polityka karna, która zajmuje się programowaniem zwalczania przestępczości za pomocą kar i innych środków prawno-karnych. Obejmuje ona procesy penalizacji i depenalizacji (karne) zachowań ludzkich. Ponadto zajmuje się również polityką wymiaru kary, czyli stosowaniem kar i innych środków karnych oraz polityką wykonania kary zajmującą się programowaniem ich wykonania. Z kolei częścią polityki wykonania kary jest polityka penitencjarna, która przede wszystkim zajmuje się wykonaniem kary pozbawienia wolności.

Nauki związane z kryminologią:

1. Penologia - nauka o racjonalizacji kary, która zajmuje się karą, jaki zjawiskiem społecznym, jej historią i funkcjami.

2. Penitencjarystyka - nauka, która zajmuje się wykorzystywaniem wiedzy kryminalistycznej do celów profilaktyki przestępczości oraz opracowywania metod pracy wychowawczej ze skazanymi.

3. Kryminalistyka - nauka o środkach i sposobach wykrywania przestępstw oraz o pozyskiwaniu środków dowodowych na potrzeby postępowania karnego. Zajmuje się ona również opracowywaniem techniczno - taktycznych środków zapobiegania przestępczości m.in. za pomocą specjalistycznego sprzętu

4. Wiktymologia - nauka o ofiarach przestępstw zwana drugą stroną kryminologii. Interesują ją:

• Wiktymizacja - dynamika, struktura i uwarunkowania zjawisk pokrzywdzenia przestępczością

• Rola ofiary w genezie przestępstwa

• Indemnizacja - problematyka ochrony interesów ofiar przestępstw a w szczególności naprawieniem wyrządzonych ofierze szkód.

Inne nauki związane z kryminologią:

• Psychologia - sądowa i przestępczości

• Socjologia

• Pedagogika - zwłaszcza resocjalizacja

• Statystyka

• Filozofia - antropologia filozoficzna (nauka o cechach osobowych i społecznych człowieka)

1. Biopsychologiczne koncepcje przyczyn przestępczości.

Historycznie pierwszą pracą zmierzającą do objaśnienia czynników kryminogennych za pomocą empirycznych i naukowych dociekań jest publikacja włoskiego psychiatry i antropologa - Cesare Lombrosso. („Człowiek - zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji (prawoznawstwo)
i dyscypliny więziennej”), Praca jest owocem badań budowy ciała (zwłaszcza głowy) kilku tys. przestępców. Na podstawie badań psychiatrycznych i antropologicznych Lombrosso wyprowadza wniosek, że czyn przestępny to zjawisko przyrodnicze i biologiczne, uwarunkowane właściwościami fizycznymi i psychicznymi sprawcy tego czynu. Niektóre cechy fizyczne, zwłaszcza dotyczące czaszki, przypisywał określonym kategoriom przestępców, i tak np.:

Morderca - odznacza się dużą objętością żuchwy, wydatnymi policzkami, włosami czarnymi i gęstymi, rzadkim zarostem, bladą twarzą.

Gwałciciele - krótkie ręce, czoło wąskie, często zdarzają się u nich włosy blond oraz anomalie nosa
i organów płciowych.

Lombrosso twierdził, że przestępcy przedstawiają antropologicznie określone typy, a około 40% skazanych - to przestępcy z urodzenia, - czyli jednostka, która zachowała atawistyczne cechy człowieka przedhistorycznego i właściwe mu okrucieństwo oraz brak uczuć moralnych.

Oprócz przestępców urodzonych Lombrosso dostrzegał przestępców nałogowych, działających pod wpływem afektu oraz przestępców przypadkowych (pseudo - przestępcy).

Zwolennicy i kontynuatorzy koncepcji Lombrossa: min:

Raffaele Garofalo - sformułował teorię przestępstwa „naturalnego” i „sztucznego” oraz niezmienności natury ludzkiej, podzielał pogląd Lombrossa w/s istnienia przestępców z urodzenia.

Marro - oceniał przestępstwo jako zjawisko biologiczne, spowodowane zanikiem funkcji centralnego układu nerwowego.

Niektórzy zwolennicy szkoły antropologicznej modyfikowali jej podstawowe założenia, wprowadzając nowe elementy, zapożyczone nawet od szkoły socjologiczno - kryminalnej. I tak np.:

Enrico Ferri - uważa, że główne czynniki rodzące przestępczość to nie tylko ustrój organiczny człowieka i jego ustrój psychiczny, lecz także takie cechy i właściwości, jak rasa, wiek, płeć a ponad to klimat, pora roku, pora dnia oraz niektóre warunki społeczne (gęstość zaludnienia, alkoholizm, uprzemysłowienie, warunki ekonomiczne i polityczne. Popierając tezę Lombrossa głosił, że jeden z typów przestępczych to przestępca z urodzenia.

Podobne poglądy głosił Liszt - „Przestępstwo jest produktem osobliwych właściwości przestępcy
z jednej strony oraz stosunków społecznych otaczających przestępcę w chwili czynu drugiej strony”, stworzył również podstawy traktowania kryminologii jako samodzielnej gałęzi nauki.

Poglądy Lombrossa krytykowali nie tylko pionierzy kierunku socjologicznego w kryminologii, lecz również zwolennicy poglądów biologicznych. I tak, np.: angielski lekarz Goring - zbadał ok. 3 tys. recydywistów i pewną liczbę studentów, żołnierzy i pacjentów szpitalnych i stwierdził, że nie ma fizycznego typu przestępcy. Zajmował on jednak stanowisko, iż przestępstwo ma podłoże biologiczne i dziedziczne (rodzice, dzieci, rodzeństwo).

W okresie międzywojennym krytykę kierunku antropologicznego przeprowadziło w Polsce trzech autorów, a mianowicie Ettinger, Batawia i Wolter.

Ettinger - wykazywał bezzasadność tezy antropologów o dziedziczności cech przestępczych, pisał on: „Jednostka jest wytworem społeczeństwa, a przestępstwo zjawiskiem historycznym, uwarunkowanym czynnikami ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi”.

Batawia - zwalczał tezę o dziedziczności cech przestępczych, pisał on min. że: „Zagadnienie chronicznej przestępczości może być rozwiązane, ale jedynie przy pomocy reform społecznych i polityczno - kryminalnych”.

Wolter - krytykował pojęcie przestępcy zawodowego i notorycznego, twierdził, że przestępstwo nie jest wyłącznie zdarzeniem przyrodniczym czy społecznym oraz, że badania antropologiczne mogą dowieść tylko tego, że istnieją antropologiczne typy ludzi, a nie typy przestępców.

Do zwolenników szkoły antropologicznej w Polsce należał min. Rabinowicz, który uznawał istnienie przestępców niepoprawnych i nałogowych, dominujących czynników kryminogennych dopatrywał się w biologicznym podłożu osobowości człowieka.

Próby określenia właściwości psychicznych ludzi w związki z ich cechami somatycznymi podejmowano już w dalekiej starożytności. Znany jest podział Hipokratesa i Galenusa na cztery typy, a mianowicie: sangwiników, choleryków, melancholików i flegmatyków. Dalsze próby typologii podejmowane były w XIX i XX w.

Wg. Kretschmera ludzie przedstawiają cztery następujące podstawowe konstytucje fizyczne: leptosomika (astenika) - typ człowieka o smukłej budowie ciała, słabo rozwiniętych mięśniach, wąskiej klatce piersiowej i stosunkowo małej masie ciała, atletyka, pyknika - typ człowieka otyłego, niskiego lub o średnim wzroście, o okrągłej twarzy, grubej szyi oraz krótkich kończynach, oraz dysplastyka - człowiek o budowie nieregularnej. Jego zdaniem są dwie skrajne formy zaburzeń psychicznych: schizofrenia i psychoza maniakalno - depresyjna. Obydwie formy są związane z odpowiednimi typami osobowościowymi.

Sheldon - odróżnia 3 główne typy przestępców, a mianowicie: 1. Endomorficzny - o znacznym stopniu rozwoju narządów wewnętrznych, w tym trawienia. 2. Mezomorficzny - o znacznym stopniu rozwoju układu kości i mięśni. 3. Ektomorficzny - delikatna skóra, wrażliwy układ nerwowy. Przewiduje również ich kombinacje.

Rozwój nauk medycznych skierował uwagę uczonych na rolę gruczołów pokrewnych,
a w szczególności na skutki nieprawidłowego ich funkcjonowania (przysadka mózgowa, szyszynka mózgowa, tarczyca, nadnercze, trzustka). Jednak późniejsze badania nie wykazały istotnego związku między funkcjonowaniem tych gruczołów a postępowaniem przestępczym.

W ostatnich latach duże zainteresowanie wywołało odkrycie u niektórych osób jednego lub dwóch dodatkowych chromosomów. Późniejsze badania określiły wprawdzie pewien związek między nietypowym układem chromosomów a przestępczością, ale układ ten występuje tak rzadko, że gdyby nawet stawiane hipotezy potwierdziły się, to ich praktyczne znaczenie byłoby prawie żadne.

Duży wpływ na poglądy na etiologię zachowania przestępczego wywarły teorie nawiązujące do kierunku psychoanalicznego. Freud - twórca tego kierunku, wyróżniał 3 sfery psychiki człowieka.
Id - sfera wrodzonych, instynktownych popędów i skłonności, które leżą u podstaw każdego zachowania człowieka. Ego - to uświadomiona osobowość człowieka, którą jest w stanie rozwijać
i kontrolować. Super - ego - (sumienie) nieświadoma sfera norm, zakazów i nakazów postępowania.

Z kierunku psychoanalitycznego wywodzą się poglądy głoszące, że zachowanie przestępcze ma charakter kompensacyjny, że stanowi sposób na rozładowanie kompleksów.

3. Teoria anomii jako socjologiczna koncepcja przyczyn przestępczości

Teoria Anomii - przez anomię rozumie się sytuację, w której ludzie traktują z osłabionym respektem podstawowe normy społeczne obowiązujące w danym systemie bądź też uważają, że normy te nie obowiązują. Jest to, więc sytuacja, w której co prawda normy istnieją i ludzie je rozumieją jednak są wobec nich ambiwalentni. Przedstawiciele:

• Durkheim'a - przestępczość to pewien fakt społeczny, który jest nie tylko zjawiskiem całkowicie normalnym, ale nawet w niektórych sytuacjach korzystnym. Negatywna reakcja na przestępstwo wzmacnia więzi społeczne. Źródła przestępczości upatrywał w strukturze społecznej (w stałym dążeniu ludzi do zwiększenia swojego stanu posiadania).

• Merton - stan anomii jako załamanie się struktury kulturowej, które najczęściej następuje w przypadku wyraźnej rozbieżności pomiędzy środkami/normami i celami kulturowymi a społecznie stworzonymi możliwościami postępowania zgodnie z nimi dla poszczególnych członków danej grupy. Wg niego istnieje 5 typów adaptacji do sytuacji anomii:

1. Konformizm - polega zarówno na adaptacji kulturowych celów jak i zinstytucjonalizowanych środków służących o ich realizacji.

2. Innowacja - typ najbardziej przestępczo rodny. Polega on na dążeniu do osiągnięcia kulturowo usankcjonowanych celów jednak wykorzystuje się tu środki zabronione lub nieetyczne. Pojawia się tam gdzie struktura kulturowa kładzie nadmierny nacisk na osiąganie sukcesu.

3. Rytualizm - polega on na odrzuceniu celów wyznaczanych przez kulturę przy jednoczesnej czasami nawet nadmiernej akceptacji środków. Rytualny typ adaptacji oznacza znaczną redukcję aspiracji bądź nawet rezygnację z nich przy jednoczesnym sztywnym trzymaniu się przyjętych w danej społeczności norm postępowania.

4. Eskapizm (wycofanie) - polega on na odrzuceniu zarówno celów wyznaczonych przez kulturę jak i instytucjonalnych środków służących do ich realizacji. Jednostki, które wybierają ten typ adaptacji są członkami społeczeństwa tylko formalnie.

5. Bunt - reakcja buntownicza polega na odrzuceniu zarówno dotychczasowych celów kulturowych jak i środków służących do ich realizacji przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych norm i nowych celów.

4. Teoria konfliktu kultur Sellina

Teoria konfliktu kultur Sellina przeciwstawiał się traktowaniu norm prawno karnych jako jednego kryterium w analizie kryminologicznej. Uważał, że normy są podstawowym instrumentem wymuszania zachowań konformistycznych, co wyróżnia je spośród innych norm zachowania. Jednocześnie jednak twierdził, że system wartości jest zmienny i to, co było wczoraj przestępstwem dziś może być zachowaniem legalnym. A to co jest przestępstwem w jednym kraju może być zachowaniem normalnym w innym. Dla Sellina społeczeństwo to pewien związek różnych kultur, grup i społeczeństw mających odmienne wartości i przestrzegający różnych norm postępowania wg. Jego koncepcji społeczeństwo składa się jakby z samych podkultur etnicznych, terytorialnych czy pokoleniowych. Często, więc dochodzi do kolizji między kodeksami postępowania różnych grup. Takie zróżnicowanie kulturowe rodzi nieuchronny konflikt wartości i norm postępowania, który wywołuje zachowania dewiacyjne.

Uważał on także, że nakładanie się różnorodnych kultur, rozmaitych form i wartości oraz odmiennych standardów oceny postępowania prowadzi do chaosu i dezorientacji który dotyczy nie tylko grup ale
i jednostek.

5. TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ - dyferencjalnej asocjacji Sutherlanda

Sutharland przeciwstawiał się zdecydowanie dominującej w owym czasie orientacji kryminologicznej, której zwolennicy widzieli źródło przestępczości w dziedziczonych lub wrodzonych skłonnościach ludzi. Przestępstwo wg S. nie jest też wynikiem „choroby” ( zaburzenia emocjonalne, podświadome konflikty, urazy mózgu z dzieciństwa)

Teoria S. zakłada, że zachowanie przestępcze jest normalnie wyuczonym zachowaniem- za pomocą tych samych mechanizmów co uczenie się innych wzorców zachowań.

Punkt wyjścia teorii S.- zróżnicowana organizacja społeczna (część społeczności przestrzega prawo, a część nie). Wynikiem tej sytuacji jest konflikt kultur w odniesieniu do norm prawa.

Zróżnicowanie powiązań oznacza kontakt z przestępczymi i nie przestępczymi wzorami zachowań w skutek czego poprzez uczenie się następuje przyswajanie tych wzorców. Dochodzi do tego podczas interakcji z drugim człowiekiem podczas komunikacji werbalnej lub niewerbalnej.

Akcentował dominacje grup pierwotnych- rodzina, grupy rówieśnicze w toku przyswajania wzorców zachowań.

Zdaniem S. środki masowego przekazu i inne rodzaje grup w procesie przyswajania zachowań przestępnych mają drugorzędną rolę. Gdy jednostka napotyka przewagę wzorców sprzyjających naruszaniu prawa (są one długotrwałe, częste) nad wzorcami przestrzegającymi je dochodzi do wykształcenia zachowań nonkonformistycznych i w efekcie do przestępczości.

Przestępczość traktowana jest w tej teorii jako składnik kultury, a zjawisko przestępczości jako konsekwencja transmisji wzorów kulturowych.

Człowiek nie ma żadnych wrodzonych predyspozycji do zachowań nonkonformistycznych. Zachowania konformistyczne i nonkonformistyczne są bowiem przyswajane w toku socjalizacji, a człowiek nie rodzi się z pewnym repertuarem zachowań lecz uczy się ich dopiero z czasem. Dlatego też zachowanie przestępne jest tak jak każde inne zachowanie wyuczone. Przy czym ludzie stają się przestępcami w skutek ułatwionego kontaktu z wzorami przestępczymi przy jednoczesnym utrudnionym kontakcie z wzorami nie przestępczymi. Założył on, że jednostki w pierwszej kolejności przyswajają kulturę swojego środowiska jeśli inne wzory pozostają z nim w konflikcie stwierdzenie to oznacza, że powiązania, które są neutralne w przypadku przestępstwa mają znikomy wpływ na tworzenie się zachowań przestępnych albo nie mają go wcale.

6. Teoria podkultur dewiacyjnych Cohena

Podkultura to pojęcie wieloznaczne. W definicji podkultur dewiacyjnych typowe są 2 elementy:

• odrębność pewnych wartości

• odrębność pewnych norm postępowania

Obowiązuje niezgodność co do tego, że podkultura musi być w dużym zakresie zgodna z kulturą dominującą, choć w przeciwnym razie byłaby to nie podkultura, lecz odrębna kultura.

Zdaniem Cohena każde działanie człowieka to rozwiązanie problemów. Do chwili ich rozwiązania wywołują one stany napięcia i braku równowagi oraz stanowią ciągłe wyzwanie. Jeśli pomimo podejmowanych wysiłków nasze problemy pozostają nierozwiązane to mogą rodzic kolejne problemy. Wg Cohena wszystkie problemy ludzkie powstają i są rozwiązywane w obrębie 2 kategorii czynników:

• ich norm odniesienia

• sytuacji, w której działają

Rozwiązanie problemu polega zaś na zmianie jednego z tych czynników, lub obydwu naraz. Wg Cohena sytuacja jest tylko pozornie obiektywna. Na jej postrzeganie wpływają pewne normy odniesienia, takie jak np. wychowanie, postawy, interesy czy stereotypy. Człowiek może zrezygnować z osiągnięcia kulturowo określonego celu, który jest dla niego nieosiągalny, ale nie będzie to z reguły rozwiązanie zadowalające. Stanie się także dopiero wtedy, gdy jednostka wytłumaczy sobie, że cel ten nie był wart zachodu. Musi więc ulec zmianie system wartości jednostki, tak by rezygnacja z dążenia do osiągnięcia tego celu nie powodowała dalszego stresu. Zgodnie z tą teorią każda grupa inaczej definiuje swoje podstawowe problemy i wyznacza inne sposoby ich rozwiązywania. Tak więc ramy odniesienia przy rozwiązywaniu problemów są zależne od przynależności do grupy. Jednocześnie grupa odniesienia wywiera na jednostce presję w kierunku zachowań zgodnych z ich standardami. Skutkiem tego nie każde możliwe rozwiązanie problemu jest dostępne dla jednostki, lecz tylko takie które jest zgodne z normami danej grupy. Dzieje się tak, dlatego że konformizm wobec oczekiwań grupy jest nagradzany akceptacją. Dewiacja zaś karana jest odrzuceniem. Wg Cohena do podstawowych cech podkultur dewiacyjnych zalicza się:

• bezcelowość

• złośliwość

• negatywizm

7.Teoria kultury warstw niższych Millera

Teoria kultury warstw niższych Millera - w każdej pod kulturze istnieją pewne centralne punkty zainteresowania, to jest pewne problemy, zwracające na siebie szeroką i trwałą uwagę, oraz wywołujące duże zaangażowanie emocjonalne. Istnieje sześć centralnych punktów zainteresowania warstw niższych różnicujących się stopniem istotności:

• Kłopoty (najistotniejsze) - ich posiadanie lub unikanie jest zarówno głównym tematem rozmów jak i głównym przedmiotem aktywności ludzkiej. Przy czym deklarowana chęć unikania kłopotów często jest w sprzeczności z faktycznym zachowaniem, nierzadko nastawionym na popadanie w kłopoty przede wszystkim z prawem.

• Twardość - jest to wartość zgodnie, z którą jest oceniane zachowanie. Obejmuje ona różnorodne cechy, jakości i stany, przy czym najistotniejsze są:

1. Siła fizyczna i psychiczna

2. Odwaga

3. Odporność na ból

4. Męskość

5. Brak skrupułów i sentymentu

Typowy jest tu również anty intelektualizm (obojętność lekceważenie bądź pogarda dla literatury, sztuki itp.).

• Spryt - jako wartość obejmuje on pewną klasę zachowań związanych z umiejętnością manipulowania ludźmi oraz osiąganiem wybranego celu przy minimalnym nakładzie energii. Realny przywódca grupy młodzieżowej powinien być zarówno twardy jak i sprytny jednak przywódca sprytny z reguły cieszy się większym prestiżem niż wyłącznie twardy

• Emocje - poszukiwanie emocji i podniecających przeżyć wynika z bezbarwności i monotonii życia w kulturze warstw niższych, które z reguły wpływa przede wszystkim na ciężkiej pracy, która na dodatek nie jest wysoko oceniana. Przejawia się to w zachowaniach aktywnych takich jak: picie alkoholu i gry hazardowe oraz pasywnych, czyli braku aktywności.

• Przeznaczenie - umożliwia angażowanie się w ryzykowne sytuacje bez poczucia, że ponosi się odpowiedzialność za skutki własnych działań.

• Niezależność - z jednej strony kultura warstw niższych kładzie nacisk na poczucie niezależności i autonomii z drugiej zaś naprawdę wysoko cenne jest poczucie bezpieczeństwa, oparcia, zależności i podporządkowania, ponieważ dają one poczucie nieodpowiedzialności za własne życie

W przypadku młodzieży kultury warstw niższych występują jeszcze dwa dodatkowe punkty centralne takie jak:

• Przynależność - można osiągnąć i utrzymać dzięki zachowaniom zgodnym z wymogami obowiązującymi w kulturze warstw niższych to jest demonstrowaniu sprytu, twardości i niezależności

• Status - osiąga się, utrzymuje lub podwyższa przez demonstrowanie cech wysoko cenionych w tej kulturze m.in. sprytu, oporu wobec autorytetu, odwagi

8.Teoria zróżnicowanych możliwości Clowarda i Ohlina

Teoria zróżnicowanych możliwości Clowarda i Ohlina - tej teorii wychodzi się z założenia, że powstanie podkultur jest uzależnione od tego czy jednostka zgodnie z obowiązującą ideologią sukcesu przypisuje swoje niepowodzenia własnym wadom, ułomnościom charakteru czy też uważa, że istniejący porządek społeczny uniemożliwia jej osiągnięcie kulturowo wyznaczonych celów. Ten drugi porządek sprzyja zachowaniom dewiacyjnym.

Wg. Autorów koncepcji można być przekonanym o moralnej wyższości danego sposobu postępowania i jednocześnie uważać, że w danej sytuacji nie ma on zastosowania ze wzg. Na swoja nieskuteczność lub nieużyteczność. Odbiera się tu prawomocność danemu sposobowi postępowania nie negując jednocześnie jego zasadności moralnej. Tego typu zachowania są podstawowym warunkiem zaangażowania dewiacyjnego. Z chwilą odebrania prawomocności obowiązującym normom człowiek jest w stanie gotowości psychicznej do dewiacji, ale jednocześnie jest w opozycji do społeczeństwa, co powoduje stan napięcia i lęku. To z kolei rodzi chęć poszukiwania innych osób, które mają podobne problemy. Rola grupy polega w tej koncepcji przede wszystkim na dostarczaniu moralnego wsparcia nowym rozwiązaniom m.in. przez racjonalizowanie zachowań dewiacyjnych.

Podkreślano tu wpływ naznaczania na narastanie dewiacyjnego zachowania oraz rolę negatywnych reakcji społeczeństwa w procesie kształtowania i umacniania podkultur dewiacyjnych zwłaszcza w zakresie wzrostu poczucia tożsamości i odrębności tych podkultur, oznacza to, że nieprzychylna reakcja otoczenia w stosunku do błahych wybryków młodzieży może powodować skutki odwrotne od zamierzonych, tj. zamiast ograniczać zachowanie dewiacyjne może prowadzić do ich nasilenia.

9. Teoria neutralizacji Sykesa i Matzy

Wg niego nie istnieją znaczące różnice pomiędzy młodzieżą z gangów a resztą młodzieży. Nie należy też łączyć zjawiska podkultur jedynie z warstwami niższymi gdyż wartości w podkulturach są często podobne do tych które preferuje reszta społeczeństwa np. w czasie wolnym (chęć przygody, dreszczyku, szaleństwa). Normy gangów są karykaturą zachowań reszty społ. a cały problem polega na tym, że młodzi przestępcy stosują się do tych niby aprobowanych norm w niewłaściwych sytuacjach.

Zdaniem M. wadą wszystkich teorii podkultur a nawet wszystkich socjologicznych teorii przestępczości jest ich nadmierny determinizm. Usiłują bowiem wyjaśnić zbyt wiele zachowań przestępczych. Nie jest bowiem tak, że przynależenie do gangu zobowiązuje do przestępczości. Przestępczość gangów jest chwilowym zerwaniem więzi z systemem normatywnym co powoduje tzw. „dryf” w kierunku przestępczości.

Wg. Autorów istnieją pewne techniki neutralizacji, które umożliwiają popełnienie zabronionego czynu bez poczucia lęku, wyrzutów sumienia. Wykształcają się one jeszcze przed popełnieniem czynu umożliwiając tym samym na nieakceptowane zachowanie pomimo deklarowanej akceptacji wartości oficjalnych.

Są to:

1)Teoria zaprzeczenia winy, jest to technika kwestionowania odpowiedzialności służąca do osłabienia danej normy poprzez przekonanie samego siebie, że jest to w kręgu oddziaływań sił zewnętrznych, których się nie kontroluje. Podstawowym celem jest oddzielenie jednostki od jej czynu.

2) Zaprzeczenie krzywdy, jest to technika kwestionowania szkody, która polega na rozerwaniu związku pomiędzy czynem i jego konsekwencjami poprzez przekonanie siebie, że czyn nie pociąga za sobą żadnych istotnych skutków.

3) Technika zaprzeczenia ofiary(kwestionowania ofiary). Nie neguje się ani odpowiedzialności i za czyn ani wystąpienia szkody neguje się natomiast prawo ofiary do tego określania. W technice tej chodzi o zminimalizowanie roli ofiary bądź nawet zanegowanie jej istnienia.

4)Technika potępienia potępiających jest to takie określenie sytuacji, z której wynika, że całe społeczeństwo jest złe a więc ofiara jest taka, na skutek, czego traci ona prawo moralnej oceny zachowania sprawcy.

5) Technika powoływania się na wyższe racje, jest to przekonanie siebie o pozostawieniu w sytuacji konfliktu między normą, którą zamierza się naruszyć a tą, którą chce się chronić zgodnie z zasadą „wiem, że robię źle, ale ni mogę zrobić inaczej”. Często wiąże się to z przypisywaniem większego znaczenia normom obowiązującym w najbliższym środowisku jednostki niż normom ogólnospołecznym.

10. Koncepcja osłabienia kontroli Reissa

Reiss opiera się na 2 centralnych pojęciach

• kontrola wewnętrzna czyli zdolność człowieka do powstrzymania się od realizowania swoich potrzeb w sposób niezgodny z podstawowymi normami

• kontrola zewnętrzna - zdolność grup społecznych lub instytucji do skutecznego egzekwowania zachowań zgodnych z normami ogólno społecznymi. Do najważniejszych źródeł takiej kontroli zalicza się sąsiadów, organizacje i instytucje działające w społeczności lokalnej zwłaszcza szkoła, kościół, a także tzw. Grupy pierwotne, a zwłaszcza rodzina, która z jednej strony jest źródłem bezpośredniej kontroli zewnętrznej, a z drugiej kanałem przekazu informacji dotyczących norm i wartości ogólno społecznych będących podstawą kontroli wewnętrznej.

Wg. Reissa przeciwdziałaniu zachowaniom dewiacyjnym większą rolę odgrywa kontrola wewnętrzna przy czym działa ona skutecznie jeśli jednostka została dobrze socjalizowana.

11. Koncepcja kontroli społecznej Nye'a.

Nye twierdził, że kontrola wew. kształtuje się w procesie socjalizacji i stanowi ona wynik oddziaływania grup odniesienia (rówieśników, rodziny, szkoły). Jego zdaniem kontrola wew. i zew. to w rzeczywistości społeczna kontrola sprawowana w stosunku do jednostki przy czym łańcuch kontroli społecznej składa się z następujących ogniw:

• kontrola wew.

• kontrola pośrednia

• kontrola bezpośrednia

• element quasi kontrolny, którym jest zaspokojenie potrzeb.

Kontrola wew. w tej teorii jest równoznaczna z internalizacją norm, zaś zinternalizowane (przyswojone) normy tworzą sumienie człowieka.

Kontrola pośrednia opiera się na tym, że liczenie się z opinią pozytywnych grup odniesienia wymusza niejako konformizm. Kontrola ta może być skuteczna tylko wówczas, gdy pomiędzy jednostką a poszczególnymi osobami z grup odniesienia istnieje pozytywna więź (najczęściej uczuciowa).

Natomiast bezpośrednia kontrola społeczna jest najbliższą kontroli zew. sprawowanej za pomocą różnych negatywnych środków tj. ośmieszanie, odrzucenie, sankcje instytucji formalnych (więzienie, policja). Ważne ogniwo w systemie kontroli bezpośredniej stanowi rodzina sprawująca nadzór nad dziećmi w razie ich nieodpowiedniego zachowania stosująca sankcje.

Jeśli chodzi o element quasi kontrolny - zakłada się, że im większy stopień zaspokojenia potrzeb, tym słabsza może być kontrola społeczna. Zdaniem Nyea do zachowań dewiacyjnych może prowadzić pragnienie uczucia, uznania, bezpieczeństwa i nowych doświadczeń. Przy czym szczególna rola w ich zaspokajaniu przypada rodzinie.

12. Koncepcja kontroli społecznej T. Hirschi'ego

Podstawowa teza tej teorii zakłada, że człowiek może dokonywać popełniać przestępstwa, gdyż jego więzi z praprzodkiem ogólnospołecznym zostały zerwane , lub przynajmniej naruszone. Wyróżnia się tu 4 elementy więzi jednostki ze społeczeństwa , które z reguły są ściśle ze sobą powiązane, ale mogą również wywierać niezależny od siebie wpływ na zachowania dewiacyjne.

1. Przywiązanie- oznacza emocjonalne związki jednostki z otoczeniem. Jeżeli człowiek jest przywiązany do otoczenia ceni je i szanuje to automatycznie liczy się z opinią ważnych innych . Człowiek przywiązany do otoczenia czuje się moralnie zobowiązany do przestrzegania norm obowiązujących w tym otoczeniu. Istota przywiązania polega na tym ,że ludzie wrażliwi na opinie innych mogą brać pod uwagę możliwość ich negatywnej reakcji na fakt naruszania norm a to powstrzymuje ich przed naruszeniem norm

2. Zaangażowanie jest odpowiednikiem Ego, idea zaangażowania polega na tym , że ludziom którzy dobrze przystosowali się do życia w społeczeństwie stojąc przed możliwością naruszenia norm zazwyczaj rozważają opłacalność takiego postępowania w kontekście swojej aktualnej pozycji (sytuacji społecznej ) Na ogół taki rachunek start i zysków przemawia za konformizmem

3. Zaobserwowanie ludzie, którzy wybierają konformistyczny sposób postępowania mają też konformistyczne motywacje i aspiracje oraz wyznaczony w życiu cel. Chcąc go osiągnąć automatycznie muszą na to poświęcić dużo czasu i wysiłku a to z kolei sprzyja konformizmu choćby z powodu braku czasu na naruszenie norm.

Przekonanie - przekonanie o konieczności przestrzegania norm tym większe prawdopodobieństwo , że będzie je naruszał przy czym przekonanie o tym ,że norm nie należy naruszać . Słabnie gdy pozostałe mechanizmy kontroli społecznej nie działają właściwie oraz gdy osłabiona jest ogólna więź jednostki a społeczeństwem.

13. Koncepcja dewiacji E. Lemerta

Przedstawiając stosunek do dewiacji autorów, których zaliczyć można do tak zwanych interakcjonistów, uznających że zachowanie jednostek kształtuje się przez zachowanie innych ludzi, skupimy się na teoriach dewiacji E. Lemerta i E.H. Sutherlanda. Według nich, je­śli ci „inni" czyjeś zachowanie uznają za dewiacyjne, to takiej osobie przyznaje się status dewianta.

Główne założenia swojej teorii E. Lemert przedstawił w pra­cy Social Pathology (Patologia społeczna), wydanej w roku 1951.

Wy­szedł on z założenia, że nie jest tak, jak dotychczas sądzono, iż za­chowanie dewiacyjne rodzi potrzebę kontroli społecznej lub jest wynikiem jej załamania.

Przeciwnie — to kontrola społeczna jest przyczyną dewiacji.

Według E. Lemerta, zachowanie polegające na odstępstwie od norm społecznych nie stanowi dewiacji. Dochodzi do niej dopiero wtedy, gdy ma miejsce reakcja społeczna. Wypada zaznaczyć, że sam E. Lemert wzbraniał się przed tym, aby jego teo­rię zaliczać do teorii naznaczania społecznego (stygmatyzacji czy reakcji społecznej), Zachowania dewiacyjne (co nie przystaje do naszych, przy­najmniej potocznych wyobrażeń o tym, co jest dewiacją) mogą, we­dług E. Lemerta, polegać zarówno na tym, iż odbiegają od norm społecznych w sposób pożądany i ceniony (np. zachowania znanych osób z kręgu kultury, nauki, sztuki czy sportu), jak i na tym, że spo­tykają się z negatywną reakcją społeczną (zachowania alkoholików, przestępców). Te ostatnie nazywa E. Lemert socjopatycznymi.

E. Lemert wyróżnia dwa rodzaje dewiacji: pierwotną i wtórną.

Dewiacja pierwotna to zachowanie odbiegające od norm, ale nie napotykające reakcji społecznych. Analizując mechanizmy, któ­re prowadzą do popełniania przestępstw E. Lemert wskazuje na sze­reg powodujących je czynników, takich jak czynniki społeczne, kul­turowe, psychologiczne, fizjologiczne. Ten rodzaj dewiacji nie jest jed­nak według E. Lemerta pierwszoplanowy. Ma jedynie marginesowy wpływ na strukturę psychiczną jednostki. Przez sam fakt popełnie­nia przestępstwa, np. kradzieży, zabójstwa, oszustwa, człowiek „nor­malny" nie staje się dewiantem. Dzieje się tak dopiero w wyniku procesu interakcji, prowadzącego do dewiacji wtórnej. Rozpoczyna się ona z chwilą społecznej reakcji na zachowanie przekraczające normy — poczynając od wszczęcia postępowania przeciwko sprawcy i poddania go aktom „degradacji" (np. pobranie odcisków palców, sfotografowanie itp.). Następnie dochodzi do wymierzenia sprawcy sankcji społecznych. To rodzi dalsze dewiacje pierwotne, a one z ko­lei jeszcze silniejsze sankcje i odrzucenie. Potem dochodzi do dalszych dewiacji, co jest często połączone z wrogością i urazą wobec osób wymierzających karę. W społeczeństwie zaś narasta coraz większa niechęć do dewianta, staje się ono coraz mniej wobec niego toleran­cyjne. Ten zaś utrwala zachowania dewiacyjne i przyjmuje status spo­łecznego dewianta. Ten ciąg reakcji sprawia bowiem, że ludzie za­czynają zachowywać się tak, jak to wynika z przyczepionych im ety­kiet i starają się przystosować do wyznaczonej im roli dewianta.

Dewiacja wtórna powodowana jest zatem, według E. Lemer­ta, reakcją ze strony społeczeństwa, polegającą na dezaprobacie, de­gradacji i izolacji osoby przekraczającej normy. Końcowym etapem opisywanego procesu jest przyłączenie się dewianta do grupy ludzi podobnych do niego a więc do grupy dewiacyjnej. Jest to szczególnie ważne dla tych form dewiacji, które dla swojego pobudzania wy­magają środków dostarczanych przez innych, takich jak prostytucja czy hazard.

14. Współczesne założenia teorii naznaczania społecznego

Nazywana jest teorią labelingu- co oznacza przyklejenie etykiety, stygmatyzację, naznaczanie

Prekursorem tej teorii był Edvin Lamert, który twierdził, że zachowanie dewiacyjne ani nie jest przyczyną kontroli społecznej ani też nie jest efektem załamanie się tej kontroli. Przeciwnie- to kontrola społeczna jest przyczyną dewiacji. Dewiacja jest efektem reakcji społeczności, która określa także częstotliwość występowania i charakter dewiacji.

Założył on, że niektóre ze zróżnicowań, którym podlegają ludzie i grupy społeczne powodują reakcję społeczną w postaci karania, degradacji i izolacji. Cecha inności przysługuje albo właściwościom psychicznych albo psychicznym np. ślepota, wady wymowy, choroby psychiczne bądź też zachowania. Stanowią one dewiacje pierwotne. Jeśli spotkają się one z degradującą i odrzucającą reakcją społeczeństwa to zachodzi łańcuch interakcji pomiędzy dewiantem a piętnującą go grupą, która w ostatecznej konsekwencji prowadzi do dewiacji wtórnej.

I tak po dewiacji pierwotnej i społecznym ukaraniu następują dalsze zachowania dewiacyjne połączone z negatywnymi emocjami dewianta w stosunku do osób karzących. Z ich strony z kolei następują silniejsze kary i odrzucenie, a także podjęcie formalnych akcji przeciw dewiantowi, który z kolei wzmacnia swoje wcześniejsze zachowanie traktując je jako samoobronę i atak w kierunku piętnujących. Ostatnim etapem tego procesu jest akceptacja statusu społecznego dewianta i podjęcie przez niego wysiłku w celu przystosowania się do narzuconej roli (dewiacja wtórna).

O ile dewiacja pierwotna nie prowadzi do zmian w postawach i rolach społecznych to dewiacja wtórna powoduje zorganizowanie całego życia dewianta i jego tożsamości wokół faktu dewiacji.

Pierwotne przyczyny dewiacji ustępują miejsca reakcji społecznej, która staje się przyczyną, a nie skutkiem dewiacji.

Wyróżnia się 4 podstawowe typy dewiacji:

1. indywidualna- zależna od cech fizycznych i psychicznych jednostki

2. sytuacyjna- kiedy sytuacja zmusza człowieka do naruszenia norm, których do tej pory przestrzegał

3. kumulatywna- występuje wówczas, gdy warunki społeczno- kulturowe stanowią podobne i powtarzające się sytuacje poszczególnym ludziom, a wynikające stąd dewiacje obejmują znaczną część społeczeństwa.

4. systematyczna- skutek tego, że dewiacja kumulatywna dostarcza ludziom informacji o tym, że inni rozwiązują konflikty w podobny sposób społecznie potępiony

Współczesna teoria naznaczania wychodzi z założenia, że przy wyjaśnianiu zachowań dewiacyjnych należy uwzględnić społeczne oczekiwania do co zachowania poszczególnych ludzi. Nie respektowanie tych oczekiwań pociąga za sobą nie tylko negatywną reakcję emocjonalną otoczenia, ale również reakcje społeczną polegającą na nadawaniu etykietek: nieuk, fajtłapa, psychopata itp.

Oznacza to, że zachowanie jednostki nie jest samo z siebie ani normalne ani nierealne ale, że spełnia lub niespełna oczekiwania danych ludzi.

Dewiacja jest więc cechą przypisana przez otoczenie będące pośrednim lub bezpośrednim świadkiem pewnych zachowań jednostki. Jest efektem interakcji pomiędzy ludźmi tworzącymi lub stosującymi normy, a tymi, którzy ich nie przestrzegają. Podejmowane przez dewianta próby opierania się narzuconej roli najczęściej nie mają szans powodzenia a nawet działają na jego niekorzyść ponieważ wywołują dodatkowe reakcje stygmatyzacyjne ze str. otoczenia mające skłonić do zachowań zgodnych z przypisywaną rolą.

Jednocześnie podkreśla się, że istnieją zjawiska dewiacyjne i dewiant zaspokaja pewne potrzeby społeczeństwa. Osoba naruszająca normy obowiązujące w danej grupie reprezentuje siły leżące na zewnątrz tej grupy.

W ten sposób dewiant ukazuje różnice w tym, co wew. i zew i w tym, co dobre i złe. To z kolei pozwala grupie zyskać i wzmocnić poczucie tożsamości, zaś ukaranie dewianta jest pewnym przypomnieniem dla własnej grupy o ich obowiązkach i przestrzegają przed ich niedopełnianiem.

W teorii naznaczania wskazuje się, że wbrew powszechnie deklarowanym założeniom profilaktycznym , resocjalizacyjnym, rehabilitacyjnym czy leczniczym to funkcją instytucji je realizujących jest przede wszystkim udowodnienie jednostce, że jest dewiantem oraz skłonienie jej do przyjęcia i zaakceptowania takiej roli. Instytucje te dodatkowo wspierane prze przepisy, których rzeczywistą funkcją jest utrudnianie dewiantom rehabilitacji społecznej i przyczynianie się do ich stygmatyzacji.

15. Metody badań kryminologicznych

A) Cele i rodzaje badań kryminologicznych

Warunkiem podjęcia badań jest określenie metody lub zespołu metod, za pomocą, których zamierzamy badać poszczególne tematy. Wybór metod określony jest czynnikiem natury naukowej i pozanaukowej, takimi jak czas i środki finansowe.

Już we wstępie należy uświadomić sobie istnienie różnicy między przedmiotem badań a problemem badawczym. Problem badawczy to inaczej pytanie, na które szukamy odpowiedzi, a przedmiot badań to obiekt, którego to pytanie dotyczy. Pytania, a więc problemy badawcze, jakie stawia sobie badacz. Mogą być dwojakiego rodzaju:

- pytać możemy o liczbę interesujących nas zdarzeń lub natężenie badanych cech; są to pytania o wartości zmiennych charakteryzujących badanie zjawiska czy przedmioty;

- interesować nas mogą również związki między badanymi przedmiotami, zjawiskami czy cechami; pytania o związki można określić jako pytania o relacje.

Wyodrębnienie tych typów pytań jest istotne, ponieważ innymi metodami ustala się wartości zmiennych, a innymi bada się relacje między nimi występujące.

Badania, którego przedmiot ma charakter wyraźnie jednostkowy nazywane jest studium przypadku. Gdy celem badań jest możliwie wszechstronny opis pewnego zbioru, zdarzenia czy przypadku, uwzględniający wiele zmiennych, jak i o relacje, mówimy wówczas o badaniach monograficznych.

Stosując kryterium celu, można wyróżnić badania diagnostyczne, eksplanacyjne i prognostyczne.

Badania diagnostyczne mają na celu stwierdzenie, czy w badanym obiekcie występują lub jak często występują pewne interesujące nas zjawiska. Badaniem diagnostycznym jest badanie przestępczości na danym terenie w pewnym czasie. Jest nim także badanie inteligencji sprawców przestępstw lub sposobów dokonywania przestępstwa określonego rodzaju.

Celem badań eksplanacyjnych, czyli wyjaśniających jest wykrycie zależności między interesującymi nas zmiennymi. Podstawowym pytaniem w badaniach tego typu jest pytanie o przyczyny. Badania eksplanacyjne w kryminologii to przede wszystkim badania dotyczące etiologii przestępstw.

Założeniem badań prognostycznych jest przewidywanie zdarzeń w przyszłości lub przewidywanie procesu przekształceń przedmiotu naszych zainteresowań. Prognozy dotyczyć kogą zarówno struktury przestępstwa, jak i zachowań pojedynczych ludzi.

Celem badań kryminologicznych jest tworzenie uogólnień teoretycznych, a także sformułowanie dyrektyw praktycznych, odnoszących się do zapobiegania przestępczości. W związku z tym można wyróżnić kilka rodzajów ogólnych badań kryminologicznych:

- badania w zakresie symptomatologii kryminalnej (fenomenologii),

- badania w dziedzinie etiologii kryminalnej,

- badania dotyczące założeń i funkcjonowania systemu profilaktyki kryminologicznej.

B) Metody statystyczne

Jak w każdej dziedzinie zastosowań statystyki, tak też i w kryminologii rozróżnia się wyraźnie dane liczbowe zbierane i publikowane przez specjalnie w tym celu powołane instytucje państwowe i informacje liczbowe prezentowane przez indywidualnych badaczy.

Metody te stosuje się jedynie do pewnych zmiennych objaśniających zjawiska przestępcze, a nie bezpośrednio do samych zjawisk przestępczych. Oblicza się więc średnia wysokość strat przypadających na jedno przestępstwo, średni wiek sprawcy przestępstwa, średni czas powrotności do przestępstwa itd. Warunkiem koniecznym szerszego wykorzystania metod opisu statystycznego w bad. kryminologicznych staje się opracowanie odpowiednich technik pomiaru podstawowych cech samego przestępstwa, a więc przede wszystkim stopnia jego społecznego niebezpieczeństwa.

Zakres stosowania metod statystycznych w bad. kryminologicznych determinowany jest ściśle przyjętymi w tych bad. ogólnymi koncepcjami metodologicznymi.

Niemal klasycznym zabiegiem badawczym staje się sporządzenie określonego kwestionariusza czy ankiety, którą wypełnia się na podstawie analizy akt bądź też na podstawie wywiadów.

W ankiecie takiej umieszcza się z jednej strony dane o cechach demograficznych i zawodowych badanej jednostki, a więc o jej wieku, stanie cywilnym, liczbie dzieci na utrzymaniu, wykształceniu, wysokości dochodów, zawodzie, przynależności organizacyjnej itd. Z drugiej zaś strony opisany zostaje sam czyn przestępny. Jedną z badanych cech stanowi wysokość zagarniętego mienia. Po wypełnieniu wszystkich ankiet następuje zliczenie jednostek o poszczególnych wariantach cech, a więc uzyskuje się określoną liczbę mężczyzn i kobiet, młodych i starych, kawalerów i żonatych, wdowców, bezdzietnych, z jednym dzieckiem, dwojgiem, pracowników fiz., i umysłowych (lub bardziej szczegółowo krawców, szewców, górników, hutników) itd. Wyniki te zapisuje się w odpowiednich tablicach. Po przetworzeniu otrzymuje się procenty, czyli tzw. wskaźniki struktury.

C) Obserwacja bezpośrednia i pośrednia

Obserwacja jest to spostrzeganie w tym celu, by sobie odpowiedzieć na pewne pytanie. Przedmiotem obserwacji kryminologa mogą być jednostki ludzkie lub całe grupy. Obserwuje się je w naturalnych warunkach dążąc do maksymalnej obiektywności obserwacji.

Obserwacja uczestnicząca to takie spostrzeganie planowe, którego dokonuje jednostka będąca na równi z innymi uczestnikiem obserwowanych procesów. W praktyce ob. uczestnicząca polega na udziale badacza w normalnych działaniach grupy. Mówimy o niej wtedy np. gdy badacz przystępuje do grupy przestępczej przejmując całkowicie role jej członka. Wcielenie się w członka grupy pozwala niejako od środka poznać mech. jej działania, jej strukturę , obyczaje, normy, wartości, które grupa lub jednostka może skrzętnie ukrywać przed obcymi osobami.

Podczas ob. uczestniczącej badacz powinien trzymać się na uboczu grupy, być w miarę możliwości niewidoczny. Podstawową wadą ob. uczestniczącej polega na trudności pogodzenia roli obserwatora z rolą członka grupy. Grupa przestępcza może wymagać od badacza udziału w przestępczej działalności. Mogą istnieć sytuacje w które badacz zaang. się emocjonalnie, wtedy traci on dystans potrzebny do prowadzenia obiektywnej obserwacji.

Obserwacja swobodna- mniej ścisła- stanowi zazwyczaj procedurę pomocniczą stosowaną przy okazji prowadzenia badań zasadniczych w postaci wywiadu.

Obserwacja swobodna- wśród elementów istotnych wyróżnia się 2 kategorie danych:

-dotycz. wyglądu zewn. osoby badanej

-dotycz. jej zachowania.

Obserwacja jest metoda daleką od doskonałości.

Czasami zależy nam na zbadaniu wpływu bodźców na zachowanie się jednostek bądź grup. Jeśli bodźce wytwarzamy sztucznie, tylko w celu zbadania zachowania interesujących nas jednostek to wówczas ,mamy do czynienia z eksperymentem.

D) Kwestionariusze i wywiady

Stanowią one zasadniczą formę zbierania danych do analiz w zakresie nauk społecznych.

Do realizacji wywiadu bądź kwestionariusza zasadniczo dochodzi przy udziale 4 ogniw:

- Autor badania, którego eo ipso musi stworzyć koncepcję szczegółową co do tematyki przedsiębranego badania

- Osoba (b. często tożsama z autorem bad.), która dokonuje operacjonalizacji pytań badawczych autora, przekształcając je w pyt., które można zadać podczas wywiadu
lub umieścić w kwestionariuszu

- Ankieter, który przeprowadza wywiad z os. badaną. Niekiedy ogniwo to jest pomijane,
np. w przypadku ankiet pocztowych, tj. kwestionariuszy rozsyłanych do domów
z nadzie4ją, że adresaci odpowiedzą na pyt. i odeślą kwestionariusz do nadawcy

- Osoba udzielająca odpowiedzi na pyt. wywiadu czy kwestionariusza respondent

Zwracając się z pyt. do respondenta, możemy upatrywać się w nim: informatora, eksperta, opiniodawcę.

Pragniemy, aby respondent wystąpił w roli informatora, gdy przedmiotem naszego zainteresowania są fakty dotyczące tego respondenta. Typowy przykład to warunki bytowe
(pyt. o wysokość dochodu, wielkość i wyposażenie mieszkania, czas dojazdu do pracy itp.)

Zdarza się w wielu badaniach, że nadawanie respondentom roli ekspertów jest nadużywane, bowiem oni nie nadają się do pełnienia roli ekspertów w określonej dziedzinie. Np. jeśli będziemy pytać w wywiadzie lub kwestionariuszu, co respondent jadł na obiad ostatniej niedzieli, wówczas traktujemy go pełnoprawnie jako informatora. Gdy natomiast spytalibyśmy go , czy jego zdaniem sąsiedzi z jego ulicy jedli podobne obiady niedzielne, to byłoby to błędne obarczanie respondenta rolą eksperta. Ekspertem bowiem nazywamy kompetentnego informatora, który może dostarczyć inf. niedotyczących jego samego i jego najbliższego otoczenia.

Bywa sensowne stawianie pytań przeciętnym respondentom na tematy, w których wypowiadać się powinni eksperci, wówczas gdy celem badacza jest zbadanie faktów, nie stanu rzeczy, nie prognoz, lecz wyobrażeń ludzkich w tych kwestiach. Poglądy społeczeństwa trafne lub nietrafne, lecz rozpowszechnione, to także fakty, mianowicie fakty społeczne. Przypisuje się wielką wagę badaniom opinii. Człowiek tak będzie działał, jak postrzega rzeczywistość, tzn. tak, jak wydaje mu się, że ona wygląda.

Zdobycie wartościowych inf. zależy m.in. od tego, czy prowadzący wywiad potrafi jasno
i jednoznacznie przekazać rozmówcy, na jakich informacjach mu w danym momencie zależy,
a także czy potrafi w taki sposób oddziaływać na rozmówcę, aby zachęcić go do przekazania pożądanych inf.

Funkcje pytań:

- Informacyjna - przejawia się w zrozumiałości pytania dla osoby, wobec której zostało sformułowane, i jest uzależniona od właściwości samego pytania oraz od możliwości recepcyjnych rozmówcy

- Motywująca- wywołanie i podtrzymywanie odpowiedniej motywacji os. badanej do uczestniczenia w wywiadzie jest bardzo istotne. Zarówno treść, jak i forma zadawanych pytań, a także miejsce w szeregu innych pytań mogą wpłynąć na motywację osoby badanej.

Pytania w toku wywiadu nie mogą być zadawane w sposób przypadkowy. Powinny charakteryzować się pewną organizacją, a elementem organizującym mogą być tematy, czyli wyodrębnione obszary problemowe.

W badaniach kryminologicznych wywiad przyjmuje najczęściej formę wywiadu środowiskowego. Służy on do poznania cech osobowości badanego- przede wszystkim cech społecznie negatywnie ocenianych, a trudnych do ujawnienia.

Kwestionariuszem ankiety można nazwać taki typ kwestionariusza, w którym zmienne, interesujące nas w danym stadium, zostały w pełni „przetłumaczone” na język odpowiednich pytań, pytania zaś opracowane w taki sposób, iż treść ich nie wymaga dodatkowych komentarzy ze strony badacza, gdyż samo ich brzmienie wystarcza w zasadzie do otrzymania właściwej odpowiedzi od chętnego do współpracy respondenta. Ankieta to kwestionariusz, który został opracowany w taki sposób, że albo odbywa się całkowicie bez pośrednictwa os. trzeciej, albo też w przypadku kiedy korzystamy z pomocy ankieterów, funkcje ich polegają głównie na możliwie wiernym i dosłownym przekazaniu treści pytania, przy zmniejszeniu do minimum roli w interpretowaniu zarówno pytań, jak i odpowiedzi. Ankieta umożliwia standaryzację zbieranych inf. i ogranicza w poważnym stopniu, a w wielu przypadkach eliminuje, zniekształcenia wniesione do inf. zebranych przez ankietera.

Wada: utrudnia zdobywanie inf. pogłębionych, powalających całościowo spojrzeć na badane zjawisko społeczne poprzez przedstawienie wielu indywidualnych elementów podobnych postaw, zachowań i sytuacji.

Pewną swoistą odmianą kwestionariusza jest kwestionariusz socjometryczny, stosowany w bad., które maja na celu ustalenie stopnia i sposobu oddziaływań na siebie członków określonych grup społecznych. Kryminolog może wykorzystać je do badań w domach poprawczych, więzieniach i innych miejscach przebywania grup osób izolowanych.

E) Badania psychologiczne oraz badania stanu zdrowia

Badania psychologiczne:

Badania te odgrywają coraz większą rolę w ustalaniu etiologii zachowania przestępczego. Przecież podstawowym przedmiotem psychologii jest człowiek i jego zachowanie.

Testy i inne metody psychologiczne są środkiem umożliwiającym szczegółowe poznanie cech psychicznych człowieka, we wszystkich okresach jego rozwoju.

Testy badające instrumentalne dyspozycje psychiczne służą do mierzenia dyspozycji umysłowych, wykrywania cech umysłowości, zdolności itp. Np. metoda Wechslera (dla dzieci
i dorosłych)- określa poziom rozwoju umysłowego i pozwala wyciągnąć wnioski dotyczące zaburzeń psychicznych, występujących w różnych jednostkach chorobowych, włącznie
z organicznymi zmianami mózgu. Składa się z 2 skal:

- Skali słownej - którą stanowią test słownikowy, test wiadomości, rozumienia, podobieństw, powtarzania liczb

- Skali bezsłownej - testy: porządkowania obrazków, uzupełniania braków na obrazkach, układanek, barwnych klocków i symboli cyfr.

Zarówno w badaniach, jak i praktyce psychologicznej- znajduje zastosowanie wiele technik projekcyjnych. Polegają one na wnioskowaniu o cechach osobowości i postawach badanego na podstawie jego reakcji na wywoływane sytuacje. Do metod projekcyjnych można również zaliczyć techniki psychodramatyczne. Polegają one na odegraniu przez badanego roli określonej przez badającego.

Techniki obrazkowe- polegają na przedstawieniu badanym różnych obrazków. Badający prosi o wypowiedzenie się na temat każdego z nich, O cechach osobowości wnioskuje się na podstawie analizy przedstawionych opowiadań.

Niezmiernie ważne dla badania przestępców są metody stosowane w neuropsychologii. Mają one na celu wczesne wykrywanie organicznych zmian mózgu. Badania te mają wielka wagę
w etiologii przestępczości, ponieważ ogólnie przyjmuje się ścisły związek między patologia mózgu a patologią ludzkiego zachowania.

Potrzeba prowadzenia badań psychologicznych w kryminologii dotyczy również badania emocjonalności przestępców. Ze względu na ogromne znaczenie emocji i uczuć w kształtowaniu osobowości człowieka badania nad nim mają szerokie zastosowanie we wszystkich dziedzinach psychologii praktycznej oraz medycyny psychosomatycznej. Nie można ich więc nie doceniać także w psychologii sądowej i penitencjarnej.

Ważna jest również rejestracja innych zmian fizjologicznych powstałych pod wpływem emocji, takich jak: zmiany akcji serca i ciśnienia krwi, zapis czynności oddychania, napięcia mięśni, temperatury skóry, reakcji źrenicowej, pewności ruchów, EEG itd.

Bardzo ważne w dziedzinie kryminologii są metody badań osobowościowych prowadzonych za pomocą kwestionariuszy.

Badania psychologiczne podejmowane w kryminologii obejmują również sferę funkcjonowania psychospołecznego jednostki. W tym celu wykorzystywane są specjalnie opracowane metody, mające najczęściej- tak jak w przypadku testów osobowości- postać kwestionariusza.

Analiza stanu zdrowia

Wyniki badań fizycznego i psych. stanu zdrowia są cennym źródłem inf. o sprawcy czynu przestępczego, pokrzywdzonym i świadkach. Dostarczają one także materiałów od oceny zagadnienia etiologii przestępczej a pośrednio do programowania profilaktyki. Badania stanu cielesnego mają na celu ustalenie ewentualnych zaburzeń najważniejszych czynności ustroju. Poza badaniem internistycznym ukł. oddychania, krążenia, trawienia itp. chodzi także o wyłączenie zaburzeń czynności gruczołów dokrewnych jak tarczyca, przysadka i inne. Do zakresu badania cielesnego należy również bad. neurologiczne , mające na celu wykluczenie schorzeń organicznych UN.

Z punktu widzenia procesu karnego, także kryminologii bardzo ważna rola przypada bad. psychiatrycznemu. Ze wzgl. na znaczenie i swoisty charakter badań psychiatrycznych dużą rolę przypisuje się informacjom o osobie sprawcy czynu. Można ją podzielić na 3 grupy:

-1 obejmuje wszystkie inf. dotyczące dokładnego przebiegu życia podejrzanego i jego najbl. rodziny.

-2 grupa obejmuje wiadomości dotyczące okoliczności czynu, motywów i sposobu działania przestępczego

-3 gr. inf. pochodzi z obserwacji zachowania się sprawcy w toku śledztwa.

Pytania dotyczące stanu psych. sprawcy powinny być ściśle powiązane z charakterem, okolicznościami i motywem czynu. Istnieje, bowiem pewna korelacja pomiędzy rodzajem schorzenia psychicznego i jego nasileniem a charakterem czynu.

F) Badania sposobu komunikowania się przestępców

Badania dotycz. tego tematu obejmują zagadnienia z pogranicza kilku dysc. naukowych, kryminologii, semiologii, teorii komunikacji, lingwistyki. Z pkt. widzenia kryminologii jak się wydaje najistotniejsza będzie analiza sematyczna kodów przestępczych mająca na celu ich odkodowanie. Ma to istotne znaczenie dla profilaktyki przestępczości, umożliwia także efektywniejszą pracę org. ścigania. Materiał ten stanowią nieuporządkowane dane dotyczące gestów, elem. mimiki, specyficznego języka.

Zadaniem kryminologii jest usystematyzowanie tego zróżnicowanego materiału, jako klasyfikacja zgodnie z terminologią używaną przez inne nauki oraz skodyfikowanie danych czego przykładem są słowniki języka przestępców. Ze względu więc na usprawnienie działania aparatu wymiaru sprawiedliwości najistotniejsze będą takie badania języka przestępców, które umożliwiają jego zdekodowanie, a poza tym zapewnia pełną komunikatywność ludziom z poza dość tej hermetycznej grupy, zwłaszcza prokuratorom, pracownikom policji itp.

Ludzie bowiem przekazują sobie wiele treści za pomocą komunikacji niewerbalnej. Zalicza się do niej gesty , mimika, tempr i wys., głosu, postawa ciała oraz posługiwanie się przestrzenią.

Wszelkie języki tajne i zawodowe, do których zalicza się też j. przestępców odznaczają się odrębnościami leksykalnymi w stosunku do j. ogólnego. W warunkach w których przestępcy nie mogą się porozumiewać używają oni innych niewerbalnych systemów znaków zwanych na ogół kodami.

18. Symptomatologia kryminalna

Symptomatologia zajmuje się formami objawowymi ujemnych zjawisk społecznych, do których należy zaliczyć: strukturę i dynamikę, geografię tych zjawisk, sposób zachowania działania osób, niektóre elementy organizacji środowisk negatywnych np. środowisk przestępczych czy środowisk narkomańskich, np. sposób porozumiewania się- gryps.

SYNDROM I POTENCJAŁ PRZESTĘPCZOŚCI

Jednym z najtrudniejszych zadań w analizie danych uzyskiwanych w kryminologicznych badaniach jest ustalenie związków przyczynowo- skutkowych. Głównie trudności pojawiają się przy określeniu psychospołecznych determinantów zjawisk przestępczych. Większość przejawów zachowania człowieka determinowana jest nieograniczonym kompleksem równorzędnych sekwencji czynnikowych. Dlatego też przestępczość nie daje się sprowadzić do jednej czy nawet dwóch przyczyn. Zjawiska przestępcze są wynikiem oddziaływania olbrzymiej ilości alternatywnie zbieżnych determinant, których natura i kombinacje różnic mogą jedną jednostkę od drugiej. Problem poznawczy sprowadza się głównie do wyodrębnienia określonych konfiguracji czynnikowych, których wpływ na kształtowanie tendencji zachowań przestępczych jest szczególnie istotny.

Sytuacja kryminogenna jest wtedy, kiedy jeśli w związku z określoną kombinacją czynników egzogennych częstość występowania zachowań przestępczych u danej jednostki jest istotnie wyższa niż u innej jednostki.

O podmiocie kryminogennym mówi się wówczas, gdy jednostka z określoną kombinacją czynników endogennych wkracza częściej na drogę przestępczą niż jednostka nieposiadająca tych cech( ceteris paribus).

Zarówno sytuacja kryminogenna jak i podmiot kryminogenny nie są pojęciami, których treść da się sformułować w taki sposób, aby jednoznacznie zostały określone ich desygnaty. Stąd też po przebadaniu zakresu oznaczonych przez to pojęcie zjawisk zachodzi konieczność dodatkowego włączenia do ich treści również tych cech, które pojawiają się nie tylko w ich zakresach, ale również w innych terminach. Nie występuje, więc prosta koniunkcja cech, lecz ich zbieganie się według określonej relacji. Taki zespól cech nazywa się syndromem. Pojęcie, którego treść jest określona za pomocą syndromu a nie prostej kombinacji cech nazywa się pojęciem syndromatycznym.

Zdefiniowanie sytuacji kryminogennej i podmiotu kryminogennego nie może ograniczać się do wymienienia cech, lecz musi precyzować relacje między tymi cechami. Mówiąc o pojęciach syndromatycznych należy rozważać czy określone relacje mają charakter bezwyjątkowy(syndrom biologii, chemii) czy też losowy(syndrom socjologii, psychologii)

Każde pojęcie syndromatyczne o charakterze losowym a więc i kryminogenność, musi być traktowana jako wielkość zmienna. Kryminogenność może być większa lub mniejsza. Największą kryminogenność przypisuje się sytuacji, jednostce mającej wszystkie cechy wyróżnione w określonych relacjach przez dany syndrom.

Syndrom, który obejmuje wszystkie cechy sytuacji i podmiotu nazywa się ogólnym syndromem przestępczości natomiast prawdopodobieństwo występowania zachowań przestępczych, gdy spełnione są wszystkie warunki-ogólnym potencjałem przestępczości. Należy również wyróżnić potencjały cząstkowe. Takim potencjałem jest prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań przestępczych, gdy spełnione są niektóre warunki tego syndromu. Np. Czynniki egzogenne w środowisku nieletniego: alkohol, rozbicie rodziny, brak opieki rodzicielskiej itp. Zbiór tych czynników ora wzajemnych relacji tworzy ogólny syndrom. Stosując odpowiednie metody i techniki w badaniach empirycznych ustala się prawdopodobieństwo zachowań przestępczych jednostki, u których występują kombinacje tych czynników.

Jeśli stwierdza się, że prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez jednostkę będącej pod wpływem wszystkich czynników wymienionych w syndromie wynosi 0,36 to jest to ogólny syndrom przestępczości. Jeśli natomiast prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa wynosi 0,16 to jest to właśnie jeden z potencjałów cząstkowych.

Syndrom przestępczości traktowane jest jako narzędzie diagnostyczne. Kiedy zostanie ustalone, które czynniki są sterowalne a które się sterowaniu nie poddają, syndrom służyć może do ukierunkowania zadań profilaktycznych.

• CZYNNIKI EKONOMICZNE A PRZESTEPCZOŚĆ

• MIGRACJA A PRZESTĘPCZOŚĆ

• ZJAWISKA KULTUROWE O NEGATYWNEJ TREŚCI SPOŁECZNEJ

• DYSFUNKCJONALNOŚĆ RODZINY

• WADLIWY SYSTEM FUNKCJONOWANIA SZKOŁY

• NIEWŁAŚCIWE CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE W MIEJSCU PRACY

• RELIGIJNOŚĆ A PRZESTĘPCZOŚĆ

• PATOLOGIA CECH BIOPSYCHICZNYCH

• ROLA OFIARY W GENEZIE PRZESTĘPSTWA

21. Prostytucja a przestępczość

Prostytucja - sprzedaż usług seksualnych za pieniądze lub inne korzyści.

4 systemu prawnego uregulowania prostytucji:

1. Prohibicjonizm - system polegający na uznaniu prostytucji za przestępstwo i wprowadzeniu kar

2. Reglamentaryzm - w XIX wieku uznawał prostytucję za legalną, wprowadził rejestrację prostytucji (poprzez organy policji) obowiązek przeprowadzania badań

3. Neoreglamentaryzm - modyfikacja poprzedniego systemu poprzez zmianę organów rejestrowych na władze sanitarne. Istniał w Polsce do 1952 roku

4. Abolicjonizm - pełna wolność uprawiania tego zawodu

Przestępstwa ściśle powiązane z prostytucją:

• Stręczycielstwo - polega na nakłanianiu do prostytucji, za pomocą groźby, podstępu, przemocy lub wykorzystując stosunek zależności, lub krytyczne położenie drugiej osoby (art. 203 KK)

• Kuklerstwo - polega na ułatwianiu cudzej prostytucji w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (np. prowadzenie strony internetowej, użyczenie mieszkania) (art. 204 § 1 KK)

• Sutenerstwo - polega na czerpaniu korzyści majątkowych z cudzej prostytucji (przychodzi pan alfons i bierze kase od pani jagodzianki) nie koniecznie ułatwia jej prace :D (art. 204 § 2 KK) grozi za to do 3 lat pozbawienia wolności, gdy ofiara jest przed 18 rokiem życia - do 10 lat pozbawienia wolności

• Zwabianie lub uprowadzanie osoby w celu handlu, prostytucja za granicą (art. 204 § 4 KK) do 10 lat pozbawienia wolności

22. Dysfunkcjonalność rodziny a przestępczość

Rodzina jest grupą zinstytucjonalizowaną i nieformalną. Ciągłe zmiany, dokonujące się w wewnętrznej strukturze, związane z nieustannym rozwojem ludzkości, powodują wiele patologii. „ Patologia życia rodzinnego jest jedną z kategorii patologii społecznej, którą można określić jako negatywną kategorię zjawisk społecznych”.

Dysfunkcjonalność bierze swój początek w zachwianiu relacji między członkami rodziny. Przyczyny tego mogą być różne: uzależnienia, agresja, ciągła i wzrastająca brutalność wobec codziennego życia itp. Każde zachowanie dewiacyjne członków rodziny ma wpływ na funkcjonowanie rodziny.

Ogromną rolę w nieprawidłowego funkcjonowania rodziny w genezie zachowań przestępczych podkreślają autorzy dający prymat czynnikom psychologicznym w wyjaśnianiu zachowań człowieka.

Prawidłowo funkcjonująca rodzina powinna zaspokajać potrzeby fizjologiczne i psychiczne dziecka. Te pierwsze związane są z warunkami materialnymi, drugie zaś z więziami uczuciowymi.

Niezaspokojenie psychicznych potrzeb dziecka związane jest z niewłaściwymi postawami rodzicielskimi(wg. Ziemskiej)

Prawidłowa socjalizacja jednostki wiąże się z procesem pełnego akceptowania norm moralnych i reguł postępowania społecznego. Przyswojenie norm na, tyle, że stają się one częścią osobowości jednostki. Rozbieżność między głoszonymi zasadami moralnymi a faktycznymi regułami postępowania i przyjmowanie dwóch systemów wartości może prowadzić do czynów aspołecznych czy wręcz przestępczych popełnianych przez nieletnich wychodzących z tzw. Dobrych domów.

23. Rozwój społeczno-ekonomiczny a przestępczość

Stał się on przedmiotem zainteresowań kryminologii od wielu dziesiątków lat, gł. w kontekście kryminogennych skutków urbanizacji i industrializacji. Wiadomo od dawna, że:

• Przestępczość w mieście jest większa i wykazuje większą dynamikę niż na wsi

• Współczynnik przestępczości w państwach wysoko uprzemysłowionych jest wyższy niż
  w krajach znajdujących się dopiero w początkowej fazie uprzemysłowienia

W literaturze kryminologicznej dominuje pogląd, iż wzrost gospodarczy, pozostaje w ścisłym związku z poziomem i dynamiką przestępczości. Pojawiają się także poglądy przeciwstawne.

Kryminogenny charakter wielkich skupisk miejskich można rozpatrywać w płaszczyznach:

• szeroko pojętych stosunków międzyludzkich

• zewnętrznych możliwości popełnienia przestępstwa, jakie dostarcza zamieszkiwanie
  w wielkim mieście

W miastach przeważają przestępstwa przeciwko własności, typowe są kradzieże, włamania
i rozboje, chuligaństwo. Na wsi częste są przestępstwa przeciwko osobie, bójki i pobicia. Nasilenie poważnych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu jest większa w miastach, ale różnice w porównaniu z terenami wiejskimi nie są duże.

Miejsce popełnienia czynu nie musi się pokrywać z miejscem zamieszkania sprawcy-> bardziej miarodajne jest więc branie pod uwagę miejsce zamieszkania sprawcy.

Zjawisko bezrobocia
T. Tomaszewski. Przedstawił skutki bezrobocia, m.in.:

• bezrobocie zwiększa niezadowolenie i skłonności do złości, budzi poczucie małej wartości i upokorzenia.

• osłabia aktywność fizyczną i psychiczną, wiarę religijną, poczucie wartości czasu
  i punktualności (co osłabia wartość bezrobotnego jako potencjalnego przyszłego pracownika)

• zwiększa wpływy motywów materialnych, zmienia poczucie etyczne (kradzieże, prostytucja, przynależność do organizacji niezależnie od ich wartości ideowej)

25. Społeczne strategie zapobiegania przestępczości

1. Istota społecznych form prewencji kryminalnej

Przestępstwo jako zjawisko masowe wkracza do współczesnego życia, naruszając wiele sfer interesów społecznych i indywidualnych. Stąd też przeciwdziałanie temu zjawisku powinno być sprawą całego społeczeństwa, a nie jedynie powołanych do tego organów państwowych.

Szerokie zaangażowanie obywateli w dziedzinie działań profilaktycznych wymaga podnoszenia świadomości prawnej i zrozumienia wspólności interesów społecznych i osobistych.

Mówiąc o profilaktyce ma się na myśli przede wszystkim profilaktykę przed przestępczą. Udział w niej organizacji społecznych i poszczególnych obywateli może odegrać szczególnie dużą rolę i ma nieograniczone możliwości rozwoju.

Strategie społeczne jako alternatywy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych powinny być oparte na dwóch zasadach:

- muszą one popierać prawa i wolności obywatelskie i sprzyjać wartościom ludzkim i społecznym, takim jak solidarność i jakość życia;

- muszą one oferować rozsądne perspektywy i efektywność.

Jakakolwiek społeczna prewencja oparta jest na zapewnieniu wszystkim obywatelom sprawiedliwego socjalno- ekonomicznego statusu, pewnego stylu życia, motywujących systemów edukacyjnych i zadowalających możliwości zatrudnienia.

Postępowanie karne ma jednak także aspekty profilaktyczne, zmierza, bowiem do powstrzymania sprawcy od popełniania dalszych przestępstw oraz do działania ogólno prewencyjnego.

W profilaktyce przed przestępczej udział czynnika społecznego przejawia się głównie w następujących formach:

- w profilaktycznym systemie samoobrony, tj. w bezpośrednich działaniach podejmowanych przez instytucje i organizacje społeczne, zakłady pracy przez obywateli w celu uniemożliwienia lub utrudnienia przestępstwa;

- w działalności instytucji i organizacji społecznych, które przejmują w całości lub w części niektóre funkcje organów państwa;

- w wychowawczym oddziaływaniu licznych instytucji i mikrostruktur społecznych (rodzina, szkoła, organizacje społeczno- polityczne, zawodowe, kulturalne, moralności, ochrony zdrowia, dobrobytu- ograniczają zasięg źródeł przestępczości.

Działalność społeczna na rzecz samoobrony społecznej powinna być realizowana na terenie miejsca zamieszkania ludności. Taka lokalizacja zapewnia, bowiem:

- zdobycie pełnego rozeznania w przypadkach zagrożenia demoralizacją i w przejawach zachowań dewiacyjnych miejscu zamieszkania.;

- możliwość oddziaływania najbliższego środowiska na osoby naruszające normy współżycia społecznego;

- łatwość kontaktów między osobami podejmującymi się tej działalności.

Proponuje się, aby główne kierunki działania komisji koncentrowały się na:

- oddziaływaniu na dzieci i młodzież zagrożoną demoralizacją i wymagających specjalnej opieki i pomocy wychowawczej;

- kontroli i oddziaływaniu na środowisko rodzinne niespełniające właściwie swoich funkcji wychowawczych;

- oddziaływaniu na osoby zagrożone lub dotknięte narkomanią i alkoholizmem;

- pomocy osobom starym, niezaradnym życiowo i niepełnosprawnym, pozbawionym opieki;

- ujawnianiu i likwidowaniu nielegalnych punktów sprzedaży i nielegalnej produkcji alkoholu;

- przeciwdziałaniu atakom wandalizmu;

- nadzorze i ochronie mienia społecznego i indywidualnego;

- kontroli czystości i porządku w obrębie osiedla;

- organizowaniu społecznych prac porządkowych.

Metodami profilaktycznego oddziaływania na osoby naruszające normy współżycia społecznego powinny być: umiejętna i trafna rozmowa (perswazja) oraz w przypadkach tego wymagających udzielenie konkretnej pomocy (materialnej, na leczenie odwykowe, umieszczenie dzieci w odpowiednich placówkach wychowawczych itp.)

Kodeks postępowania karnego wyraźnie stanowi, że postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego. Zgodnie z ta zasadą przepisy szczegółowe przewidują różne formy tego udziału. Jedną z form udziału czynnika społecznego w profilaktycznej funkcji procesu karnego jest poręczenie społeczne. Istnieją dwa rodzaje tego poręczenia. Jako środek zapobiegawczy wyłącza ono potrzebę zastosowania tymczasowego aresztu. Natomiast zastosowanie w okresie próby przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego, przy warunkowym zawieszeniu kary pozbawienia wolności lub przy warunkowym przedterminowym zwolnieniu- poręczenie społeczne polega na podjęciu starań, aby sprawca wypełniał obowiązek próby i przestrzegał zasad porządku prawnego.

Bardzo istotne znaczenie dla profilaktycznego oddziaływania postępowania karnego ma również instytucja społecznego kuratora sądowego. Społeczny kurator sądowy spełnia funkcję resocjalizacyjną w stosunku do oddanych mu pod nadzór osób skazanych z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności lub przedterminowo zwolnionych.

2. Kierunki działań społecznych w wybranych państwach

W różnych krajach jest wiele strategii społecznych, które obiecują zmniejszenie przestępczości.

Przez kilka dziesięcioleci reakcją na wzrost przestępczości były wydatki przede wszystkim na organy prawokarne. W kilku zamożnych państwach badania wykazały ograniczoność takiego podejścia. Gwałtowny wzrost liczby więźniów nie doprowadził do oczekiwanej redukcji morderstw i ataków przemocy.

W latach osiemdziesiątych XX w. Francja i Hiszpania utorowały drogę społecznym programom zapobiegania przestępczości na poziomie miast. Powstały rady zapobiegania przestępczości, bezpieczniejsze miasta, społeczne plany bezpieczeństwa.

W latach dziewięćdziesiątych XX w. programy działań społecznych w celu zapobiegania przestępczości zostały wprowadzone w siedmiu największych miastach w Teksasie i włączone do amerykańskiej ustawy o policji i przestępczości. Powstała prezydencka Rada do spraw zapobiegania przestępczości.

W tym samym czasie miasta Ameryki Łacińskiej zaczęły podejmować działania w celu zapobiegania przestępczości. Mexico City stworzyło komisję do spraw ostrzegania ludności. W Cali wprowadzono program przeciwko przemocy.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. sprecyzowaną politykę zapobiegania przestępczości wprowadzono w takich krajach jak Holandia, Szwecja i Anglia, doprowadziła do rozwoju sytuacyjnych programów zapobiegania przestępczości. Od ponad 30 lat służby policyjne w Północnej Ameryce, Anglii, Australii, Azji i Izraelu podjęły współpracę z obywatelami i lokalnymi agencjami.

Tak zwany Program szkolny w Norwegii udowodnił, że przemoc może być zredukowana o 50%.

Europejskie Forum Bezpieczeństwa Miast podejmuje ogólnoświatowe wysiłki w celu zainteresowania rządów i miast efektywnym i wspólnym podejściem do sprawy bezpieczeństwa miast. Jego członkami są burmistrzowie miast europejskich.

Federacja Zarządów miast Kanadyjskich stanowi organ doradczy samorządu w Kanadzie. Bezpieczeństwo społeczne i zapobieganie przestępczości oraz wspieranie międzynarodowego rozwoju na szczeblu miast to dwa z jego priorytetów w działalności.

Francuskie Forum Bezpieczeństwa Miast jest instrumentem innowacji, szkolenia, i dialogu pomiędzy miastami francuskimi w zakresie zapobiegania przestępczości i bezpieczeństwa miejskiego.

Konferencja Burmistrzów Stanów Zjednoczonych stanowi instrument w rozwoju efektywnej ogólnonarodowej polityki miejskiej, konsekwentnie odpowiada za narkomanię i zapobieganie przestępczości przy użyciu przemocy.

Koalicja Brytyjskiej Kolumbii dla Bezpieczniejszych Społeczności popiera zapobieganie przestępczości przez promowanie interesu publicznego w budowaniu bezpieczniejszych i bardziej doświadczonych społeczeństw.

Zainteresowane Przestępczością- Zjednoczone Królestwo jest organizacją społeczną podejmującą działania w celu ograniczenia przestępczości. Jest konsultantem wiodących programów ograniczenia „bezpieczniejszego miasta” w Anglii i w skali międzynarodowej.

3.Organizacje międzynarodowe i rządowe.

Niżej wymienione organizacje realizują w szerokim zakresie programy społeczne, a także rozwijają współpracę z instytucjami społecznymi w zakresie programowania założeń profilaktyki.

Azjatycka Fundacja Zapobiegania Przestępczości- (Tokio, Japonia) popiera program szkoleniowy i wymianę informacji w sprawie zapobiegania przestępczości i wymiaru sprawiedliwości w regionie azjatyckim i na całym świecie.

Regionalny Afrykański Instytut ONZ do Spraw Zapobiegania Przestępczości i Traktowania Przestępców- (Kampala, Uganda) został stworzony przez Radę Ekonomiczną Afryki w celu poparcia harmonijnego rozwoju społeczno-ekonomicznego w Afryce. Wpiera planowanie narodowe nastawione również na zapobieganie przestępczości, kursy szkoleniowe i naukową bazę w zakresie zwalczania przestępczości w Afryce.

Międzyregionalny Instytut Przestępczości i Badań w Zakresie Wymiaru Sprawiedliwości ONZ- (Rzym) jest interregionalnym naukowym i szkoleniowym organem ONZ-owskiego programu zapobiegania przestępczości i wymiaru sprawiedliwości. Jego celem jest poprawa strategii prewencji przestępczości i kontrola, które podnoszą rozwój i poszanowanie praw człowieka.

Wydział do Spraw Zapobiegania Przestępczości i Wymiaru Sprawiedliwości, Biuro ONZ w Wiedniu- jest sekretariatem Komisji Zapobiegania Przestępczości i Wymiaru Sprawiedliwości, który odpowiada za koordynację programu ONZ dotyczącego prewencji przestępczości i sądownictwa. W skład Komisji wchodzi czterdziestu przedstawicieli rządów z wszystkich regionów świata. Jednym z tych priorytetów jest zapobieganie przestępczości miejskiej, młodzieżowej i związanej z przemocą.

Narodowa Rada do Spraw Zapobiegania Przestępczości- (Szwecja) była pierwszą narodową agencją na świecie powstałą w celu wprowadzania efektywnego zapobiegania przestępczości. Jako agencja rządowa Rada odpowiada przed ministrem sprawiedliwości za wprowadzanie środków zapobiegania przestępczości poprzez program rozwoju, oceny, badań stosowanych i informacji w dziedzinie polityki kryminalnej.

Narodowa Rada Zapobiegania Przestępczości- (USA) tworzy bezpieczniejsze społeczności poprzez demonstrację programów prewencyjnych. W niektórych stanach w USA służba policyjna powołała jednostkę w celu analizy przyczyn przestępczości i wydania zaleceń władzom miejskim, co do działania, jakie powinno być w tym zakresie podjęte.

Na zakończenie tego przeglądu trzeba wspomnieć jeszcze o Międzynarodowym Centrum Prewencji Przestępczości, które zostało założone w 1994r. w celu zmniejszenia przestępczości, zwiększenia bezpieczeństwa społecznego i podniesienia ducha obywatelskiego.

Międzynarodowe Centrum Prewencji Przestępczości zdolne jest, na prośbę, zapewnić usługi w następujących dziedzinach związanych z zapobieganiem przestępczości:

- dostęp do obiecujących sukces doświadczeń światowych i pomoc w przystosowaniu tych doświadczeń do warunków lokalnych;

- pomoc w zaproszeniu doświadczonych praktyków i ekspertów;

- ocena potrzeb, plany pracy i pomoc techniczna w realizacji programu zapobiegania przestępczości;

- organizowanie seminariów szkoleniowych.

4. Granice interwencji społecznej w zapobieganiu przestępczości

Stopień współdziałania społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości zależy od rodzaju przestępstw, ich wagi społecznej, zakresu dezaprobaty itp. Ważnym czynnikiem inspirującym i rozwijającym to współdziałanie jest zjawisko synchronizacji działań organów państwowych z moralnym potępieniem czynów przestępczych przez szerokie kręgi społeczeństwa.

Ocena czynów przestępczych przez społeczeństwo jest różna. Występują w niej kryteria o pewnej skali wartości, które pod wpływem wydarzeń politycznych, społecznych czy gospodarczych mogą ulegać nawet radykalnym zmianom. Skala wartości uwzględniania przez pracodawcę, np. przy tworzeniu nowych stanów faktycznych przestępstw, bywa w określonym czasie zgodna z odczuciem większości obywateli. Są oczywiście, kategorie ciężkich przestępstw powszechnie potępianych, np. czyny skierowane przeciwko życiu i zdrowiu człowieka: zabójstwo, ciężkie uszkodzenie ciała, naruszenie sfery wolności w dziedzinie seksualnej (zgwałcenie i wykorzystanie ograniczonego funkcjonowania władz psychicznych), kazirodztwo, kidnaperstwo, napady rabunkowe z użyciem broni palnej, kradzieże mienia prywatnego itp. Ale są i przestępstwa zagrożone surowymi sankcjami, których jednak społeczeństwo nie uważa za groźne. Istnieje również kategoria czynów spotykających się jedynie z nieznaczną dezaprobatą społeczeństwa.

Z drugiej strony dość często społeczeństwo staje się szczególnie „uczulone” na pewien rodzaj przestępstw bądź ze względu na ich powszechność, bądź pod wpływem środków masowego przekazu, które nadały im wielki rozgłos.

Nie trzeba chyba zaznaczać, że łatwiej jest pozyskać społeczeństwo dla realizacji programu profilaktycznego wówczas, gdy chodzi o czyny przestępne potępiane przez opinię publiczną, niż gdy do czynów tych odnosi się ona obojętnie.

Granice takie istnieją, a przyczyny ich są następujące:

- Jeśli zapobieganie przestępczości jest posunięte zbyt daleko i przeradza się w represję, to powstaje wówczas wiele trudnych problemów. W niektórych państwach stosuje się „mieszane” patrole, złożone z obywateli i funkcjonariuszy policji. Zdaniem ich jest ochrona określonych terenów. W szczególnych okolicznościach patrole te mogą być zmuszone do podjęcia pewnych czynności represyjnych.

- Wybór dziedzin przestępczości, w których zamierza się prowadzić akcje profilaktyczne z udziałem społeczeństwa, wymaga dokładnych badań. Chodzi bowiem o dziedziny, w których społeczne inicjatywy i wysiłki przyniosą lepsze rezultaty niż stosowane inicjatywy represji, a osiągnięte wyniki są bodźcem do dalszych działań profilaktycznych.

- Uczestniczący w realizacji programu profilaktyki obywatele muszą być odpowiednio dobrani i odznaczać się cechami społecznie wartościowymi (obiektywizm, zainteresowanie dobrem publicznym, prawość, nienaganna opinia itp.). Osoby zatrudnione w różnego rodzaju komisjach obywatelskich powinny być możliwie niezależne od instytucji państwowych, co zapewni im większe zaufanie społeczeństwa.

- Akcje zapobiegania przestępczości nie mogą się znaleźć poza kontrolą władz oficjalnych. Chodzi, bowiem o wyeliminowanie niebezpieczeństwa nadużywania przez pewne grupy uprawnień społecznych do realizacji własnych interesów.

Na XIX Konferencji Kryminologicznej Rady Europy (1980r.), poświęconej nowym społecznym strategiom i karnemu systemowi sprawiedliwości, wskazano na kilka niebezpieczeństw interwencji społecznej w zapobieganiu przestępstwom. Są to:

- Przesunięcie spraw na szczebel lokalny powoduje również zbieżność kontroli społecznej i stygmatyzacji, a to może doprowadzić do umocnienia postawy odrzucającej w pewnych grupach lub u jednostek.

- Koncepcja strategii społecznych może zakłócić jasność celów i działań.

- Apel o publiczne uczestnictwo w zapobieganiu przestępczości zakłada z góry minimum, nie zawsze oczywiste, solidarności i kompetencji w społeczności. Zamiast popierania integracji niektóre działania mogą zachęcić do dramatyzacji i stygmatyzacji.

- Partnerstwo między różnymi agendami może wywołać zamieszanie, co do funkcji i statusu wraz z dominacją najsilniejszej agencji (Np. policji) w stosunku do innych (na przykład sektora opieki społecznej).

Możliwe są dwa sposoby odwrócenia tych niebezpieczeństw:

- Położenie głównego nacisku na działania afirmatywne (dla zachęty, informowania i pobudzania) oraz słabsza tendencja ku działaniom kontroli, nadzoru, wykrywania i ochrony.

- Opracowanie specjalnej metodologii całościowej, społecznej prewencji. W praktyce wymienione tu cztery tendencje wymagają procedur radykalnie różniących się od znanych, tradycyjnych.

26. Państwowy system zapobiegania przestępczości

1. Profilaktyczne funkcje ustawodawstwa

Rola przepisów prawa w zapobieganiu przestępczości jest niewątpliwie ogromna. Praktykę zwalczania przestępstw reguluje przede wszystkim prawo karne, stanowiące zasady wykrywania, ścigania, stosowania środków zapobiegawczych oraz orzekania i wykonywania kar i innych środków resocjalizacyjnych. Należy nadmienić, że Polska należy do nielicznych krajów, w których skodyfikowano zasady wykonywania orzeczeń sądowych (kodeks karny wykonawczy).

Kodeks karny z 1997 r. jest wynikiem współczesnych doktryn kryminologicznych i aktualnych tendencji w zakresie polityki kryminalnej.

Kodeks karny przewidział liczne środki o charakterze wychowawczym, probacyjnym i w rezultacie wielu sprawców przestępstw albo w ogóle nie zostaje ukaranych, albo umorzone wobec nich kary nie podlegają wykonaniu.

Według art. 53 k.k. Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Sąd przy wymiarze kary bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji między pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.

Zgodnie z art. 54 k.k. przy wymiarze kary nieletniemu albo młodocianemu sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

Niektóre ze środków karnych przewidzianych w art. 39 k.k. mają charakter wybitnie profilaktyczny. Dotyczy to zwłaszcza zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej oraz zakazu prowadzenia pojazdów. Przytoczyć tu można także pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych (art. 51 k.k.).

Duże możliwości prewencyjnego oddziaływania na sprawcę przestępstwa ma sąd w przypadkach odstąpienia od wymierzenia kary (art. 59 k.k.) lub warunkowego zawieszenia jej wykonania (art.60 k.k.).

Do zadań postępowania karnego - jak to wyraźnie wynika z przepisu art. 2 k.p.k. - należy nie tylko zwalczanie przestępstw, lecz również zapobieganie im oraz umacnianie poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego.

W postępowaniu karnym wykorzystuje się wszelkie informacje i sygnały do podejmowania różnorodnych czynności mających zapobiegać popełnianiu przestępstw.

Szczególnie ważną dziedziną profilaktyki jest zapobieganie niedostosowaniu społecznemu oraz przestępczości dzieci i młodzieży. Dlatego postuluje się powołanie specjalnych organów, które miałyby szczególny obowiązek dokonywania ustaleń w zakresie sytuacji dziecka w rodzinie. Obecnie o potrzebie ingerencji sąd opiekuńczy powinien być informowany przez władze szkolne, organy ścigania karnego, organizacje społeczne itd.

Celem nowelizacji w 1975 r. oraz w 1995 r. kodeksu rodzinnego i opiekuńczego było głównie wzmożenie opieki nad dziećmi pozbawionymi rodziców i nad dziećmi, których rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej albo ograniczeni w jej sprawowaniu.. Dlatego m.in. rozszerzono i sprecyzowano katalog instytucji stojących w dyspozycji sądu opiekuńczego.

Ustawa o ochronie osób i mienia z 1997 r. określa działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa życia, zdrowia, nietykalności osobistej oraz działania zapobiegające przestępstwom.

W zapobieganiu przestępstwom odróżnia się dwie płaszczyzny: ogólnospołeczną i specjalną. Ilustrację tego drugiego rodzaju stanowi przykład uregulowań prawnych dotyczących ochrony dzieci i młodzieży. W płaszczyźnie ogólnospołecznej natomiast pewne znaczenie profilaktyczne mogą mieć wszelkie przedsięwzięcia polityczne, ekonomiczne, oświatowe, z zakresu ochrony zdrowia, kulturalne itp.

2. Profilaktyczna działalność organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości-

Zgodnie z art. 1 ust. 2 o Policji z 1990 r. do podstawowych zadań policji należy m.in. inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z zainteresowanymi organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi oraz kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych.

Wzrost przestępczości oraz poczucie zagrożenia powodują negatywne odczucia społeczne w stosunku do policji. Policja jako formacja specjalistyczna musi umieć rozpoznawać i analizować źródła oraz okoliczności sprzyjające łamaniu prawa, organizować i inspirować różne podmioty społeczne do kompleksowych działań ochronnych, uniemożliwiających lub utrudniających popełnienie przestępstwa.

W ostatnich latach na terenie całego kraju były realizowane liczne programy profilaktyczne. Przez program profilaktyczny należy rozumieć plan przedsięwzięć, czynności i metod działania, których celem jest zabezpieczenie przed szkodą lub likwidacja przyczyn powstawania zagrożeń. Dążąc do uporządkowania inicjatyw profilaktycznych podejmowanych przez jednostki Policji, wprowadzono Kartę rejestracji programu profilaktycznego. Jej wprowadzenie miało również na celu skategoryzowanie działań o znamionach programów prewencyjnych i oddzielenie ich od innych przedsięwzięć profilaktycznych oraz ułatwienie koordynacji działań związanych z funkcjonowaniem tych programów. W 2005 r. Policja zrealizowała około 400 programów prewencyjnych. Wzorem przyjętym w latach ubiegłych zarejestrowane programy podzielono ze względu na problematykę na pięć kategorii:

- ochrona osób i mienia,
- bezpieczeństwo w ruchu drogowym,
- patologie,
- ofiary przestępstw,
- bezpieczeństwo ogólne.

W ramach tych kategorii wyodrębniono:
- programy informacyjne,
- programy edukacyjne,
- programy alternatywne,
- programy interwencyjne.

Policja posiada dobrze zorganizowane struktury i możliwość dotarcia z działaniami prewencyjnymi do różnych środowisk i praktycznie każdej wybranej miejscowości, jednak nie posiada funduszy, które pozwoliłyby jej na samodzielne przeprowadzenie niektórych inicjatyw niezbędnych w działalności profilaktyczno- edukacyjnej.

Profilaktyczne działania realizowane przez Policję w okresie wakacyjnym były w 2005 r. ukierunkowane przede wszystkim na zabezpieczenie przejazdów dzieci i młodzieży oraz zapewnienie bezpiecznego wypoczynku i przeciwdziałanie patologiom społecznym. W związku z powyższym policjanci w całym kraju podjęli następujące działania:

- współpraca z organizatorami wypoczynku;
- kontrola stanu technicznego pojazdów;
- kontrola trzeźwości kierujących pojazdami;
- kontrola punktów sprzedaży alkoholu pod kątem dostępu do niego osób niepełnoletnich;
- kontrola miejsc dystrybucji substancji psychotropowych i nikotynowych;
- rozpoznanie i kontrola miejsc, w których może dochodzić do prostytucji nieletnich lub wykorzystywania seksualnego małoletnich;
- zabezpieczenie dzikich kąpielisk; uczestniczenie w spotkaniach z młodzieżą.

Organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości muszą realizować politykę państwa, która nie zawsze jest zgodna z potrzebami i oczekiwaniami osób pokrzywdzonych przez przestępstwo. Obowiązujące przepisy prawa nie tylko karnego, nie zabezpieczają w wystarczającym stopniu interesów ofiary. Ta sytuacja powinna niezwłocznie ulec zmianie, tak jak się to udało w innych państwach europejskich. Podstawowe uprawnienia, jakie należą się ofiarom przestępstw to prawo do swobodnego dostępu do wymiaru spraw. i prawo do restytucji od sprawcy przestępstwa. Został opracowany minimalny podstawowy standard usług policji świadczonych ofiarom przestępstw.

 Standard ten jest pewnym postulowanym stanem, do którego należy dążyć w pracy z osobami pokrzywdzonymi przez przestępstwo. Zadaniem priorytetowym jest zapewnienie pokrzywdzonemu możliwości zgłoszenia przestępstwa, czyli realizacja ich podstawowego prawa swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Celem jest stworzenie sytuacji, w której osoby te będą czuły się podmiotem a nie przedmiotem działań policji. Policja jako instytucja nie jest w stanie zapewnić takiej kompleksowej pomocy. Zadanie to powinny realizować te instytucje państwowe, samorządowe i organizacje społ., które działają na rynku usług społecznych. Ważną funkcję porządkującą i systematyzującą działania jednostek policji powinny spełniać specjalistyczne programy profilaktyczne, uwzględniające potrzeby ofiar przestępstw.

           

Tradycyjną formą zapobiegania przestępczości jest funkcjonowanie dzielnicowych. Rola dzielnicowego w strukturze organizacyjnej policji jest szczególna. Wynika to z faktu, że jest on policjantem pierwszego kontaktu z obywatelem. Priorytetowym zadaniem dzielnicowego jest nadal praca na rzecz bezpieczeństwa osobistego obywateli oraz inicjowanie działań na rzecz bezp. i porządku publicznego. Według przepisów ustawy z 6 kwietnia 1990r. do podst. zadań dzielnicowego należą min.: prowadzenie systematycznego rozpoznania rejonu służbowego pod względem osobowym, zdarzeń i zjawisk mogących mieć wpływ na stan porządku i bezp. publicznego jak i aktywizowanie organizacji funkcjonujących w społ. lokalnej w celu poprawy stanu bezp. i porządku publicznego. Ponadto zadanie dzielnicowego to docieranie do osób pokrzywdzonych przez przestępstwo i poprzez prowadzenie pracy z mieszkańcami dzielnic upowszechnianie wiedzy o sposobach unikania sytuacji, w których mogą stać się ofiarami przestępstw. Dzielnicowi realizują zadania ogólnoprewencyjne oraz z zakresu prewencji kryminalnej. Muszą oni także przeciwdziałać zagrożeniom pojawiającym się systematycznie. Poszczególne jednostki policji powinny nie tylko angażować się w działania profilaktyczne, ale także bardziej aktywnie uczestniczyć w pozyskaniu podmiotów do tych działań.

Działalność profilaktyczna prokuratury nie ogranicza się tylko do postępowania przygotowawczego, lecz obejmuje także postępowanie administracyjne i cywilne. Na tę działalność składają się min. uczestnictwo w spotkaniach środowiskowych oraz współpraca ze środkami masowego przekazu.

Działalność profilaktyczną rozwijają również sądy. Każda sprawa karna czy cywilna pozwala ujawnić przyczyny konfliktów i naruszeń prawa oraz oddziaływać na ich usuniecie. Jednym z takich środków jest sygnalizowanie przez sądy zainteresowanym władzom i instytucjom o dostrzeżonych nieprawidłowościach. Ważne miejsce w pracy służb prasowych zajmuje inspirowanie i animowanie publikacji prasowych, audycji radiowych i TV poświęconych zagadnieniom prawa oraz pracy organów wymiaru sprawiedliwości.

Szczególne znaczenie profilaktyczne ma działalność sądów rodzinnych. (nowe środki działania stwarza sądowi ustawa o postępowaniu wobec nieletnich z 1982r.dzięki której sądy mają większy zakres możliwości wyboru środków profilaktycznych wobec nieletnich).

Najważniejszym organem pomocniczym sądów są kuratorzy zawodowi i społeczni. Obowiązki kuratora zawodowego można podzielić na 3 grupy: dotyczące spraw nieletnich, spraw opiekuńczych małoletnich oraz spraw rodzinnych i opiekuńczych osób pełnoletnich. Kurator rodzinny ma min. prawo do odwiedzin osób, które znajdują się pod nadzorem w miejscu ich pobytu. Najważniejsza funkcja, jaka ma do spełnienia kurator to funkcja diagnostyczna, której treścią jest zebranie na użytek sądu informacji o osobie i jej środowisku. Ważne jest także, że kurator w trakcie zbierania informacji ma możliwość poznania w sposób szczegółowy danego przypadku, co pozwala na właściwe ukierunkowanie podejmowanych oddziaływań. W tej grupie czynności bardzo ważną funkcją kuratora zawodowego jest pełnienie nadzorów zapobiegawczych w sprawach nieletnich. Może on pogłębić wiedzę o danym przypadku i wpłynąć w sposób decydujący na trafność ostatecznego orzeczenia sądu w przedmiocie zastosowanego środka. W II grupie czynności kurator powinien być organizatorem procesu resocjalizacyjnego. Szkolenia w formie konferencji lub narad pozwalają kuratorom poznać ogólna problematykę z zakresu pedagogiki czy socjologii rodziny, kryminalistyki i innych dyscyplin a dzięki temu mogą oni lepiej orientować się w problematyce zapobiegania i zwalczania min. przestępczości nieletnich.

Dużą pomoc w pracy sądów stanowią ośrodki diagnostyczno- selekcyjne. Dodatkowo placówki te udzielają porad i konsultacji osobom, którym sąd powierzył opiekę i wychowanie nieletnich. Poważne zadania w zakresie profilaktyki anty przestępczej w stosunku do osób odbywających karę pozbawienia wolności powinien spełniać powołany przez ustawodawcę polskiego nadzór penitencjarny sędziego i prokuratora.

3. Działalność profilaktyczna organów kontroli.

Istniejący system kontroli określiły głównie przepisy prawne stanowiące podstawę funkcjonowania różnych organów państwowych, zwłaszcza organów kontroli zawodowej. Jeśli istniejący system organów kontroli ująć w ramy klasyfikacji, przyjmując za kryterium ich charakter prawny, to na system ten składa się:

-Najwyższa Izba Kontroli- jako naczelny organ kontroli w państwie podległy sejmowi i w jego imieniu sprawujący kontrolę działalności wszystkich organów administracji państwowej i państwowych jednostek organizacyjnych. NIK sprawuje także pewne elementy funkcji koordynacji działania praktycznie wszystkich organizacyjnie wyodrębnionych organów kontroli w kraju. Do tej grupy organów kontroli zaliczyć należy Państwową Inspekcje Pracy,

- Administracyjne organy kontroli o uprawnieniach: a) międzyresortowych jak np. Generalny Inspektor Kontroli Finansowej, Inspekcja Handlowa, Państw. Inspekcja Sanitarna, b) wewnątrzresortowych, do których zalicza się organizacyjnie wyodrębnione komórki kontroli resortowej w ministerstwach kontrolujące działalność jednostek organizacyjnych zgrupowanych w resorcie, c) terytorialnych, do których zalicza się wydziały kontroli w urzędach stopnia wojewódzkiego, kontrolujących podległe im jednostki. Wspólną cechą administracyjnych org. kontroli jest ich bezpośrednia podległość centralnym terenowym organom administracji państwowej.

-Organy kontroli organizacji społecznych,

-Organy państwowe, które wykonują swoje zadania ustawowe, jak. np. sądy i prokuratura, wykonują też określone funkcje kontrolne, gł. w zakresie przestrzegania przepisów prawa.

Przedstawiony system organów wykonujących czynności kontrolne w formie urzędowego działania może i powinien być skutecznie wspierany przez rozliczne formy kontroli społecznej. Skuteczne działanie org. kontroli zawodowej wydaje się podstawowym warunkiem zaktywizowania kontroli społecznej. Im skuteczniejsza jest kontrola zawodowa, tym w większym stopniu budzi się zainteresowanie ludzi aktywnością społeczną, opartą na przekonaniu, że może skutecznie i bez obawy o konsekwencje dla siebie przeciwdziałać występującym i dostrzeganym nieprawidłowościom.

 W każdym resorcie powinien być zorganizowany i skutecznie działać resortowy system kontroli, na który składa się:

-kontrola wewnętrzna sprawowana nad samą jednostką organizacyjną,

-kontrola zewnętrzna wykonywana przez ministerstwa w stosunku do jednostek podległych. Resortowy system kontroli wspierany jest także przez administracyjne organy kontroli specjalistycznej, które z reguły stanowią kontrolę zewnętrzną także w stosunku do ministerstwa.

Analiza przepisów prawnych określających zadania poszczególnych organów kontroli wykazuje, że głównie polegają one na kontroli dział. gospodarczej i administracyjnej podmiotów podlegających kontroli tych organów.

Główne cele kontroli skierowane są na eliminowanie zjawisk negatywnych ich przyczyn, jakie występują w działalności kontrolowanych jednostek. Cele te są realizowane poprzez np: ujawnianie nadużyć czy wskazywanie środków i sposobów uniemożliwiających eliminowanie stwierdzonych nieprawidłowości.

Realizacja tych celów ma umożliwić zapobieganie niekorzystnym zjawiskom w działalności jednostek gospodarczych i administracyjnych. Zatem działalność organów kontroli ma charakter szeroko pojętej profilaktyki. To profilaktyczne oddziaływanie wzmacnia także system ochrony mienia społecznego, które staje się często przedmiotem zaboru lub marnotrawstwa. Wobec rosnących start spowodowanych przestępstwami gospodarczymi konieczne jest zwiększenie aktywności wszystkich org. kontroli w zwalczaniu tego szkodliwego społ. zjawiska. Udział org. kontroli w samodzielnym ujawnianiu przestępczości gospodarczej oceniano na 2-3 % w stosunku do ogólnej liczby ujawnianych tego rodzaju przestępstw. Skutkiem ich działalności jest dyscyplinowanie podstawowej działalności jednostek kontrolnych, co dla ochrony mienia społ. ma duże znaczenie.

Aby usprawnić system kontroli, należałoby podjąć się doskonalenia systemu kontroli wewnętrznej w podstawowych jednostkach organizacyjnych i systemu kontroli w państwie. Podstawowym warunkiem realizacji tych zadań jest systematyczne kształtowanie opinii społecznej w kierunku zwiększenia dezaprobaty dla każdego kto narusza porządek prawny.

4. Międzynarodowe porozumienia mające na celu zapobieganie handlowi ludźmi

W XI 2000r. RP podpisała w Palermo Konwencję Nar. Zjednoczonych przeciwko przestępczości zorganizowanej. Na forum międzynarodowym polska policja uczestniczy min. w powołanej w 1999r. rezolucją Zgrom. Ogólnego Interpolu Grupie Roboczej ds. handlu kobietami. Grupa ma również za zadanie ułatwienie kontaktu między państwami bezpośrednio zaangażowanymi w poszczególne sprawy i oferowanie pomocy w przeprowadzaniu analizy powiązań między śledztwami prowadzonymi w poszczególnych krajach. W ramach Komitetu Operacyjnego Grupy Zadaniowej do walki z przestępczością zorganizowaną państw rejonu morza bałtyckiego BALTCOM utworzona została z inicjatywy Szwecji grupa ekspertów ds. zwalczania handlu kobietami. Współpraca w ramach Europolu obejmuje również zwalczanie nielegalnej migracji i handlu ludźmi. W Europejskim Biurze Policji opracowana została dla państw członkowskich strategia zwalczania handlu ludźmi. W operacjach Europolu ukierunkowanych na zwalczanie nielegalnej imigracji ze strony polskiej bierze udział Straż Graniczna, natomiast w operacje zwalczania handlu ludźmi zaangażowała się Komenda Główna Policji. Polska chcąc dorównać standardom obowiązującym w UE, podjęła zdecydowane kroki w zakresie przeciwdziałania temu zjawisku.

28. Zapobieganie przestępczości nieletnich

Przestępczość nieletnich to poważny problem społeczny, zajmujący poczesne miejsce we współczesnej kryminologii i kryminalistyce. Chociaż przestępczość ta obejmuje tylko część dzieci i młodzieży, to jednak populacja wymaga szczególnej troski i opieki za strony społeczeństwa ze względu na:

• na dalsze losy tej części młodzieży, jej przyszłe przygotowanie do życia i pracy, pełnienie przyszłych ról, zadań i obowiązków w społeczeństwie;

• na niebezpieczeństwo, jakie grozi tej części młodzieży, a więc i społeczeństwu, bowiem przejawy nieprzystosowania społecznego zapoczątkowane w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości mogą się nasilać i stanowić podłoże powstawania innych symptomów demoralizacji, w konsekwencji, więc gdy nieletni ci dorosną i przejdą do środowiska ludzi dorosłych, nie będą przystosowani do wymagań życia;

• na niebezpieczeństwo „zasilania źródeł przestępczości dorosłych”, poprzez dalsze wykolejenie się społeczne nieletnich przestępców.

Życie nieletniego skoncentrowane jest wokół trzech grup społecznych: rodziny, szkoły, grupy rówieśniczej. Przyjmujemy tezę, że występujące zaburzenia w przystosowaniu społecznym jednostki najczęściej są reakcją na niekorzystne i nieprawidłowe oddziaływanie jednej lub wszystkich grup. Należy uznać, że działania profilaktyczne powinny być głownie kierowane na środowisko, w którym wychowuje się nieletni. Równocześnie należy podjąć działania ukierunkowane na zmianę zachowań jednostki.

Środowisko rodzinne nieletnich wykazujących zaburzenia w zachowaniu oraz zachowania przestępcze jest wysoce niekorzystne. W rodzinach tych występuje alkoholizm, prostytucja, przestępczość, nierzadko rozbicie rodziny, zła, konfliktowa atmosfera między dziećmi a rodzicami, oprócz tego występują bardzo niekorzystne warunki ekonomiczne, zawsze gorsze niż w rodzinach o tym samym statusie społecznym. Dziecko pozbawione jest opieki i nie ma możliwości zaspokojenia nie tylko ważnych potrzeb biologicznych, ale również potrzeb psychicznych, takich jak potrzeba bezpieczeństwa, miłości itp.,

Zakłócenia w atmosferze rodzinnej maja większe patogenne znaczenie niż utrata jednego z rodziców przez śmierć lub rozwód. W rodzinach tych bardzo często występuje zakłócenie stosunków między rodzicami, pojawia się obojętność na potrzeby drugiego członka rodziny, nierzadko mamy do czynienia w uczuciami wrogości, bardzo często rodzice w orbitę swoich konfliktów włączają dziecko, które zmuszone jest niejednokrotnie do występowania po stronie jednego z rodziców, uczą się nieprawidłowych wzorów pełnienia zadań rodzicielskich i małżeńskich; występuje bardzo często zachwianie harmonijnego i konsekwentnego stylu wychowania dzieci, każde z rodziców chce dziecko wygrać dla siebie. Znany jest fakt, że długotrwałe konflikty w rodzinie prowadzą do zneurotyzowania dzieci i występowania zaburzeń w przystosowaniu społecznym i psychicznym. Oddziaływanie na tego typu środowisko rodzinne jest bardzo trudne, dlatego powinno odbywać się ono przy współudziale osób odpowiednio przygotowanych do pracy resocjalizacyjnej, mieć oparcie w zakładzie pracy, radzie osiedlowej i w innych członkach rodziny. Należałoby także wyposażyć te osoby w pewnego rodzaju uprawnienia, Np. możliwość skierowania na przymusowe leczenie ojca alkoholika, złożenie wniosku o przydzielenie mieszkania rodzinie rozwiedzionej itp., z tym zastrzeżeniem, że istniałaby realna szansa tych spraw w pierwszej kolejności.

W przypadku stwierdzenia zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny należy postawić prawidłową diagnozę i rozpocząć oddziaływanie w rodzinie. W drastycznych przypadkach należałoby dziecko zabrać z zagrożonego środowiska i umieścić tymczasowo w rodzinie zastępczej. Jeśli występuje całkowite zerwanie więzi rodzinnej między rodzicami a dziećmi, najodpowiedniejsze byłoby umieszczenie dziecka w rodzinnym domu dziecka.

W obecnym systemie wychowawczym instytucją podstawową w sprawowaniu opieki i koordynowaniu zabiegów profilaktycznych w stosunku do tej części dziecka i młodzieży, której grozi wykolejenie społeczne, powinna być szkoła. W związku z tym nie tylko oczekuje się od szkoły realizacji funkcji dydaktycznych, ale zwiększa się wymagania w zakresie pełnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczych, ochrony dzieci i młodzieży przed nieprzystosowaniem społecznym i prowadzenia szeroko pojętej profilaktyki wychowawczej. Szkoła, jako drugie najważniejsze środowisko wychowawczo- socjalizujące, może niwelować bądź też stymulować występujące wcześniej zaburzenia socjalizacji. W sytuacji, gdy dziecko zaczynające naukę w szkole ujawniało już poprzednio zaburzenia w przystosowaniu społecznym, mogą wystąpić poprzednie zaburzenia w bardzo silnej postaci, jak nieprzestrzeganie regulaminu szkolnego, wagary, ucieczki, bójki na terenie szkoły, aroganckie zachowanie wobec nauczycieli i kolegów itp., wskutek czego może dojść również do zachowań przestępnych. Gdy natomiast dziecko poprzednio nie manifestowało żadnych zaburzeń socjalizacji, a pojawiły się one w przebiegu nauczania w szkole, należy bardzo dokładnie i wnikliwie zbadać możliwości dziecka i sposób realizacji programu szkolnego, gdyż być może wymagania stawiane przez szkołę, które dostosowane są do dzieci o typowym poziomie rozwoju psychofizycznego stwarzają zbyt duże trudności lub też są za łatwe, nie stymulują rozwoju, ale zniechęcają i przyprawiają o nudę.

Wpływ przeładowania programów szkolnych i ich sztywny sposób realizacji może być przyczyną występowania zaburzeń w zachowaniu dzieci. Również osobowość nauczyciela odgrywa niebagatelna rolę.

Inną przyczyną zaburzeń w zachowaniu jest niewłaściwa reakcja szkoły na trudności i niepowodzenia w nauce szkolnej. Szczególnie drastycznie sprawa przedstawia się w odniesieniu do dzieci z tzw. pogranicza normy i upośledzenia umysłowego, z nich też najczęściej rekrutują się wszyscy nieletni sprawcy przestępstw. Często dzieci te pozbawione są całkowicie pomocy ze strony szkoły. Sytuację ich pogarsza fakt, że pochodzą one w większości z rodzin zaniedbanych lub rodzin niespełniających lub niepotrafiących spełniać właściwie swoich funkcji socjalizujących. Jedynie wczesne wykrycie i niedopuszczenie do pierwszych poważniejszych niepowodzeń w nauce uczniów, otoczenie ich opieką wychowawczą już od początku ich pobytu w szkole, a także poszukiwanie odpowiedniejszych form pomocy może zapobiec nasileniu występujących zaburzeń w zachowaniu. Szczególna rola w działalności resocjalizacyjnej i profilaktycznej przypada pedagogowi szkolnemu.

Właściwe postawienie diagnozy negatywnej, tzn. wykrycie czynników utrudniających prawidłową socjalizację, jest dopiero pierwszym krokiem na drodze do prawidłowego rozwiązania problemu. Następnym jest postawienie diagnozy pozytywnej, tzn. ustalenie pozytywnych czynników w rodzinie, szkole, osobowości dziecka, na których będziemy opierać działania readaptacyjne i profilaktyczne. Profilaktyka powinna włączać osoby w proces przekształcania siebie i otaczającego świata.

Grupa rówieśnicza jest jednym z najważniejszych czynników zapewniających jednostce wszechstronny rozwój osobowości. W grupie rówieśniczej rodzą się takie wartości jak życzliwość, przyjaźń, umiejętność współpracy itp. Grupa rówieśnicza może wywierać również niekorzystny wpływ na rozwój osobowości jednostki, grupy takie mogą przeradzać się w grupy przestępcze.

Zadaniem profilaktyki w odniesieniu do grup rówieśniczych byłoby przede wszystkim dokładne poznanie działających na danym terenie grup rówieśniczych, a następnie dążenie do przekształcenia grup wykazujących zachowania dewiacyjne w grupy koleżeńskie, rozwijające pozytywne cechy osobowości, a także poszanowanie ładu i porządku społecznego. Można by przekształcić takie grupy w koła zainteresowań.

Organizacje szkolne i młodzieżowe powinny szerzej włączyć się w nurt życia społecznego, w szczególności w dziedzinie profilaktyki społecznej. Niezbędne jest także zaktywizowanie różnych osób z sąsiedztwa, z miejsca pracy itp. do działań na rzecz rodzin zdemoralizowanych.

Działalność prokuratury w zwalczaniu przestępczości młodzieży dotyczy przede wszystkim przestępstw popełnionych przez nieletnich wspólnie z dorosłymi, w których to przypadkach prokuratorzy dokonują oceny, czy stopień demoralizacji nieletniego oraz stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu uzasadniają łączne oskarżanie nieletniego z dorosłym, czy też sprawę w części dotyczącej nieletniego należy wyłączyć i przekazać do rozpoznania właściwemu sądowi dla nieletnich.

W dniu 26 października 1982 r. Sejm uchwalił ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich. Podstawowym celem tej ustawy jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich. Chodzi także o stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia tym, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego. Wskazać również należy, iż celem uregulowań prawnych jest dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa.

Sąd rodzinny dysponuje wieloma środkami wychowawczymi. Należą do nich: upomnienie, zobowiązanie do naprawienia wyrządzonej szkody, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenia w stan odurzenia, ustanowienie odpowiedzialnego nadzoru rodziców lub opiekuna, ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania, zastosowanie nadzoru kuratora, skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą itd. Sąd rodzinny może także orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym.

Przeciwdziałanie przestępczości nieletnich wiąże się z koniecznością obecności policji na ulicy. Sama obecność policji działa profilaktycznie. Często wystarczy nieletniemu zwrócić uwagę, aby powstrzymać go od popełnienia przestępstwa.

29. Prewencja generalna i indywidualna

Prewencja ogólna (zw. też "prewencją generalną") - jedna z dyrektyw wymiaru kary. Jej celem jest oddziaływanie na społeczeństwo przez wymierzanie sprawiedliwości w sprawach karnych

Wyróżniamy:

• Prewencję ogólną negatywną - polega ona na odstraszaniu potencjalnych sprawców przez to, że określone czyny są zabronione, a także przez to, że wymierzane są kary za przestępstwa.

• Prewencję ogólną pozytywną - kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa przez wymierzanie sprawiedliwości w sprawach o przestępstwa. Sprzyjać temu ma publiczny charakter rozprawy głównej, publiczne ogłaszanie wyroków, a także możliwość podania ich treści do publicznej wiadomości przez środki masowego przekazu.

Polski k.k. z 1997 r. nie zawiera dyrektywy prewencji ogólnej negatywnej. Zawiera natomiast dyrektywę prewencji ogólnej pozytywnej (w art. 53 § 1).

Prewencja szczególna (zw. też "prewencją indywidualną") - jeden z celów kary i zarazem dyrektywa jej wymiaru. Jej celem jest zapobieżenie ponownemu popełnieniu czynu przez sprawcę.

Wyróżniamy:

• Prewencję szczególną negatywną - uniemożliwienie (czy choćby utrudnienie) sprawcy popełnienia przestępstwa w przyszłości (np. przez osadzenie w zakładzie karnym), co zmniejsza prawdopodobieństwo recydywy przynajmniej w czasie trwania kary.

• Prewencję szczególną pozytywną (wyraźnie preferowaną przez polskiego ustawodawcę) - przez co należy rozumieć resocjalizację.

30. Pojęcie i rodzaje przestępstw

Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie niebezpieczny.

Rodzaje przestępstw:

1. Ze względu na wagę przestępstwa

• Zbrodnia - czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Chodzi tu o dolną granicę zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata.

• Występek - czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górną granicę zagrożenia) przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, lub grzywną powyżej 30 stawek dziennych.

• Wykroczenie - czyny nie przekraczające górnej granicy zagrożenia

2. Ze względu na formy winy

• Przestępstwa umyślne

• Przestępstwa nieumyślne

3. Ze względu na formę czynu

• Przestępstwa z działania np. zgwałcenie, czynna napaść na funkcjonariusza

• Przestępstwa z zaniechania - polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania. np. niezawiadomienie o przestępstwie, nieudzielenie pomocy

4. Ze względu na znamię skutku

• Przestępstwa formalne (bezskutkowe) np. nieudzielenie pomocy, nakłanianie do uprawniania nierządu, fałszowanie zeznania

• Przestępstwa materialne (skutkowe) np. uszkodzenie rzeczy, uszczerbek na zdrowiu, pożar, bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia, pozbawienie człowieka wolności, obawa

5. Ze względu na typy przestępstw

• Typ podstawowy - typ przestępstwa będący punktem wyjścia

• Typ kwalifikowany - nowo utworzony tym, zagrożenie karą surowszą np. pozbawienie wolności ze szczególnym udręczeniem lub trwające powyżej 7 dni

• Typ uprzywilejowany - zagrożenie karą łagodniejszą np. przestępstwo zwykłego umyślnego zabójstwa, którego znamiona uzupełniamy o znamiona dodatkowe, tworzy typ uprzywilejowany, zwany w skrócie zabójstwem w afekcie

6. Ze względu na tryb ścigania

• Przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego

• Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego np. zniesławieni, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej

31.Przedmiotowa i podmiotowa strona przestępstwa

Strona przedmiotowa zaliczamy do niej czyn (zachowanie się) podmiotu, skutek czynu, czas i miejsce czynu, sytuację, w jakiej czyn popełniono, sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu.

Strona podmiotowa (inaczej strona subiektywna) przestępstwa obejmuje zjawiska psychologiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu.

32. Wina jako przesłanka konieczna przestępstwa

Wina w prawie karnym materialnym jest personalną (a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę. Zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut z popełnienia danego czynu zabronionego.

33. Wina umyślna

Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.

• zamiar bezpośredni zachodzi gdy sprawca uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo, że jego zachowanie się może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia

• zamiar ewentualny zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwość czynu zabronionego przewiduje i na to się godzi.

34. Wina nieumyślna

Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

• Lekkomyślność polega na tym, że sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego przewiduje, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie

• Niedbalstwo polega na tym, że sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje, chociaż może i powinien ją przewidzieć.

Istnieje jeszcze 3 rodzaj wina kombinowana

Wina kombinowana - zachodzi wówczas gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą nie umyślną.

35.Sprawstwo, jako forma popełnienia przestępstwa

SPRAWSTWO -realizacja przestępstwa w sposób bezpośredni(usiłowanie, przygotowanie)czyli sprawstwo właściwe, jak i pośrednie czyli sprawstwo niewłaściwe obejmujące podżeganie i pomocnictwo. Sprawcą jest ten kto: -wykonuje czyn zabroniony, sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą - kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę - wykorzystuje uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu.

RODZAJE SPRAWSTWA

1) kierownicze - istota polega na tym, że sprawcy nie ma na miejscu przestepstwa. Sprawca kierowniczy jest. tzw. mózgiem. Od niego zależą decyzje co do przerwania czy też zakończenia .

2) polecające - to ten kto poleca wykonanie czynu zabronionego

3) organizatorskie - organizuje od strony technicznej np. dokonuje doboru ludzi ,daje narzędzia, ustala plan.

Sprawstwo, (w terminologii prawniczej) realizacja znamion typu czynu zabronionego zarówno w sposób bezpośredni (usiłowanie, przygotowanie), czyli sprawstwo właściwe, jak i pośredni, czyli sprawstwo niewłaściwe, obejmujące podżeganie i pomocnictwo. Ponadto wyróżnia się jednosprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze.

Sprawstwo kierownicze

Cechy charakterystyczne:

• kierowanie wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę,

• poszerzenie odpowiedzialności za sprawstwo,

• konieczność współdziałania dwóch osób, precyzyjne określenie ról prowadzące do wypełnienia znamion,

• przedmiot czynności kierującego to zachowanie bezpośredniego wykonawcy stanowiące realizację typu czynu zabronionego.

Sprawstwo polecające

Polega na wykorzystaniu uzależnienia innej osoby od siebie i polecenia jej wykonania czynu zabronionego.

Cechy charakterystyczne - w wypadku sprawcy polecającego:

• brak władztwa nad realizacją znamion czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę,

• stosunek zależności,

• świadomość, że osoba, której wydaje polecenie, czuje się zobowiązana do posłuszeństwa.

Cechy charakterystyczne - w wypadku sprawcy wykonującego:

• działanie pod wpływem przymusu psychicznego,

• konieczność zrozumienia polecenia wykonania czynu zabronionego jako woli wyrażanej przez sprawcę polecającego.

36.Współsprawstwo

Współsprawstwo - polega na wykonaniu przestępstwa z inną osobą (osobami). Oznacza to, że działania dwóch lub więcej osób objęte są ich porozumieniem i są pewnym działaniem wspólnym, składają się na pewną całość wypełniając znamiona określonego przestępstwa. np. dwie osoby dokonują rozboju w ten sposób, że jeden z nich terroryzuje ofiarę bronią palną, a druga odbiera jej portfel z pieniędzmi.

Wyróżniamy rodzaje współsprawstwa:

a) współsprawstwo właściwe (dopełniające) - działania współsprawców dopełniają się i razem stanowią naruszenie normy sankcjonowanej, choćby nawet rozpatrywane z osobna nie odpowiadały ustawowej charakterystyce czynu;

b) współsprawstwo równoległe - osoby działają wspólnie i w porozumieniu, choć każda realizuje całość znamion typu czynu; przyjęcie współsprawstwa umożliwia tu jedynie rozszerzenie odpowiedzialności za rozmiar szkody.

W każdym przypadku, warunkiem przyjęcia współsprawstwa jest porozumienie obejmujące wspólne wykonanie czynu zabronionego. Istotą porozumienia jest traktowanie całości wspólnych działań jako własnych, a więc działanie cum animo auctoris. Nie należy go utożsamiać ze wspólnym zamiarem, ponieważ po pierwsze każdy współdziałający odpowiada w granicach swojej umyślności bądź nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych (art. 20 k.k.), po drugie zaś dlatego, że możliwe jest współsprawstwo do przestępstwa nieumyślnego. Istotność zachowań poszczególnych współsprawców z punktu widzenia całości przedsięwzięcia nie musi się równoważyć, co wynika z przesłanki porozumienia, na mocy którego współsprawca traktuje całość zdarzenia jako rezultat własnych działań.

W odróżnieniu od współsprawstwa, wielosprawstwem nazywa się sytuację gdy co najmniej dwie osoby działają w tym samym miejscu i czasie, ale brak między nimi porozumienia. Uniemożliwia to obciążenie jednego sprawcy skutkami prawnymi działań drugiego z nich.

Drugą przesłanką współsprawstwa jest wspólne wykonanie czynu zabronionego.

Szczególną odmianą współsprawstwa jest współsprawstwo sukcesywne, które polega na tym, że uczestnik włącza się do zdarzenia już po zrealizowaniu przez pozostałych istotnej z punktu widzenia odpowiedzialności karnej grupy znamion. Będzie on wtedy odpowiadał tylko za te znamiona, które zostały zrealizowane po jego przystąpieniu, chyba że sukcesywność wynikała z uprzedniego porozumienia.

Instytucja "współsprawstwa" przewiduje:

• poszerzenie zakresu odpowiedzialności karnej,

• przypisanie każdemu ze współsprawców całości przestępstwa popełnionego wspólnie przez co najmniej 2 osoby,

• świadomość i wolę realizacji treści porozumienia.

Jeżeli jeden ze współsprawców osiągnął etap usiłowania, to pozostali również ponoszą odpowiedzialność za usiłowanie. Analogicznie przedstawia się sytuacja przy przygotowaniu.

Szkoda może być wyrządzona nie tylko przez jednego sprawcę, ale także przez kilku działających w porozumieniu lub nawet bez porozumienia. W przypadkach takich wszyscy ponoszą odpowiedzialność i to solidarną, za wyrządzona wspólnie szkodę, jeżeli czyny ich były zawinione

Art. 422 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą za następującymi zachowaniami:

a) z nakłonieniem do wyrządzenia szkody (podżeganie)

b) z udzieleniem pomocy do jej wyrządzenia (pomocnictwo)

c) ze świadomym skorzystaniem z wyrządzonej drugiemu szkody

WSPÓŁDZIAŁANIE PRZESTĘPNE

Gdy dwie lub więcej osób działania w porozumieniu, którego treścią jest wspólne popełnienie czynu zabronionego. Porozumienie nie musi nastąpić przed lub w trakcie realizacji przestępstwa. Poszczególni współsprawcy ponoszą odpowiedzialność za całość uzgodnionej akcji przestępczej (nie ponoszą jednak odpowiedzialności za eksces jednego z uczestników).

Współsprawcą jest ten, kto realizuje chociażby jedno istotne znamię czynu zabronionego.

37. Usiłowanie i przygotowanie przestępstwa

Usiłowanie popełnienia przestępstwa - odpowiedzialność osoby, która działając w zamiarze popełniania czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje np. Strzelił do ofiary ale nie trafił. Usiłowanie, które nie osiągnęło zamierzonego przez sprawcę skutku, chociaż mogło je spowodować określa się usiłowaniem udolnym. Natomiast jeśli dokonanie przestępstwa od początku było nie możliwe chociaż sprawca nie wiedział o tym nazywa się usiłowaniem nieudolnym (np. próba włamania do pustego sejfu).

W przypadku usiłowania wymiar kary jest zależny od kary przewidzianej dla upiłowanego przestępstwa. Z tym, że brak dokonania czynu może stanowić okoliczność łagodzącą ponadto nie podlega karze za usiłowanie osoba, która dobrowolnie odstąpiła od popełnionego czynu lub zapobiegła skutkowi przestępczemu.

O usiłowaniu można mówić, gdy sprawca zachowaniem swym zmierza bezpośrednio do dokonania czyny zabronionego, które jednak nie następuje.

W literaturze rozróżnia się kilka rodzajów usiłowania:

• usiłowanie ukończone - sprawca uczynił wszystko, co zamierzał, lecz nie zdołał dokonać czynu (np. oddał strzał do pokrzywdzonego, ale nie trafił).

• usiłowanie nieukończone - sprawca nie zdołał wykonać wszystkiego, co zamierzał.

• usiłowanie kwalifikowane - sprawca usiłując dokonać jednego czynu zabronionego, niejako "po drodze" dokonał innego (np. chciał zabić pokrzywdzonego, a jedynie go zranił).

• usiłowanie zwykłe (tzw. udolne) to takie, które w chwili rozpoczęcia daje sprawcy szansę na dokonanie

• usiłowanie nieudolne - takie, które od samego początku nie może doprowadzić do dokonania, lecz sprawca o tym nie wie (np. usiłowanie otrucia przy użyciu cukru, o którym sprawca myśli, że jest to trucizna);

Usiłowanie zagrożone jest taką samą karą jak przestępstwo dokonane. W praktyce, kary wymierzane za usiłowanie są z reguły niższe od kar wymierzanych za dokonanie przestępstwa. W wypadku usiłowania nieudolnego karalnego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Usiłowanie nieudolne bezkarne nie niesie ze sobą żadnych konsekwencji dla sprawcy.

Sprawca usiłowania nie podlega karze jeżeli dobrowolnie odstąpił od dokonania lub dobrowolnie zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego.

Przygotowanie przestępstwa - działalność pośrednio prowadząca do dokonania przestępstwa, jego celem jest bowiem stworzenie warunków umożliwiających podjęcie działalności bezpośrednio prowadzących do dokonania. Przygotowanie może nastąpić albo w formie rzeczowej albo osobowej. W formie rzeczowej polega na :

1. nabyciu lub jakimś innym sposobie zdobycia środków do popełnia przestępstwa (może nastąpić zarówno poprzez legalne kupno jak i ich kradzież oraz przeróbki posiadanych już narzędzi)

2. dokonanie tzw. Wywiadu przestępczego (zebranie informacji)

3. sporządzenie planu działania

4. ewentualnych niezbędnych czynów

Forma osobowa - polega na wejściu w porozumienie z inna osobą lub osobami przy czym celem tego porozumienia jest wspólne popełnieni przestępstwa, rozumie się przez to wspólne podjęcie decyzji i omówienie podziału ról w realizacji popełniana konkretnego przestępstwa, a nie tylko ogólne uzgodnienie zamiaru popełnienia jakiegoś przestępstwa w przyszłości.

Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. Przygotowanie jest czynem umyślnym. Co do zasady przygotowanie do popełnienia przestępstwa jest niekaralne, chyba że ustawa (kodeks karny) stanowi inaczej - przykładowo karalne jest przygotowanie do przestępstwa fałszowania pieniędzy, czy też przygotowanie do popełnienia niektórych przestępstw przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym państwa. Nie podlega karze za przygotowanie przestępstwa ten, kto dobrowolnie od niego odstąpił.

38. Podżeganie i pomocnictwo

Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego. Podżeganie polega na nakłanianiu radą, prośbą, poleceniem, a nawet rozkazem wydanym podwładnemu. Przepis o podżeganiu nie mówi o podżeganiu do popełnienia przestępstwa, lecz do popełnienia „czynu zabronionego”. np. nakłanianie osoby niepoczytalnej do zachowania się naruszającego przepisy karne.

Pomocnictwo polega na ułatwieniu innej osobie popełnienia czynu zabronionego przez dostarczenie jej środków, udzielanie rady lub informacji lub w inny sposób. Może ono również polegać na staniu na czatach lub podwiezieniu sprawcy na miejsce włamania. Pomocnictwo dzielimy na:

• fizyczne (np. dostarczenie narzędzi)

• psychiczne (np. udzielenie rady)

Pomocnictwo może być popełnione tylko umyślnie.

poplecznictwo - udzielanie pomocy po popełnieniu przestępstwa

paserstwo - ułatwienie sprawcy korzystania z owoców przestępstwa

42. GENEZA I FUNCKJONOWANIE RUCHU ABOLICJONISTYCZNEGO

Abolucjonizm jest ważnym kierunkiem we współczesnym prawie karnym. Zakłada on likwidację prawa karnego i zastąpienie kary różnymi instrumentami rozwiązywania konfliktów społecznych.

Rozwiązywanie konfliktów wynikających z popełnienia przestępstwa powinno należeć do społeczności lokalnych, drobne przestępczości -> w kręgu sąsiedzkim przez naprawienie szkody czy oddanie rzeczy, ważniejsze sprawy -> postępowanie cywilne, w procesach karnych sędzia powinien być mediatorem.

Głównym przedstawicielem jest N. Christie norweski socjolog. Uważał on że przejęcie przez państwo prawa karania sprawców przestępstw jest upaństwowieniem konfliktów, i niesie negatywne skutki:

-utrata okazji wyjaśnienie obowiązujących norm,

-zaprzepaszczenie możliwości pedagogicznych.

Christe proponuje sprawiedliwość kompensacyjną (Restorative Justice)jako rozwiązywanie problemów występujących w prawie karnym. Restorative Justice to wymiar sprawiedliwości oparty na współuczestnictwie stron w rozwiązywaniu konfliktów spowodowanych przestępstwem. Obecnie model ten wywiera znaczny wpływ na prawo karne. W wielu krajach wprowadzono instytucje mediacji i pojednania sprawców z ofiarami, rozszerzono uprawnienia pokrzywdzonego w procesie karnym, obowiązek naprawienia szkody. Jedna z definicji określa R.J. jako proces w którym sprawca dobrowolnie i automatycznie bierze na siebie odpowiedzialność za popełnione przestępstwa i poprzez pozytywne społecznie konstruktywne działanie usuwa jego skutki. Założenia modelu R.J. :

- podjęcie próby naprawienia szkody wywołanej przestępstwem poprzez pomoc ofierze przez państwo i organizacje,

• naprawienie wyrządzonej szkody przez samego sprawcę(jeżeli jest znany) formę pieniężną lub pracy na rzecz ofiary lub społeczności lokalnej

• możliwość komunikowania się sprawcy i ofiary jeśli chcą

• udzielanie przez społeczność lokalną pośrednio pomocy ofierze ->sprawcy poprzez terapie i pracę.

• Cele modelu sprawiedliwości kompensacyjnej:

Model R.J. Dąży do czynienia dobra i naprawiania wyrządzonego zła co przynosi korzyść sprawcy ofierze i społeczeństwu. Nie zmierza do zadawania cierpienia sprawcy w przeciwieństwie do tradycyjnego modelu sprawiedliwości.

Efekt indywidualno- prewencyjny- powstrzymujący sprawcę od popełnienia kolejnego przestępstwa.

Model ten ma duży potencjał resocjalizacyjny w założeniu teorii zróżnicowanych powiązań i naznaczania społecznego. Mediacja i naprawienie szkody unika stygmatyzujących i dezintegrujących skutków karania.

1. Pojęcie kary, środka karnego i środka zabezpieczającego - ich funkcje oraz systematyka

kara kryminalna - jest to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełniony przez niego czyn wyrażająca potępienie popełnionego czyny, wymierzona w imieniu państwa przez sąd (nienawistny i bezstronny).

Art. 32 Kodeksu Karnego, wyróżniamy:

(kary jest to katalog zamknięty - nie ma innej możliwości niż tych 5 kar)

• Kara grzywny - służy zniechęceniu sprawców przed ich popełnieniem w celu korzyści materialnych. Może być wymierzona w kwocie lub stawce dziennej. Min 10 stawek max 360 / od 10 do 2000 zł. Ustalając stawko dzienne sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Grzywna może być wymierzana obok kary pozbawienia wolności (tzw. Grzywna kumulatywna) jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął. Grzywna nie może być orzekana obok kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywocia, sąd wzywa do uiszczenia w terminie 30 dni.

• Kara ograniczenia wolności (1 miesiąc - 12 miesięcy) (dozór kuratora)

Wymierza się ją w miesiącach w czasie odbywania tej kary skazany nie może:

- bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu

- zobowiązanie do wykonania pracy (za zgodą skazanego)

- obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary

Dwa warianty wykonywania tej kary: nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne oraz potrącanie z wynagrodzenia za pracę

• Kara pozbawienia wolności (1 miesiąc - 15 lat)

Może zostać wymierzona za występek, szereg przestępstw ale nie zbrodnie

• Kara 25 lat pozbawienia wolności

-zbrodnie przeciw życiu, zdrowiu

- obronności kraju

• Kara dożywotniego pozbawienia wolności

- zbrodnie ze szczególnym okrucieństwem

środek karny - dodatkowa dolegliwość jaką ponosi sprawca przestępstwa wymierzona przez sąd obok lub zamiast kary.

Art.39 kk wymienia enumeratywnie (wyczerpująco) środki karne:

1. Pozbawienie praw publicznych:

- zakaz biernego i czynnego prawa wyborczego

- zakaz zajmowania stanowisk z wymiarem sprawiedliwości (adwokat, prokurator, ławnik itp)

- nie może zajmować stanowisk w instytucjach państwowych i samorządowych (prezydent miasta, burmistrz, wójt itp )

2. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej (np. łowcy skór, sprzedaje organy ludzkie - lekarz)

3. Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem i opieką małoletnich i ich edukacja (nauczyciel pedofil z wyrokiem sądu o molestowanie)

4. Obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (osoba, aby nie mataczyła, nie wyjechała z kraju itp)

5. Zakaz prowadzenia pojazdów (droga: lądowa, morska, lotnicza)

6. - PRZEPADEK zwany przepadkiem mienia, jest orzeczony wb przedmiotów które służy lub były wykorzystywane do przestępstwa
   np. przerobiony samochód na przewóz nielegalnych rzeczy
   - przedmioty pochodzące bezpośrednio do przestępstwa (łapówka)
   - przedmioty których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie lub przewóz jest zakazane (np. alkohol, narkotyki, broń)
   KONCESJA - na broń, transport kolejowy, morski, lotniczy, do nadania audycji telewizyjnej
   - przypadek korzyści majątkowych pochodzących choćby pośrednio z przestępstwa
   np gdy przestępca ma stałe źródło dochodu (utrzymania) przekazuje rodzinie, zakupuje dobra materialne itd.

7. Obowiązek naprawiania szkody
   np. przestępca wyrządził szkodę i naprawo szkodę
   Sąd może:
   - złagodzić karę
   - umorzyć

8. Nawiązka - obowiązek uiszczenia na rzecz poszkodonego kwot podwójnej wysokości w stosunku do wyrządzonej szkody. Może być również orzeczona na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej spisane do wykazu prowadzonego przez Ministerstwa Sprawiedliwości.

9. Świadczenie pieniężne (tylko pokrzywdzonemu płacone) polega na wpłaceniu określonej kwoty (nie więcej niż 200tyś zł) na rzecz pokrzywdzonego. Wypłacenie w wypadku odstąpienia wymierzenia kary.

10. Podanie wyroku do publicznej wiadomości

Środku zabezpieczające - służą prewencji społecznej przed osobami popełniającymi przestępstwo i osobami popełniającymi czyny noszące znamiona przestępstwa.

• Środki o charakterze izolacyjno-leczniczym

Karę stosujemy wobec przestępcy, środki zabezpieczające wb sprawców czynów karalnych. Nie odpłata, lecz zabezpieczenie społeczeństwa przed popełnieniem czynu karalnego (osoba psychicznie chora, osoby niebezpieczne). Trwa od miesiąca do 2 lat.

• Środki o charakterze administracyjnym

Wliczają się do tego wszystkie środki karne. Osoba wobec której jest użyty środek zabezpieczający nie są skazywane. Stosuje się prewencje (np. odbiera się prawo jazdy, alkoholik czynny-odebrać prawo jazdy, czyli środek zab.przed dokonaniem czynu )

44. Stosowanie sankcji alternatywnych w Polsce i innych krajach europejskich

Polityka kryminalna realizowana w ostatnich dekadach Europy Zachodniej pod wieloma względami znacznie odbiegała od tego, co działo się w USA. W krajach zachodnioeuropejskich nigdy niewprowadzona do prawa karnego filozofii resocjalizacji i nie zerwano z zasadą kary opartej na winie sprawcy tak dalece jak w USA. Wprawdzie również w tych krajach szerokim echem odbiła się praca Martinsona i wniosek wysunięty przez niego w odniesieniu do programów resocjalizacyjnych: nothing works(„ nic nie działa”), ale utrata zaufania do resocjalizacyjnych celów karania nie spowodowała drastycznego wzrostu represyjności kar orzekanych w celach retrybucji, odstraszenia czy unieszkodliwienia.

Przekonanie o negatywnych skutkach uwięzienia w postaci dezintegracji, desocjalizacji prowadziło do ograniczania zakresu stosowania kary pozbawienia wolności, zwłaszcza poprzez eliminowanie kar krótkoterminowych. W odniesieniu do skazanych odbywających karę pozbawienia wolności nadal akcentowano potrzebę zapienienia im udziału w zajęciach edukacyjnych, sportowych
i terapeutycznych, które pozwoliłyby ograniczyć ujemne skutki pobytu w zakładzie karnym i zwiększyć szansę na pozytywną reintegrację społeczną p odbyciu kary.

W związku z poszukiwaniem takich sposobów reakcji na popełnienie przestępstwa, które pozwoliłyby na zastąpienie krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, również w Europie rozwinęły się nowe sankcje, określane jako sankcje alternatywne lub community sanctions(CS). Pierwsze
z określeń akcentuje, iż nowo wprowadzane sankcje w założeniu miały stanowić alternatywę dla sankcji tradycyjnych, czyli pozbawienia wolności i grzywnej. Community sanctions kładzie nacisk na to, że chodzi o sankcje wykonywane w obrębie lokalnej społeczności, przy jej pomocy
i współdziałaniu. Sankcje te zmierzają do zapewnienia ochrony społeczeństwa przed przestępczością, chroniąc jednocześnie interes osób pokrzywdzonych przestępstwem.

Jedną z podstawowych cech CS jest właśnie to, że przy ich stosowaniu sprawca pozostaje w społeczeństwie, unikając izolacji więziennej i związanej z tym degradacji i stygmatyzacji. Sankcje te są związane z pewnymi ograniczeniami wolności sprawców poprzez nałożenie na nich zakazów
i obowiązków oraz, że są wykonywane przez wyspecjalizowane agencje działające w obrębie lokalnych społeczności.

W opracowaniach dotyczących sankcji alternatywnych używa się również terminu community measures. Określenie to odnosi się do takich form prawnokarnej reakcji na popełnione przestępstwa, które następują przed formalnym orzeczeniem kary i zastępują wydanie wyroku skazującego(pojednanie sprawcy z ofiarą).

Rodzaje sankcji alternatywnych:

• Praca na rzecz społeczności lokalnej- została wprowadzona w Anglii w 1972 roku i od tej pory weszła do ustawodawstwa niemal wszystkich krajów zachodnioeuropejskich.

• Mediacja i pojednanie sprawcy z ofiarą.

• Naprawienie wyrządzonej szkody.

Zazwyczaj sankcje te stosowane są przed formalnym zakończeniem postępowania karnego

• Grzywna wymierzana w systemie stawek dziennych, poddanie sprawcy obowiązkom probacyjnym- w ramach warunkowego wstrzymania postępowania karnego, warunkowego skazania i warunkowego przedterminowego zwolnienia.

• Ośrodki pobytu dziennego

• Ośrodki, w których pobyt ogranicza się do kilku dni w tygodniu.

• Areszt elektroniczny(wprowadzony w wielu krajach zachodnioeuropejskich).

Wprowadzenie sankcji alternatywnych uważane jest za jedno z najbardziej znaczących zjawisk w rozwoju prawa karnego. Sankcje te zyskały sobie poparcie Narodów Zjednoczonych oraz Rady Europy. W rezolucjach i rekomendacjach tych organizacji kara pozbawienia wolności uważana jest jako środek ostateczny, który powinien być stosowany wobec sprawców najpoważniejszych przestępstw. Jednocześnie podkreśla się konieczność resocjalizacyjnego ukształtowania wykonania kary pozbawienia wolności.

Krytyka dotycząca postępowania z przestępcami spowodowała podjęcie pewnych alternatywnych rozwiązań w stosunku do kary pozbawienia wolności. Środki te wprowadza się w jednak w niewielu państwach i w stosunkowo małym zakresie. Potrzeba zasadnicza modyfikacji rozwiązań w zakresie postępowania z przestępcami doprowadziła do wykształcenia się ruchu społecznego, Powstał on w Ameryce północnej i początkowo tworzyły go ……………. Grupy działaczy z czasem jednak doszło do wykształcenia pewnych form współdziałania w postaci cyklicznie organizowanych konferencji. Początkowo nosiły one nazwę Międzynarodowych Konferencji W Sprawie Znacznie Więzień. Później zmieniły nazwę na Międzynarodowa Konferencja w Sprawie Więzień Prawa Karnego [ICOPA].

Pierwsza konferencja odbyła się w 1983r. w Kanadzie i od tej pory odbywają się, co 2 lata. W Polsce odbyła się w roku 1989. Do zadań ruchu zalicza się:

• Dążenie do rozwiązywania problemu wynikłych w trakcie funkcjonowania ruchu w poszczególnych państwach

• Informowanie nowych uczestników o celach i metodach działania ……………

Ruch ten zajmuje się poszukiwaniem i wprowadzaniem alternatywnych form środków w stosunku do kary pozbawienia wolności tj. mediacja, dochodzenie odszkodowania na drodze wyniku szersze wykorzystywania kar pieniężnej, warunkowe zawieszenie postępowania z obowiązkiem naprawiania szkody. Zajmuje się również dekryminalizacją i depenalizacją niektórych zachowań ludzkich. Wskazuje się tu, że duża liczba przestępstw to wynik małej nieszkodliwości społecznej, którą można by usunąć z kodeksu karnego i traktować jedynie jako delikty cywilne. Tam, gdzie jest to niemożliwe powinno się systematycznie łagodzić kary.

W ruchu abolicjonistycznym coraz częściej zwraca się uwagę, że doszkalanie obecnego systemy penitencjarystycznego nie ma sensu, ponieważ może się przyczynić do jego utrwalania. Zwolennicy tych skrajnych poglądów uważają, że więzień działa kryminogennie. Niektórzy jednak uważają, że w przypadku osób, które nie poddają się resocjalizacji, wiezienia powinny być przynajmniej na razie utrzymane a realizacje idei ruchu powinno następować stopniowo. Społeczeństwo, bowiem na ogół nie jest przygotowane na koncepcje likwidacji więzień, dlatego obecnie należy dążyć do:

• Poprawy sytuacji więźniów

• Stopniowego rozluźnienia reżimu więziennego między innymi zwiększyć liczbę nagród oraz stosowani systemu progresywnego

• Przybliżanie społeczeństwu realiów więzienia

• Stopniowo coraz szersze włącznie społeczeństw lokalnych w proces kształtowania właściwych cech osobowości sprawców przestępstw a w przypadku więźniów szczególnie niebezpiecznych zwłaszcza zagrażających życiu lub zdrowia należy dążyć do stosowania zachować nad nimi max kontrolę, np. przymus elektronicznych kajdanek. Mocno akcentuje się również potrzebę przekonania do abolicji osób pracujących lub mających pracować w organach porządku prawnego.

Przede wszystkim należałoby przebudować programy kształtowania na studiach pierwszego i drugiego stopnia. Obecnie, bowiem kształcenie w większości przypadków jest teoretyczny. Ponadto w programach nauczania zdecydowanie za mało jest zajęć z psychologii i psychiatrii sądowej, kryminologii, psychologii niedostosowanych społecznie itp.

48. Cele wykonywania kary pozbawienia wolności

Kodeks karny wykonawczy z 1997 r. ujmuje cele wykonania kary pozbawienia wolności inaczej niż czynił to poprzedni kodeks. Artykuł 67 paragraf 1 k. k. w. stanowi, że wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, a w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. W porównaniu z poprzednim k. k. w. z 1997r. rezygnuje z przymusu resocjalizacji. Z uzasadnienia rządowego projektu k. k. w. wynika, że oddz. resocjalizacyjne stosowane wobec skazanego stało się obecnie jego uprawnieniem lub ofertą ze strony organu wykonującego, z której nie musi on skorzystać. O odrzuceniu koncepcji przymusowej resocjalizacji zadecydowały przede wszystkim 2 względy:

- potrzeba poszanowania prawa skazanego do decydowania o sobie,

- „realistyczne” uznanie faktu, że efektywne jest takie zwłaszcza oddziaływanie na dorosłego człowieka, które on sam zaakceptuje i jako jego podmiot -nawiąże współdziałanie z wychowawcami, nauczycielami, terapeutami itd.

Zasada, że resocjalizacja jest ofertą skierowaną pod adresem skazanego doznaje w k.k.w. pewnych ograniczeń jeśli chodzi o młodocianych, skazanych kierowanych do terapeutycznego systemu wykonania kary oraz skazanych uzależnionych od alkoholu albo innych śr. odurzających. Nowa kodyfikacja karna nie zamknęła jednak sporów toczących się wokół celów wykonywania kary pozb. wolności. Cele wykonywania tej kary nadal stanowią „jedno z najbardziej spornych i najtrudniejszych do rozwiązania zagadnień nauki i praktyki”. W doktrynie można spotkać pogląd, że Kodeks Karny Wykonawczy zakłada pluralizm celów wyk. kary pozb. wolności, jednak szereg zawartych w nim przepisów wskazuje na to , że prewencja indywidualna zdecydowanie przeważa nad innymi celami i stanowi cel podstawowy.

Określając cele wykonywania kary pozb. wolności w art. 67 paragraf 1 k. k. w. ustawodawca nie wspomniał o ochronie społeczeństwa. W Kodeksie Karnym Wykonawczym i regulaminie wykonywania kary pozbawienia wolności znajduje się jednak szereg przepisów zmierzających do takiego ukształtowania wykonywania tej kary, które zapewni ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo skazanych w zakładach karnych.

Art.73 paragraf 1 k. k. w. stanowi, iż w zakładach karnych utrzymuje się dyscyplinę i porządek w celu zapewnienia bezpieczeństwa i realizacji zadań kary pozb. wolności, w tym ochrony społeczeństwa przed przestępczością. Ochronie społ. i bezpieczeństwu skazanych służą te przepisy k. k. w. i regulaminu, które określają kryteria klasyfikacji skazanych, warunki udzielania przepustek, a także warunki odbywania kary przez skazanych na dożywotnie pozb. wolności, skazanych stwarzających poważne zagrożenia społ. albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu oraz skazanych za przestępstwo popełnione w zorg. grupie lub w związku przestępczym.

Ustawa o Służbie Więziennej traktuje ochronę społ. przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych oraz zapewnienie w zakładach porządku i bezpieczeństwa jako jedno z podstawowych zadań tej służby. Przepisy tej ustawy dopuszczają stosowanie przez funkcjonariuszy S. W. wobec osób pozbawionych wolności środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej lub psa służbowego i określają warunki, w jakich te środki mogą być użyte.

W nauce prawa karnego wykonawczego zasada ochrony społ. i bezpieczeństwa skazanych w zakładach karnych zaliczana jest do podstawowych zasad wyk. kary pozb. wolności, stanowiących ważne dyrektywy interpretowania i stosowania przepisów prawa oraz postępowania ze skazanymi.

1. Systematyka placówek penitencjarnych

Ustawodawca polski wprowadzi w 1970 roku nową typologię zakładów karnych. Nazwa więzienie została zastąpiona nazwą zakład karny zwykły. Obowiązujące aktualnie k.k.w. karę pozbawienia wolności wykonuje się w 4 zakładach karnych

1. dla młodocianych

2. dla odbywających karę pierwszy raz

3. dla recydywistów penitencjarnych

4. dla osób odbywających karę aresztu wojskowego

Wyżej wymienione zakłady mogą być organizowane w typy zamknięte, półotwarte, otwarte. Są one zróżnicowane pod względem stopnia zabezpieczającego, obowiązków i uprawnień w zakresie poruszania się więźniów po zakładzie i poza nim. Zakład karny mogą tworzyć samodzielne jednostki ale mogą też funkcjonować jako wyodrębnione działy zakładów karnych i aresztów śledczych. Całym zakładem karnym zarządza dyrektor, ustala porządek wewnętrzny i powołuje skład komisji penitencjarnej i innych organów kolegialnych.

Ziembiński ujmuje system penitencjarny jako całokształt określonych prawem instytucji i środków oraz zasad ich funkcjonowania i stosowania, które służą osiąganiu zadań kary pozbawienia wolności.

Wg śliwowskiego system penitencjarny to całokształt przepisów i instytucji prawa penitencjarnego oraz urządzeń zakładów penitencjarnych , zmierzających według określonego sposobu do osiągnięcia zasadniczego celu kary pozbawienia wolności.

Wyróżnia się trzy systemy penitencjarne: celkowy, progresywny i reformatorów amerykańskich.

Celkowy jest pierwszym systemem, opierał się na umieszczeniu skazanego w pojedynczej celi. Powstał w Stanach Zjednoczonych i rozwinął się w 2 odmianach pensylwańskiej i auburnskiej.

Odmiana pensylwańska (system osamotnienia) polegał na całkowitej izolacji więźnia w pojedynczej celi w dzień i w nocy. Osamotnienie miało chronić przed złymi wpływami jednostek bardziej zdemoralizowanych. Skazani mieli rozmyślać i czytać biblię. W Filadelfii w Pensylwanii otwarto pierwsze takie więzienie z 30 celami. ZA modelowy zakład uważa się Eastern Penitentiary. Zbudowane na planie gwiazdy z punktem obserwacyjnym w środku i korytarzami w ramionach.

Później pozwolono na czytanie książek i utrzymywanie kontaktów z rodziną

Wady tego systemu to częsta umieralność, brak samodzielności, choroby, zaburzenia psychiczne.

Odmiana Auburnska powstała w Nowym Jorku. Skazani w dzień pracowali razem w milczeniu a w nocy osobno . Wady tego systemu to surowe kary za zerwanie milczenia, chęć zemsty za nie i wrogość do administracji zakładu.

W St. Zj. Poparcie dla odmiany auburnskiej a w europie dla pensylwańskiej.

System progresywny polega na podziale czasu wykonywania kary na kilka etapów przy jednoczesnym łagodzeniu warunków jej odbywania w miarę wykazywania przez skazanego poprawy. Podstawy tego systemu zarysował Ch. Lukas francuski penitencjarysta. Był przeciwny izolacji. Podstawą wykonywania kary powinna być klasyfikacja skazanych i zróżnicowanie przebiegu odbywania kary przez ulgi i udogodnienia. System progresywny w prowadzony został w 1840 r w więzieniu na wyspie Norfolk przez Maconochiego . Trzy etapy kary to umieszczenie skazanego w więzieniu celkowym lub pensylwańskim. Drugi etap to roboty przymusowe według systemu auburnskiego ale bez milczenia, codzień przyznawane były punktu za zachowanie i pracę w postaci kresek i można było przejść do wyższej klasy gdzie były łagodniejsze warunki odbywania kary. Po dobyciu części kary i dużej liczbie punktów możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia. Celem sytemu było:

-uczenie samokontroli, podejmowania decyzji i wyborów

-rozbudzanie dążenia do poprawy bytu.

Angielska odmiana tego systemu zakładała pobyt w więzieniu przejściowym. Pobyt tam poprzedzał warunkowe zwolnienie. Skazani mieli dużą swobodę możliwość kontaktu , pracowali w zakładach rzemieślniczych

Irlandzka odmiana udoskonalona przez Crofton zakładała 4 etapy wykonywania kary

1. izolacja więźnia w pojedynczej celi

2. wspólne wykonywanie ciężkich robót

3. więzienie przejściowe

4. warunkowe przedterminowe zwolnienie

Crofton wprowadził dozór policyjny-co miesiąc stawiać się w jednostce policyjnej, utrzymywać kontakt z zakładem karnym i nie mógł zmieniać miejsca pobytu.

System reformatorów amerykańskich ukształtował się w Stanach Zjednoczonych po przyjęciu "deklaracji zasad" głosiła że stworzenie dobrych obywateli musi odbywać się przez wychowanie moralne a nie przymus.

Zasady te wprowadzono w życie w reformatorium w Elmirze w Nowym Jorku. Przebywali tam skazani od 16-30 lat. Istniały trzy klasy zasadnicze: niebieska czerwona i czarna od koloru obrań które nosili. Czwarta klasa to klasa specjalna nie wykazująca poprawy. Każda klas korzystała z różnych uprawnień i standardów bytowych. Nowy skazany zaczynał od klasy średniej i mógł awansować lub spaść niżej. Dyrektor Brockway wypracował system wyroków nieoznaczonych czyli ustalający minimalny czas trwania kary. Administracja więzienna zwalniała po osiągnięciu poprawy zachowania.

52. Zakład karny zamknięty

Cele mieszkalne skazanych są zamknięte przez całą dobę, jeśli jednak względy bezpieczeństwa nie stoją na przeszkodzie i decyzje oraz porządek wewnętrzny zakładu podjął dyrektor cele mogą być otwarte przez określony czas w ciągu dnia. Skazani powinni być zatrudnieni na terenie zakładu, poza terenem zakładu pod warunkiem konwojowania w pełnym systemie. Nie dotyczy to skazanych niebezpiecznych oraz odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności, mają oni pracować wyłącznie na terenie zakładu. Wszelkie zajęcia kulturalno-oświatowe, sportowe i nauczanie odbywają się na Terenia zakładu. Skazani mogą korzystać z własnej bielizny i obuwia, ale korzystanie z własnej odzieży wymaga zezwolenia dyrektora. Poruszanie odbywa się w sposób zorganizowany i pod dozorem. W tego typu zakładach nie udziela się przepustek, a nagrody związane z opuszczeniem zakładu ograniczone są szczególnymi przepisami. Skazany może korzystać z 2 widzeń w miesiącu pod dozorem funkcjonariusza, który prowadzi kontrolę rozmów. Kontrolowana są też rozmowy telefoniczne, korespondencja jest pod kontrolą administracji.

Zakład karny typu zamkniętego zgodnie z art.90 k.k.w. celem mieszkalne skazanych w zasadzie są zamknięte całą dobę. Jednak jeśli względy bezpieczeństwa nie stoją temu na przeszkodzie, cele mogą być otwarte przez określony czas w ciągu dnia. Decyzje co do otwarcia cel podejmuje dyrektor zakładu, ustalając porządek wewnętrzny zakładu. Skazani odbywając karę w takim zakładzie z reguły powinni być zatrudnieni na Terenia zakładu. Po za terenem zakładu mogą być zatrudnieni jedynie w pełnym systemie konwojowania. Nie dotyczy to jednak skazanych niebezpiecznych oraz odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności. Te dwie kategorie skazanych mogą wykonywać pracę wyłącznie na terenie zakładu. Zajęcia kulturalno oświatowe, sportowe i uczenie skazanych odbywa się na Terenia zakładu. Skazani mogą korzystać z własnej bielizny i obuwia, ale korzystanie z własnej odzieży wymaga zezwolenia dyrektora. Poruszanie się skazanych po Terenia zakładu odbywa się w sposób zorganizowany i pod nadzorem. Skazanym osadzonym w tego typu zakładzie nie udziela się przepustek, a udzielanie nagród związanych z opuszczeniem zakładu karnego ograniczone jest szczególnymi przepisami. W zakładzie karnym typu zamkniętego skazany może korzystać z dwóch widzeń w miesiącu, przy czym widzenia odbywają się pod nadzorem funkcjonariuszy, który prowadzi również kontrole rozmów. Kontrolowane są również rozmowy telefoniczne skazanych, a ich korespondencja podlega nadzorowi administracji.

Warunki zapewniające ochronę społeczeństwa:

Artykuł 88k.k przewiduje osadzenia w zakładzie karnym typu zamkniętego w warunkach zapewniającym ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu takich skazanych, którzy stwarzają ważne zagrożenie społeczne albo zagrożenia bezpieczeństwa zakładu. Z reguły w takim zakładzie odbywają karę skazani za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie lub w związku przestępczym. Warunki zapewniające ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu to dodatkowe środki zwiększające i tak relatywnie wysoki stopień zabezpieczenia i izolacji charakterystyczny dla zakładów zamkniętych.

Zasady kwalifikowania skazanych jako niebezpiecznych.

Przepisy regulaminu wprowadziły pojęcie „skazany niebezpieczny”, obejmujące podobną kategorie więźniów jak ta wspomniana w artykule 88k.k. według regulaminu o zakwalifikowaniu skazanego jako niebezpiecznego decyduje szereg kryteriów, z których jedne odnoszą się do rodzaju popełnionego czynu inne do zachowania się w czasie poprzedzonego lub obecnego odbywania kary pozbawienia wolności, a jeszcze inne do właściwości, warunków osobistych, motywacji, sposobu zachowani przy popełnieniu przestępstwa, rodzaju i zamiarów ujemnych następstw przestępstwa czy stopnia demoralizacji. Generalnie do tej grupy skazanych mogą być zakwalifikowani sprawcy wymienionych w regulaminie najpoważniejszych przestępstw (np. tych popełnionych ze szczególnym okrucieństwem lub z użyciem broni palnej, materiałów wybuchowych i łatwopalnych) oraz więźniowie, którzy podczas poprzedniego lub obecnego odbywania kary organizowali lub aktywnie uczestniczyli w zbiorowych wystąpieniach w zakładzie, dokonali lub usiłowali dokonać ucieczki, dopuścili się czynnej napaści na funkcjonariusza lub zgwałceniu lub znęcaniu się nad współwięźniem.

Warunki odbywania kary przez skazanych niebezpiecznych.

Paragraf 96 regulaminu określa szczegółowo warunki odbywania kary przez skazanych niebezpiecznych. Zgodnie z tym przepisem są oni osadzenia w specjalnej celi lub oddziale zakładu. Cele w których SA umieszczeni pozostają zamknięte całą dobę i podlegają częstszej kontroli niż cele przeznaczone dla pozostałych skazanych. Zarówno cele mieszkalne, jaki i wszystkie inne pomieszczenia wyznaczone do nauki, pracy, spacerów, widzeń, praktyk religijnych, zajęć kulturalnooświatowych i sportowych dla skazanych niebezpiecznych wyposażone są w dodatkowe zabezpieczenia techniczne ochronne. Nauka, praca i różne formy zajęć religijnych, kulturalno oświatowych sportowych mogą odbywać się tylko na terenie oddziału w którym tacy skazani są umieszczeni. Ich poruszanie się po terenie zakładu karnego ograniczone jest do niezbędnych potrzeb odbywa się pod wzmocnionym dozorem, a przy każdym wyjściu i powrocie do celi poddawani są kontroli osobistej. Również spacery i widzenia skazanych niebezpiecznych odbywają się w wyznaczonych miejscach pod wzmocnionym dozorem. W razie poważnego zagrożenia bezpieczeństwa osoby odwiedzającej dyrektor zakładu może zdecydować o udzieleniu widzenia w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt pomiędzy skazanym a odwiedzającym. Skazani noszą odzież więzienna nie mogą korzystać z własnej w podobnych warunkach odbywają karę pozbawienia wolności skazani za przestępstwo popełnione w organizowanej grupie lub związku przestępczym, nawet jeśli nie spełniają kryteriów decydujących o zakwalifikowaniu ich jako niebezpiecznych, chyba ze szczególne okoliczności przemawiają przeciwko takiemu osadzeniu.

53. Zakład karny półotwarty i otwarty

Zakład karny półotwarty

Zakład karny półotwarty charakteryzuje się mniejszym stopniem zabezpieczenie i izolacji skazanych, a w konsekwencji - większymi uprawnieniami skazanych w zakresie poruszania się po jego terenie i utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym. Artykuł 91 k.k.w. stanowi, że w takim zakładzie cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte w dzień, natomiast w porze nocnej mogą być zamknięte. Skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia oraz poruszać się po terenie zakładu w czasie i w miejscach ustalonych w porządku wewnętrznym określonym przez dyrektora zakładu. Mogą być zatrudnieni poza teren zakładu bez konwojenta albo na pojedynczych stanowiskach pracy, mogą też - po uzyskaniu zezwolenia dyrektora brać udział w nauczaniu, szkoleniu i zajęciach terapeutycznych poza zakładem. Dla skazanych odbywających karę w zakładzie tego typu administracja może organizować grupowe zajęcia kulturalno - oświatowe i sportowe również poza zakładem. Istotnym elementem zakładu półotwartego jest możliwość uzyskania przez skazanych przepustek z zakładu, ale nie częściej niż raz na dwa miesiące i na okres nie przekraczający łącznie 14 dni w roku. Regulamin (§88) przyznaje skazanym osadzonym w zakładzie półotwartym uprawnienie do korzystania z trzech widzeń w miesiącu, a jeśli chodzi o sprawowanie dozoru nad widzeniami, kontrolę rozmów skazanych oraz dozór nad ich korespondencją, to w świetle prawa przepisów regulaminu jest to możliwe, choć nieobowiązkowe.

Zakład karny typu otwartego różni się od zakładu półotwartego tym, że cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte całą dobę. W tego typu zakładzie zatrudnieniu na zewnątrz, w tym również bez konwojenta i na pojedynczych stanowiskach pracy, przepisy k.k.w. (art.92) przyznają pierwszeństwo przed zatrudnieniem wewnątrz zakładu. Skazani mogą otrzymywać z depozytu zakładowego pieniądze pozostające do ich dyspozycji, mogą też uzyskać zezwolenie dyrektora na indywidualny udział w zajęciach i imprezach kulturalno - oświatowych poza terenem zakładu. Osadzeni w zakładzie otwartym mogą uzyskać przepustki z zakładu na czas przekraczający 28 dni w roku i nie częściej niż raz w miesiącu. Zgodnie z regulaminem (§89) mają oni prawo do korzystania z nieograniczonej liczby widzeń w dniach i godzinach wyznaczonych porządkiem wewnętrznym zakładu. Rozmowy w trakcie widzeń oraz rozmowy telefoniczne nie podlegają kontroli, a korespondencja nie jest nadzorowana. Regulamin nakłada na administrację otwartego zakładu karnego powinność, aby w miarę możliwości stworzyła skazanym warunki do przygotowania dodatkowych posiłków we własnym zakresie. Przepustki przewidziane dla skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach typu otwartego i półotwartego w praktyce określane są niekiedy jako przepustki systemowe w odróżnieniu od przepustek nagrodowych oraz przepustek losowych. Decyzję o udzieleniu skazanemu takiej przepustki podejmuje dyrektor zakładu. Na podstawie art. 93 k.k.w. do przepustek systemowych stosuje się odpowiednio szereg przepisów dotyczących nagród związanych z opuszczeniem zakładu karnego. W świetle tych przepisów udzielenie skazanemu przepustki wymaga spełnienia dwóch przesłanek. Pierwsza z nich ma charakter merytoryczny - stanowi ją pozytywna prognoza co do zachowania się skazanego podczas pobytu poza zakładem (art. 139 §1 k.k.w.). Druga przesłanka o charakterze formalnym dotyczy odbicia przez skazanego określonej części kary. Przepustka może być udzielona skazanemu, który odbył co najmniej połowę tej części kary, po której mógłby być warunkowo przedterminowo zwolniony. Skazanemu odbywającemu karę 25 lat pozbawienia wolności przepustka może być udzielona po odbyciu co najmniej 5 lat kary, a odbywającemu karę dożywotniego pozbawienia wolności - 15 lat.

Skazany, który korzysta z przepustki, zobowiązany jest przepisami k.k.w. (art. 140 w zw. z art. 93) do bezzwłocznego zgłoszenia się do właściwej jednostki Policji w celu potwierdzenia miejsca pobytu oraz do zgłoszenia się we właściwej jednostce w razie zmiany miejsca pobytu. Dyrektor zakładu karnego może zobowiązać skazanego do określonego zachowania się w trakcie przepustki, a zwłaszcza do przebywania w miejscach określonych w zezwoleniu lub do częstszego zgłaszania się do jednostki Policji. W nauce prawa karnego wykonawczego zwraca się uwagę na to, że treść obowiązku określonego zachowania się nie może nadmiernie ingerować w możliwość swobodnego dysponowania przez skazanego jego czasem spędzanym poza zakładem. Regulamin wprowadził dodatkowe ograniczenia dotyczące udzielania przepustek. Zgodnie z §51 w zw. z S50 regulaminu warunkiem udzielenia skazanemu przepustki jest uwiarygodnienie przez niego, że czas pobytu poza zakładem spędzi z osobą najbliższą lub godną zaufania. Dyrektor zakładu może uzależnić wykorzystanie przepustki od zgłoszenia się tej osoby w zakładzie karnym. Nadużycie zaufania w trakcie przepustki, zwłaszcza poprzez popełnienie nowego przestępstwa lub niepowrócenie w wyznaczonym terminie, związane jest z szeregiem ujemnych konsekwencji. Na podstawie art. 140 § 4 k.k.w. sędzia penitencjarny może zarządzić w takim wypadku, że czas przebywania poza zakładem zostanie odliczony od okresu odbywania kary. Nadużycie zaufania może być podstawą odpowiedzialności dyscyplinarnej skazanego i nie pozostaje bez znaczenia dla oceny jego postępów w resocjalizacji. Dyskusyjne jest natomiast, czy niepowrócenie z przepustki bez usprawiedliwionej przyczyny w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu wypełnia znamiona przestępstwa określonego w art. 242 §2 k.k.

55. Zakłady karne o zaostrzonym rygorze (na świecie)

W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje więzienie o zaostrzonym rygorze, które uznaje się za najnowocześniejszy zakład karny dla szczególnie niebezpiecznych skazanych. W Oak Park Heights wielu więźniów przebywa stale w zamkniętych celach. Samo zezwolenie na opuszczenie tych pomieszczeń jest traktowane jako nagroda i przywilej za dobre sprawowanie.

Skazani wykorzystają każdą sposobność by zaatakować strażnika czy drugiego więźnia, ale to miejsce zaprojektowano atak aby ich powstrzymać. To więzienie o maksymalnym rygorze. Kilka kilometrów ogrodzenia z drutu kolczastego ostrzega przed niebezpieczeństwem, zakład przypomina fortecę, grube 4-piętrowe mury tworzą solidny bunkier ustawiony w płytkim zagłębieniu terenu. W środku więźniowie są podzieleni na małe grupy, aby łatwiej ich było kontrolować. Składa się z 9 bloków więziennych, w każdym do 60 skazańców. Aby zapanować nad więźniami każdy blok posiada własną budkę strażniczą oraz personel. Wsparcie otrzymują z centrum dowodzenia.

Centrum kontroli monitoruje każde drzwi i sprawdzają wszystkie kamery, mają dostęp do wszystkiego. (500 kamer)

Najsilniejszą bronią więzienia przeciw skazanym jest izolacja.

Pobyt przebywający w izolatce, ma możliwość wyjścia na spacer na 1 h.

Rozbudowany system ostrych kar. Więzienie o najostrzejszym rygorze to forteca, a oddział kontroli administracyjnej to loch. Trafiają do niego najniebezpieczniejsi, nieprzewidywalni zbrodniarze. Ich swoboda jest ograniczana w maksymalnym stopniu. Za każdym razem gdy opuszczają cele są krępowani. Zakładają kajdanki na nadgarstki, łańcuch zakładają w pasie i przypinają do klamer na kostkach i nadgarstkach. 3 funkcjonariuszy go odprowadza. NA wszystko mają określony czas - toaletę, prysznic. Cela to beton i stal. W celi nie ma kontaktu z ludzkością, nie dociera tu nawet dźwięk. Pozostają tu 23 h, 1h mają na ćwiczenia.

W więzieniu OPH mają możliwości, jeśli stosują się do panujących zasad mogą uczęszczać na lekcje wykształcenia ogólnego, pracować zarobkowo, spotykać się z innymi skazańcami w pomieszczeniach wspólnych.

Minnesota Out Hight Park

Główną formą kontroli jest izolacja. Skazani mogą jednak przebywać poza celami, gdy zgodzą się na resocjalizację.

W 1991 r w Oklahomie otwarto oddział H, z którego do tej pory nikomu nie udało się uciec. Znajduje się on w podziemiach, posiada grube mury.

Osadzony opuszczając cele przechodzi rewizję osobistą, zakładane są mu kajdanki, łańcuch i odprowadzany jest przez 2 strażników. Nie ma kontaktu z innymi więźniami. Powodem przebywanie w oddziale H jest złe sprawowanie w zakładzie karnym. Ich cele na oddziale izolacyjnym są sprawdzane 10 razy dziennie. Cele są głównie 2 - osobowe. Jedzenie posiłków również odbywa się w celi. Mimo iż więźniowie są wciąż kontrolowani potrafią się porozumiewać między sobą stosując własny system znaków.

W oddziale odprawiane są msze. Jest też cela śmierci, w której oczekuje się na wykonanie wyroku przez 60 dni. Skazani mają możliwość przebywania i pracowania w bibliotece. Znajduje się tu komora egzekucyjna, w której wykonuje się wyrok śmierci przez wstrzyknięcie trucizny. Wychodząc na boisko więźniowie z oddziału H mogą być w 6 - osobowych grupach.

59. Terapeutyczny system wykonania kary pozbawienia wolności

System wykonywania kary nie jest związany z rodzajem ani typem zakładu karnego. W każdym zakładzie karnym poszczególni skazani mogą obywać karę w różnych systemach.

W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani u których występują zaburzenia psychiczne, upośledzenie umysłowe, uzależnienie od alkoholu, innych środków odurzających albo niepełnosprawność fizyczna jeżeli wymagają specjalistycznego oddziaływania, opieki psychologicznej lekarskiej albo rehabilitacyjnej.

Specjalne więzienia dla takich skazanych powstały w Polsce w okresie międzywojennym a w ustawie z 1939r wyodrębniono je formalnie jako jeden z zakładów karnych.

Wykonywanie kary w systemie terapeutycznym dzięki stosowaniu środków leczniczych i psychokorekcyjnych uwzględniających właściwości i potrzeby skazanych zmierza do przygotowania ich do powrotu do społeczeństwa. Szczegółowe cele:

-zapobieganie pogłębianiu się patologicznych cech osobowości

-przywracanie równowagi psychicznej

-kształtowanie zdolności współżycia społecznego i przygotowanie do samodzielnego życia.

Realizacji wymienionych celów służy:

-dostosowanie wykonywania kary do potrzeb w zakresie leczenia, zatrudnienia, nauczania i wymagań higieniczno-sanitarnych.

Odbywanie kary w tym systemie nie wymaga zgody skazanego. Jeśli u skazanych stwierdzono uzależnienia od środków odurzających, psychotropowych lub alkoholu wymaga orzeczenie sądu penitencjarnego jeśli się na to nie godzą skazani. Nakłada na nich obowiązek uczestniczenia w zajęciach indywidualnych i grupowych, udzielania informacji o chorobach, urazach i warunków wychowywania osobom prowadzonym.

Skazani w tym systemie powinni być umieszczani w oddziale terapeutycznym o określonej specjalizacji przepisy regulaminu nie wykluczają wykonywania kary w takim zakładzie w którym nie wyodrębniono oddziału terapeutycznego.

W oddziale mogą przebywać również inni skazani jeśli przemawiają o tym względy wychowawcze np. Niepełnosprawni fizycznie którzy potrzebują pomocy.

System ten jest z założenia przejściowy stosowanym przez czas w którym skazany wymaga specjalistycznych oddziaływań. Później przenoszeni są do zwykłego lub programowego oddziaływania.

60. System programowanego oddziaływania

Szczególnie nakierowany na resocjalizacje

Podstawą wykonywania kary w tym systemie jest indywidualny program oddziaływania opracowany przy współudziale skazanego.

Indywidualny pr. oddziaływań powinien zawierać :

• Rodzaj i formę oddziaływań wychowawczych, którym skazany zostanie poddany w trakcie odbywania kary

• Rodzaju i warunków pracy jakie będzie wykonywał

• Kierunków i form nauczania, jakim zastanie objęty

• Rodzajów i form zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych w których będzie uczestniczył

• Zakresu sposobów utrzymywania kontaktów z rodziną

• Sposoby wywiązywania się skazanego z obowiązków alimentacyjnych i innych zobowiązań nałożonych przez sąd.

Prawo do wyboru systemu:

System programowanego oddziaływania jest potraktowany w k.k.w. jako oferta pod adresem skazanego i może on przyjąć ja lub odrzucić.

Warunkiem przystąpienia jest współudział skazanego w planowaniu.

• świadczy to o podmiotowym traktowaniu skazanego

• zwiększa prawdopodobieństwo pozytywnych skutków oddziaływań

młodociani odbywają karę w tym programie obligatoryjnie zmiana nastąpić może po ukończeniu 24roku życia- staja się dorosłymi zgodnie z rozumieniem kodeksu

Obowiązkiem administracji zakładu co do programów:

• poinformowanie skazanego o programach resocjalizacji

• sporządzenie projektu programu oddziaływania

charakter oddziaływania wychowawczego w omawianym systemie odbywania kary.

61. Praca jako środek oddziaływania penitencjarnego

Praca skazanych w dokumentach międzynarodowych

We współczesnych systemach penitencjarnych praca skazanych traktowana jest jako jeden z najważniejszych środków oddziaływania resocjalizacyjnego, zmierzającego do osiągnięcia celów kary. Takie stanowisko znalazło odzwierciedlenie we Wzorcowych Regułach Minimum Postępowania z Więźniami. Reguła 71 stanowi, iż „ więźniom zapewnia się wykonywanie pracy społecznie użytecznej, wystarczającej dla dania im zatrudnienia w czasie zwykłego dnia roboczego”, a także akcentuje wychowawczą funkcję pracy: „Tak dalece jak to możliwe praca przydzielana więźniom ma przyczyniać się do podtrzymania lub rozwoju ich zdolności do zarabiania na uczciwe życie po zwolnieniu”. Podobne zalecenia zawierają Europejskie Reguły Więzienne. Do podstawowych standardów postępowania z więźniami zaliczono w nich zapewnienie im pożytecznej pracy lub innych celowych zajęć w czasie normalnego dnia roboczego oraz przydzielanie im takiej pracy, która możliwie najbardziej przyczyni się do zwiększenia ich szans na znalezienie zatrudnienia po zwolnieniu.

Przepisy prawa międzynar. zakazujące pracy przymusowej lub obowiązkowej dopuszczają nałożenie obowiązku pracy na osoby pozbawione wolności.

Zarówno Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych jak i Europ. Konwencja Praw Czł. przewidują, że pojęcie „pracy przymusowej lub obowiązkowej” nie obejmuje pracy wymaganej od osoby pozbawionej wolności w czasie wykonywania tej kary ani w okresie warunkowego zwolnienia.

Obowiązek pracy

Obowiązujący kodeks Karny Wykonawczy (art.116) nakłada na skazanych odbywających karę pozb. wolności obowiązek pracy, o ile przepisy szczególne nie przewidują zwolnienia z tego obowiązku. Z obowiązku pracy zwolnieni są skazani za przestępstwo popełnione z motywacji politycznej, religijnej lub przekonań ideowych określani w nauce prawa karnego wykonawczego jako więźniowie sumienia, oraz skazani uznani przez lekarza niezdolnymi do pracy ze wzgl. na stan zdrowia. Ponadto przewidziano możliwość zwolnienia skazanego z obowiązku pracy z powodu, że pobiera on naukę oraz z innych ważnych przyczyn. Tym samym w k. k. w. zrealizowano postulat, który od wielu lat podnoszony był w nauce, a mianowicie postulat zrezygnowania z jednoczesnego nakładania na skazanego obowiązków pracy i nauki.

W przeciwieństwie do poprzedniego obowiązujący k.k. w. nie przyznaje więźniom prawa do pracy. Skazanemu zapewnia się w miarę możliwości świadczenie pracy. W związku z treścią tego przepisu w literaturze podniesiono zarzut, iż administracja zakładu karnego, zobligowana jedynie do zapewnienia skazanym świadczenia pracy w miarę możliwości, nie zada sobie trudu poszukiwania pracy, obarczając winą za wysoki wskaźnik bezrobocia wśród skazanych złą sytuację społ.- ekonom.

Znaczenie oddziaływania przez pracę

Według k.k. w. praca, a zwłaszcza ta sprzyjająca zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych stanowi podstawowy środek oddziaływania na skazanych. Praca stanowi najważniejszy sposób aktywizacji skazanych w zakładach karnych dając im wiele korzyści i satysfakcji, a nierzadko też przygotowuje ich do życia w społeczeństwie. Przepisy ustawy o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności wyrażają wprost zasadę, że ekonomiczne aspekty zatrudnienia powinny być podporządkowane celom resocjalizacyjnym.

Zatrudnienie skazanego przynosi szereg korzyści istotnych również z wychowawczego punktu widzenia. Zatrudnienie umożliwia zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych przez skazanych, którzy takich kwalifikacji nie posiadają oraz podtrzymanie i rozwój kwalifikacji u osób, które nabyły je w przeszłości. Praca wykonywana w toku kary pozb. wolności uczy skazanych, że z jej efektów mogą utrzymać siebie i rodzinę. Przynosi tez wymierne korzyści ekonomiczne samym skazanym umożliwiając im dokonywanie zakupów w zakł. karnym, przyczynianie się do utrzymania rodziny oraz gromadzenie środków zapewniających utrzymanie w pierwszym okresie po zwolnieniu z zakł. karnego. Wykonywanie pracy zapobiega bezczynności i nudzie, ograniczając tym samym rozwój podkultury więziennej oraz przyczynia się do wzrostu poczucia wł. wartości i szacunku do siebie. Zatrudnienie skazanych stanowi także źródło bezpośrednich korzyści społecznych, ponieważ wpływy do budżetu z tego tytułu obniżają koszty utrzymania zakładów karnych.

Funkcję resocjalizacyjną pełni przede wszystkim praca zgodna z zainteresowaniami skazanych oraz pozwalająca im zdobyć lub rozwinąć umiejętności, które będą mogli wykorzystać po zwolnieniu z zakładu karnego.

Przy kierowaniu do pracy uwzględnia się w miarę możliwości zawód, wykształcenie, zainteresowania, potrzeby osobiste skazanego ( właśnie skoncentrowanie się na osobie skazanego a nie potrzebach zakł. karnego uznawane jest za krok na drodze odchodzenia od przedmiotowego traktowania skazanych i traktowania ich jako taniej siły roboczej, jak to było w latach minionych). Kolejnym wyrazem podmiotowego traktowania więźniów jest stworzenie dla niektórych z nich możliwości współdecydowania o rodzaju zatrudnienia.

Podstawy zatrudnienia skazanych

Dyrektor zakładu karnego musi wyrazić zgodę na podpisanie przez skazanego umowy o pracę.

Skazani mogą być zatrudniani na różnych podstawach prawnych :

-na podstawie umowy o pracę zawartej z pracodawcą,

- -II- skierowania do pracy wydanego prze dyrektora zakł. karnego,

- -II- umowy zlecenia, umowy o dzieło, czy umowy agencyjnej.

Miejsce zatrudnienia skazanych

- na terenie zakł. karnego, (min. dla skazanych na dożywocie)

- w przywięziennych zakładach pracy,

- u osób fizycznych,

- na terenie oddziału, w którym zostali umieszczeni (dotyczy min. skazanych niebezpiecznych),

- poza zakładem karnym ( tylko w systemie konwojowania!, bez konwojowania ci, którzy odbywają karę w zakł. półotwartych i otwartych).

Zasady odpłatności pracy skazanych

Praca skazanych jest odpłatna, wynagrodzenie im przysługujące nie może być niższe od najniższego wynagr. pracowników, określonego na podst. Kodeksu Pracy. Wyjątek stanowią prace porządkowe na rzecz zakładu karnego, oraz porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego w wymiarze nie przekraczającym 60 h. miesięcznie (za tego rodzaju prace nie przysługuje wynagrodzenie). Za zgodą skazanego można mu zezwolić na nieodpłatne zatrudnienie przy pracach publicznych czy porządkowych na rzecz zakładu karnego, organów samorządu teryt. czy na cele charytatywne.

10% wynagrodzenia za pracę oraz dochodu skazanego pracującego na własny rachunek ulega potrąceniu na cele pomocy postpenitencjarnej.

Skazany nie otrzymuje wynagrodzenia za pracę do rąk własnych a przekazywane ono jest do zakładu karnego w którym przebywa. Zakład dokonuje odpowiednich potrąceń i przekazuje kwoty odpowiednim osobom czy instytucjom. Skazany może dysponować tylko środkami, które pozostają po dokonaniu odpowiednich potrąceń, może je przekazać na rachunek bankowy, na książeczkę oszczędnościową lub do depozytu zakładu.

Urlop wypoczynkowy i zwolnienie od pracy:

Skazanemu zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę po roku nieprzerwanej pracy wykonywanej w trakcie odbywania kary pozb. wolności przysługuje 18 dni urlopu wypoczynkowego.

Przywięzienne zakłady pracy

Mogą one być tworzone przy zakładach karnych w celu tworzenia warunków do zatrudniania osób pozbawionych wolności oraz prowadzenia działalności gospodarczej. Mogą one działać miedzy innymi jako przedsiębiorstwa państwowe, gospodarstwa pomocnicze, spółki akcyjne( w tych zakładach co najmniej 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby pozbawione wolności)

62. Nauka, jako środek oddziaływania penitencjarnego

Obok pracy nauka stanowi kolejny środek oddziaływania na osoby pozbawione wolności. Znaczenie wśród środków oddziaływania na skazanych wynika stąd, że osoby przebywające w zakładach karnych charakteryzują się na ogół niskim poziomem wykształcenia ogólnego i przygotowania zawodowego. Nauczanie pozwala im na zdobycie odpowiedniego wykształcenia ogólnego oraz rozwój umiejętności i kwalifikacji, które zwiększają ich szanse na znalezienie pracy po zwolnieniu z zakładu. W trakcie odbywania kary pozbawienia wolności nauka dyscyplinuje skazanych i integruje ich wokół pozytywnych celów i dążeń. Systematyczne uczestniczenie w procesie nauczania ,, wyrabia w skazanych poczucie obowiązku i odpowiedzialności, przyzwyczaja go do planowego wysiłku, uczy współdziałania, rozwija ambicję, wskazuje nowe perspektywy życiowe" Równie istotne jest to, że wypełnienie dnia obowiązkami związanymi z nauką stanowi antidotum na nudę, apatię i monotonię więziennego życia, a tym samym ,, jest czynnikiem zmniejszającym możliwość wzajemnej demoralizacji, towarzyszącej zawsze pustym godzinom życia w zakładzie karnym".

Przepisy k.k.w., regulujące nauczanie, opierają się na przekonaniu, że jest ono ,,niekwestionowanym, ważnym środkiem wychowania w więzieniach. Odpowiednie wykształcenie, zwłaszcza młodszych wiekiem skazanych, stanowi warunek ich prawidłowej adaptacji w społeczeństwie". Zgodnie z art. 130 § 1 k.k.w. w zakładach karnych prowadzi się nauczanie w zakresie szkoły ponadpodstawowej i na kursach zawodowych.

Kodeks karny wykonawczy (art. 102 pkt 5) wśród praw skazanych wymienia się prawo do kształcenia i samokształcenia, natomiast generalnie nie nakłada się na nich obowiązku kształcenia. Wyjątek stanowią skazani, którzy nie ukończyli szkoły podstawowej, ponieważ nauczanie w zakresie szkoły podstawowej jest w zakładzie karnym obowiązkowe. Kolejnym wyjątkiem są młodociani, którzy nie mają wyuczonego zawodu albo po odbyciu kary nie będą mogli go wykonywać. W odniesieniu do tej grupy skazanych k.k.w. nakłada na administrację zakładu karnego obowiązek prowadzenia nauczania, stosowanie do ich możliwości i uzdolnień.

Przepisy k.k.w. dopuszczają również pobieranie nauki poza obrębem zakładu karnego, jakkolwiek jest to uzależnione od spełnienia szeregu warunków. W zakładach karnych typu zamkniętego nauczanie organizowane jest wewnątrz zakładu. Poza jego obrębem mogą więc pobierać naukę skazani odbywający karę w zakładach typu półotwartego i otwartego po uprzednim uzyskaniu zgody dyrektora zakładu karnego, jeżeli spełniają ogólnie obowiązujące wymagania w oświacie publicznej, zachowują się poprawnie oraz zagrażają porządkowi prawnemu. Skazani spełniający te warunki mogą również uzyskać zezwolenie dyrektora zakładu na udział w konsultacjach i zdawanie egzaminów poza zakładem. Artykuł 131 § 3 k.k.w. wyklucza jednak możliwość udziału w konsultacjach i zdawaniu egzaminów poza zakładem przez skazanych odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności, nawet jeżeli umieszczenie są w zakładach półotwartych lub otwartych. trudno nie zauważyć tutaj pewnej niekonsekwencji ustawodawcy, który w odniesieniu do odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności wykluczył możliwość konsultacji i zdawania egzaminów poza zakładem karnym, natomiast nie wykluczył możliwości uczenia się poza jego obrębem.

Skazanym nie posiadającym wystarczających środków pieniężnych zakład karny udostępnia nieodpłatnie niezbędne podręczniki i pomoce naukowe. Pobierana przez nich nauka z zasadzie jest bezpłatna. Jednak regulamin ( § 42 ust. 1) przewiduje, że zawodowe szkolenia kursowe może być odpłatne w całości lub częściowo. Zgodnie z § 42 ust. 2 regulaminu skazany ponosi również koszty kształcenia w szkołach poza obrębem zakładu karnego. W wypadku, gdy koszty te nie są wyższe niż koszty kształcenia w zakładzie, mogą być pokryte przez zakład w całości lub w części.

Skazany, który w zakładzie karnym ukończył szkołę albo kurs, otrzymuje odpowiednie świadectwo lub zaświadczenie wydane według wzorów ogólnie obowiązujących i bez wskazania, że uzyskał je w czasie odbywania kary. Skazany zwolniony z zakładu karnego przed ukończeniem roku szkolnego lub szkolenia kursowego może złożyć w zakładzie karnym egzaminy końcowe.

Pobieranie nauki w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności może być podstawą zwolnienia od obowiązku pracy (art.121 § 4 k.k.w.). Kodeks karny wykonawczy przewiduje również, że skazanemu wywiązującemu się z obowiązków ucznia po roku nauki dyrektor zakładu może udzielić 14-dniowego urlopu, jeśli nie ma on prawa do takiego urlopu z tytułu wykonywanej pracy. W czasie urlopu przysługują mu takie same uprawnienia i ulgi, jakie przysługują skazanym korzystającym z urlopu wypoczynkowego lub zwolnienia od pracy. Według uzasadnienia k.k.w. możliwość zwolnienia uczących się skazanych z obowiązku pracy oraz przyznania im urlopu jest wyrazem docenienia roli kształcenia w systemie środków oddziaływania na więźniów. W celu dalszego zharmonizowania rozwiązań dotyczących nauczania i zatrudnienia przepisy k.k.w. stanowią, że praktyczna nauka zawodu może być połączona z pracą produkcyjną, jeżeli jest to zgodne z programem nauczania, a praca w warsztatach szkolnych i praktyczna nauka zawodu, wynikające z programu nauczania, są obowiązkowe.

W ostatnich latach nauczanie ogólnokształcące i szkolenie zawodowe skazanych przebywających w zakładach karnych napotykało na pewne problemy. Z jednej strony wynikały one z ograniczonych możliwości zakładów, z drugiej - ze spadku zainteresowania samych skazanych udziałem w nauczaniu czy szkoleniu wobec kurczącego się rynku pracy i wyraźnego wzrostu bezrobocia. W ,,Raporcie o stanie więziennictwa, iż rozwiązanie tych problemów wymaga m. in. modyfikacji kierunków i form organizacyjnych więziennego szkolnictwa, aby mogło ono zapewnić więźniom możliwość kontynuowania nauki po zwolnieniu oraz ułatwić im znalezienie pracy w warunkach dużej konkurencji. Po wejściu w życie k.k.w. z 1997 r. skazani, którzy wyrazili zgodę na odbywanie kary w systemie programowanego oddziaływania, uzyskali wpływ na określanie kierunków i form nauczania, jakimi będą objęci podczas pobytu w zakładzie. Upodmiotowienie skazanych poprzez stworzenie im możliwości współdziałania z administracją zakładu karnego przy opracowywaniu indywidualnych programów oddziaływania pozwala przypuszczać, że w przyszłości wzrośnie również ich zainteresowanie nauczaniem. Według danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości w roku szkolnym 1997/98 spośród 42 130 skazanych nauczaniem objętych było 4 822, czyli około 11%. W większości pobierali oni naukę w zasadniczych szkołach zawodowych (3 201 osób). W szkołach podstawowych uczyło się 778 skazanych, w średnim studniach zawodowych - 391, w technikach zawodowych - 435 i w liceach ogólnokształcących - 17.

63. Zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe jako środki oddziaływania penitencjarnego

We współczesnych systemach penitencjarnych do zajęć kulturalno- oświatowych i sportowych przywiązuje się coraz większą wagę. Spora część skazanych odbywających karę pozbawienia wolności wywodzi się ze środowisk zaniedbanych , nie przejawiających żadnego zainteresowania uczestnictwem w życiu kulturalnym. Rozwój zainteresowań skazanych oraz potrzeby realizacji tych zainteresowań w czasie wolnym od nauki i pracy stanowi istotny czynnik zmniejszających prawdopodobieństwo powrotu do przestępczości. Nie mniej istotne jest to , że racjonalne wypełnienie czasu wolnego w trakcie pobytu w zakładzie karnym „ zapobiega wzajemnej demoralizacji i deprawacji, tworzeniu się i zacieśnieniu solidarności przestępczej , a poza tym przeciwdziała nudzie , która często wywołuje zmęczenie psychiczne”. Zajęcia sportowe pozwalają na zachowanie zdrowia fizycznego i psychicznego. W warunkach izolacji więziennej tego typu zajęcia dają możliwość zaspokojenia potrzeby ruchu oraz przyczyniają się do łagodzenia napięć i konfliktów. W odniesieniu do młodocianych i niektórych skazanych z zaburzeniami psychicznymi zajęcia sportowe stanowią środek terapeutyczny. W Polsce powojennej zajęcia kulturalno - oświatowe i sportowe długo stanowiły obszar zaniedbanych ze względu na wysoki stopień izolacji skazanych, brak odpowiedniej bazy wewnątrz zakładów oraz przeludnienie, które niejednokrotnie powodowało konieczność likwidacji świetlic oddziałowych i innych pomieszczeń przeznaczonych do prowadzenia tego typu zajęć. W efekcie praca kulturalno - oświatowa w zakładzie karnym ograniczyła się do biernego odbioru filmów czy audycji radiowych. Wobec braku boisk sportowych, bieżni i sal gimnastycznych zajęcia ruchowe w zakładzie karnym sprowadzały się do spacerów odbywanych z reguły na skrawku terenu obudowanym betonowymi ścianami, czyli na tzw. Spacerniaku. Reforma więziennictwa zapoczątkowana w roku 1990 w ciągu kilku następnych lat przyniosła zmiany, które wywarły istotny wpływ na zakres i formy działalności kulturalno- oświatowej i sportowej. W wielu zakładach karnych rozbudowano bazę materialną niezbędna do prowadzenia takich zajęć, niejednokrotnie przy współpracy samych skazanych oraz przy pomocy instytucji, organizacji i stowarzyszeń działających na rzecz osób pozbawionych wolności. Przywrócono zlikwidowane wcześniej świetlice oddziałowe i wyposażono je w niezbędny sprzęt. Dzięki zbiórkom społecznym i wsparciu niektórych wydawnictw zwiększono księgozbiory wielu więziennych bibliotek. W licznych zakładach uruchomiono boiska do gry oraz sale do ćwiczeń gimnastycznych. Skazanym zezwolono na posiadanie w celach własnych odbiorników radiowych i telewizyjnych. Rezygnacja z represyjnego modelu wykonywania kary pozbawienia wolności na rzecz modelu racjonalnego i humanitarnego spowodowała , że osoby, stowarzyszenia i instytucje zainteresowane pracą wśród skazanych uzyskały dostęp do zakładów. Umożliwiło to organizowanie imprez artystycznych wewnątrz zakładów karnych oraz uczestnictwo części skazanych w imprezach kulturalno- oświatowych i sportowych , odbywających się poza zakładem karnym. Przepisy k.k.w , które w porównywaniu z poprzednio obowiązującym stanem prawnym rozszerzyły możliwości organizowania czasu wolnego skazanych, pod wieloma względami usankcjonowały rozwiniętą już wcześniej praktykę. Artykuł 135 k.k .w .zobowiązuje administrację zakładu karnego do tworzenia skazanym warunków do odpowiedzialnego spędzania czasu wolnego poprzez organizowanie zajęć kulturalno- oświatowych, wychowania fizycznego i sportowych oraz pobudzenie ich aktywności społecznej. Artykuł 136/1 k.k.w. przewiduje , że skazanym można zezwolić na tworzenie zespołów w celu prowadzenia działalności kulturalnej , oświatowej, społecznej i sportowej. Udzielenie zezwolenia należy do kompetencji dyrektora zakładu karnego. Dyrektor może również udzielić skazanym zezwolenia na nawiązanie kontaktów oraz współdziałanie z odpowiednimi organizacjami , instytucjami i stowarzyszeniami Odpowiednie organizacje , instytucje i stowarzyszenia to te, których celem działania jest uczestniczenie w wykonywaniu kar oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych. Na podstawie art. 38 k.k.w uzyskały one możliwość prowadzenia działalności kulturalno- oświatowej i sportowej w zakładach karnych w porozumieniu z dyrektorami tychże zakładów . W Kodeksie karnym wykonawczym uregulowano także problem posiadania odbiorników radiowych, telewizyjnych w celach mieszkalnych. Zgodnie z art. 135/2 k.k.w w każdym zakładzie karnym stwarza się możliwość korzystania z urządzeń audiowizualnych w świetlicach i celach mieszkalnych. Korzystanie z tych urządzeń nie może jednak zakłócać ustalonego porządku w zakładzie.

64. Stosowanie kar jako środków oddziaływania penitencjarnego

Kary skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za zawinione naruszenie nakazów lub zakazów wynikających z ustawy, regulaminu lub innych przepisów wydanych na jej podstawie albo ustalonego w zakładzie karnym lub miejscu pracy porządku, zwane dalej „przekroczeniem”. Jeżeli przekroczenie zawiera znamiona wykroczenia, skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej, chyba, że wykroczenie popełnione zostało w czasie pobytu poza obrębem zakładu karnego.

Karami dyscyplinarnymi są:

- nagana

- pozbawienie wszystkich lub niektórych nie wykorzystanych przez skazanego nagród lub ulg albo zawieszenie ich wykonania, na okres do 3 miesięcy

- pozbawienie korzystania z udziału w niektórych zajęciach kulturalno - oświatowych lub sportowych, z wyjątkiem korzystania z książek i pracy na okres do 3 miesięcy

- pozbawienie możliwości otrzymania paczek żywnościowych, na okres 3 miesięcy

- pozbawienie lub ograniczenie możliwości dokonywania zakupów artykułów żywnościowych lub wyrobów tytoniowych na okres 3 miesięcy

- udzielenie widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt osoby odwiedzającej, na okres 3 miesięcy

- obniżenie przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę, nie więcej niż o 25%, na okres do 3 miesięcy

- umieszczenie w celi izolacyjnej na okres do 28 dni

65. Stosowanie nagród jako środków oddziaływania penitencjarnego

Skazanemu wyróżniającemu się dobrym zachowaniem w czasie odbywania kary mogą być przyznawane nagrody. Nagroda może być również przyznana skazanemu w celu zachęcenia go do poprawy zachowania.

Nagrodami są:

- zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie

- zezwolenie na widzenie bez osoby dozorującej

- zezwolenie na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu, bez osoby dozorującej

- zatarcie wszystkich lub niektórych kar dyscyplinarnych

- nagroda rzeczowa lub pieniężna

- uchylony

- zezwolenie na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego, z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin

- zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni

- pochwała

- zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno - oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu

- zezwolenie na przekazanie osobie wskazanej przez skazanego upominku

- zezwolenie na odbywanie widzeń we własnej odzieży

- zezwolenie na otrzymywanie dodatkowej paczki żywnościowej

- zezwolenie na dokonywanie dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym

- zezwolenie na telefoniczne porozumienie się skazanego ze wskazaną przez niego osobą na koszt zakładu karnego

Nagrody wymienione w art. 138 § 1pkt 7 lub 8 można przyznać skazanemu, którego postawa w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczenie, że w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku prawnego, po obyciu przez niego co najmniej połowy tej części kary, po której mógłby być warunkowo przedterminowo zwolniony lub połowy kary nie przekraczającej 6 miesięcy.

Najwyższe nagrody to przepustki nagrodowe, umożliwiają one skazanemu utrzymywać więzi z rodziną oraz środowiskiem lokalnym na wolności. Istnieją dwie przesłanki przyznania przepustki nagrodowej: pozytywna prognoza zachowania skazanego poza zakładem i odbycie przez skazanego kreślonej części kary. Zasady obowiązujące podczas przepustki: używanie własnego obuwia, odzieży i bielizny jeśli jest zniszczona to zakład karny ma obowiązek udzielenia mu stosownej pomocy. Przepustka nagrodowa może być przyczyną usprawiedliwiającą niewykonanie przez skazanego pracy. Na jego wniosek administracja więzienna wypłaca też mu pieniądze pozostające do jego dyspozycji.

Przepustki Nagrodowe wprowadzone zostały juz od 1969 r na 5 dni. Ich forma i częstotliwość udzielania bardzo się zmieniały w ciągu kolejnych lat. Na początku lat 90 duże udzielanie takich przepustek spotkało się z krytyka opinii publicznej, polityków i środowisk prawniczych, co bardzo zmniejszyło ich częstotliwość.

Skazany ma obowiązek podczas takiej przepustki zgłosić się do właściwej terytorialnie jednostki Policji w celu potwierdzenia miejsca pobytu. Jeśli nie wróci z przepustki na czas, będzie pod wpływem środków odurzających, lub popełni przestępstwo to nadużywa zaufania. Jeśli bez usprawiedliwionej przyczyny nie powrócił do zakładu w ciągu 3 dni to popełnia przestępstwo zagrożone kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Zawinione nadużycie zaufania może być podstawą odpowiedzialności dyscyplinarnej i mieć wpływ na ocenę okresowych postępów w resocjalizacji skazanego. Sędzia penitencjarny może zarządzić odliczenie od odbywania kary czasu spędzonego poza zakładem i zakaz udzielania przepustek na okres pół roku.

Przyznawanie nagród należy od dyrektora zakładu lub osoby przez niego wyznaczonej. Jeśli przepustka dotyczy osoby z karą 25 lat p.w. Lub dożywocia to musi być zgoda sędziego penitencjarnego.

W warunkach szczególnie uzasadnionych rodzinnych bądź osobistych nagrody mogą być stosowane jako ulgi,nie są udzielane za dobre zachowanie. Może być udzielona przepustka losowa w szczególnych przypadkach do 5 dni (np. W przypadku śmierci, choroby, ślubu bliskiej osoby) Ulgi przyznaje dyrektor zakładu.

Od 1991 prowadzony jest rejestr niepowrotów z przepustek nagrodowych - wracanie skazanych z opóźnieniem bądź wogóle.

66. Sposoby przystosowania się człowieka do środowiska więziennego

Przystosowanie - zdolność dopasowania się człowieka do zmieniających się warunków zewnętrznych zarówno fizycznych jak i społecznych oraz umiejętność osiągnięcia w nich ważnych dla siebie celów.

Przyjmuje się, że do środowiska więziennego przystosowani są lepiej przestępcy wielokrotni, ma na to wpływ bogatsze doświadczenie i wyuczone już mechanizmy adaptacyjne. Sposoby przystosowania się człowieka do warunków więziennych są różne w poszczególnych przypadkach, zależą np. od cech osobowości więźnia.

Zasadniczo przyjmuje się, że do środowiska więziennego lepiej przystosowani są recydywiści ze względu na ich bogatsze doświadczenie i wyuczone już mechanizmy adaptacyjne. Sposoby przystosowania do warunków więziennych w poszczególnych przypadkach przybierają nieco inne formy zależne choćby od osobowości skazanego.

Do podstawowych technik adaptacji zalicza się:

• wycofanie,

• bunt,

• zadomowienie,

• konwersję,

• zimną kalkulację.

Dodatkowo wyróżnia się: fiksację i hamowanie przeżywania bolesnych sytuacji.

Wycofanie - polega na radykalnym odcięciu się od otoczenia i koncentracji wyłącznie na tym co bezpośrednio dotyczy skazanego. Jest to również zobojętnienie na sprawy innych, rozluźnienie z nimi kontaktu oraz brak zainteresowania więźnia światem zewnętrznym. Strategia ta może prowadzić do nadużywania mechanizmów obronnych zwłaszcza idealizacji i ucieczki w marzenia a to z kolei do nadmiernego egocentryzmu, tzw. więziennego infantylizmu, a nawet ostrej depersonalizacji czy zachowań o cechach autystycznych.

W przypadku więźniów długoterminowych i dożywotnich, najczęściej spotykanym mech. obronnym jest ucieczka w świat fantazji przy czym jest ona typowa zwłaszcza dla więźniów niedojrzałych emocjonalnie. Fantazjowanie jest tu substytutem realnego działania. Służy ono często do rozładowania wrogości, tłumionej agresywności i pragnień seksualnych.

Bunt - przybiera postać albo bezkompromisowej, zdecydowanej i jawnej postawy oporu oraz wrogości wobec personelu, albo też postać bardziej utajonej niechęci, znajdującej swój wyraz min. w uczestnictwie w podkulturze więziennej. Zwykle jednak formy te przeplatają się ze sobą.

Zadomowienie -jest typowa dla recydywistów. Polega ona na tworzeniu sobie w więzieniu możliwie pełnej swobody działania i względnie stałych oraz możliwych do zaakceptowania warunków bytu. Ten typ adaptacji mogą realizować tylko ci skazani, którzy są odporni na sytuacje trudne, szybko potrafią dostosować się do nowej sytuacji, mają tzw. makiaweliczną osobowość, przeważa u nich orientacja poznawcza nad emocjonalną i nie przeżywają one szoku więzienia. Osoby takie są fasadowo (na pozór) serdeczne, ujmujące i usłużne czym pozyskują sobie zarówno życzliwość współwięźniów jak i personelu.

Konwersja- polega na tym, że skazany pozornie przyjmuje wszystkie poglądy personelu, jest posłuszny, zdyscyplinowany i wychodzi na przeciw oczekiwaniom administracji więziennej. Postawa ta jest jednak z reguły pozorna i ma czysto instrumentalny charakter. Tego typu więźniowie często zostają funkcyjnymi.

Zimna kalkulacja- kolejna technika stanowiąca kombinację różnych sposobów adaptacji więziennej, a w szczególności zadomowienia i konwersji. Polega ona na wykorzystaniu przez skazanego tajemnic i słabostek personelu oraz zwyczajów więźniów po to, aby zdobyć dla siebie oficjalnie zabronione przywileje.

Fiksacja- polega na pewnych rzeczach lub czynnościach. Jest to mech. obronny, który uzewnętrznia się w ustawicznie powtarzających zachowaniach więźniów, takich jak chodzenie po celi, odmierzanie jej krokami lub stopami, żucie chleba lub polerowanie przedmiotów, perfekcjonizm w ustawianiu przedmiotów.

Hamowanie- procesu przeżywania syt. bolesnej lub trudnej. Mechanizm ten polega na tym, że skazani starają się nie myśleć o domu, wolności, unikają rozmów na te tematy i kształtują u siebie postawę obojętności wobec życia na wolności oraz wypełniają sobie czas pobytu w zakładzie rozmaitymi dozwolonymi i niedozwolonymi zajęciami.

W ten sposób bronią się przed naporem przykrych emocji w sytuacji, w której w danym momencie nie mogą zmienić na lepszą lub pożądaną.

O wyborze określonej techniki decyduje w dużym stopniu proces tzw. prizonizacji.

67. Prizonizacja

Prizonizacja - uwięziennienie, stan bardzo dobrego przystosowania się do warunków panujących w Zakładzie Karnym, połączony z lękiem przed życiem na wolności.

Twórcą koncepcji jest Clemmer.

Oparta jest na spostrzeżeniu, że skazany nabywa w miarę trwania izolacji więziennej, coraz większej wiedzy na temat specyficznych form i wartości obowiązujących w społeczności więźniów i wskazuje coraz to wyższy stopień ich przyswojenia.

Skazany uczy się specyficznych dla środowiska więziennego postaw i sposobów zachowania. Rytuałów i zwyczajów dotyczących jedzenia, ubierania się, pracy, odpoczynku, języka więziennego i sposobu zorganizowania zakładu karnego.

Proces ten rozpoczyna się już po kilku tygodniach pobytu w zakładzie i zmienia osobowość. Proces ten zależy od ilości skazań, dotychczasowych doświadczeń, charakteru związku ze światem zewnętrznym, stopnia akceptacji kultury więziennej i stopnia identyfikacji z grupą przestępczą.

Prizonizacja ma służyć łagodzeniu dolegliwości więziennym (lepszemu przystosowaniu) oraz integracji z grupami nieformalnymi i bezkrytycznej akceptacji przestępczości.

Czynniki hamujące prizonizację:

• Niski wyrok

• Silna, niezależna osobowość

• Pozytywne związki z rodziną na wolności

• Odmowa ślepego przyjmowania norm kodeksu więzienia

• Zaangażowanie w prace i działalność kulturalno - oświatową w zakładzie karnym.

68. Psychologiczne skutki wykonania kary pozbawienia wolności

PROCES STYGMATYZACJI- rozpoczyna się faktycznie już w fazie dochodzenia i aresztu, kiedy daje się podejrzanemu do zrozumienia, że należy bądź może należeć do przestępczej mniejszości społecznej. Postępowanie organów wymiaru sprawiedliwości zakończone wyrokiem skazującym oznacza pierwszy etap instytucjonalnego naznaczenia. Utrata wolności jest dla wielu osób skazanych dowodem ich moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo. Kolejny etap stygmatyzacji odbywa się już w instytucji zamkniętej, która posiada właściwe jej prawa i środki dalszego etykietyzowania tych, którzy znaleźli się w jej obrębie. Przez cały okres uwięzienia, a nierzadko po wyjściu na wolność, przypomina się człowiekowi, że utracił status normalnego obywatela i został zaliczony do kategorii przestępców.

Osąd i opinia innych o uwięzieniu może z czasem ukształtować u niego taki sposób widzenia siebie, który dopuszcza możliwość pełnienia roli, która mu przypisano. Doprowadza to w konsekwencji do poczucia solidarności z grupą skazanych i do identyfikacji z nią. Dotyczy to zwłaszcza osób z bogatym doświadczeniem przestępczym.

PROCES STANDARYZACJI- procesowi temu podlegają wszystkie bez wyjątku osoby skazane na karę pozbawienia wolności. Wynika on bezpośrednio z zawartych w obowiązującym regulaminie więziennym form postępowania ze skazanymi. Nakazują one uniformizację ubioru, określają szczegółowymi, osobnymi przepisami ilość i rodzaj mienia prywatnego więźnia oraz przewidują dla wszystkich jednakowy sposób zaspokajania potrzeb podstawowych. Potrzebą każdego człowiek jest pragnienie bycia z kimś niepowtarzalnym i indywidualnym. Standaryzacja kłóci się z tym pragnieniem, stąd niepokój, poczucie zagrożenia a także gwałtowne reakcje, których celem w istocie jest zwrócenie uwagi innych na siebie i swoją odrębność.

PROCES DEGRADACJI- wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony wolności staje się często przedmiotem manipulacji tak ze strony administracji jak i silniejszych więźniów. Na proces degradacji składają się sytuacje poniżania, upokarzania i znieważania godności własnej. Przykładowo, więc choćby obowiązująca norma meldowania się więźnia i przyjęty sposób zwracania się do personelu więziennego do niego(ty, wy, złodziej) jest dla wielu skazanych z pewnością upokarzająca dolegliwością więziennej rzeczywistości.

PROCES DEPERSONALIZACJI- wiąże się ściślej z w/w już zjawiskami. Jest terminem, który oznacza subiektywne doznanie wewnętrznej zmiany przeżywanej, jako poczucie obcości lub wręcz nierealności siebie. Doznania te występują u ludzi zdrowych w warunkach silnego stresu lub w długotrwałych sytuacjach trudnych. Postępowi procesu depersonalizacji w więzieniu sprzyjają takie konsekwencje izolacji, jak zawieszenie na przyszłość swoich planów osobistych życia rodzinnego i zawodowego, pozbawienie możliwości podejmowania dobrowolnej decyzji i brak potrzeby planowania działań codziennych, które formułuje ściśle administracja zakładu. Depersonalizacja oznacza ostatecznie mniej lub bardziej trwałe zmiany w osobowości więźniów, które dotyczą głównie obrazu samego siebie. System społeczny istniejący w zakładzie skłania do radykalnej zmiany oceny samego siebie w nowej sytuacji.

70. Ogólna charakterystyka „drugiego życia"

Określenia „drugie życie” używa się zwykle dla nieformalnych stosunków wśród inkarcerowanych (skazanych). Tradycyjnie uważa się „drugie życie” za organizacje nieformalną, ale trzeba podkreślić, że funkcjonuje ona na podobnych zasadach jak organizacja formalna, aczkolwiek jest nielegalna i sprzeczna z oficjalnymi celami zakładu. Tzw. Grypsera (drugie życie) wytworzyła wiele reguł, które ulegają stałej ewolucji i tym, że pewne kanony pozostają niezmienne. Należy do nich przede wszystkim podział na swoich, czyli „ludzi” oraz więźniów niegrypsujących najczęściej nazywanych „frajerami”. Już te określenia wskazują, że uczestnicy podkultury więziennej uważają się za jednostki wyższego rzędu. W praktyce grypserzy postępują nie raz tak jakby „frajerom” odmawiali przymiotu człowieczeństwa. Nie rzadko zmusza się ich do poniżającego zachowania poprzez uczestniczenie tzw. „gierkach więziennych” Np.:

• rowerek (polega na wkładaniu śpiącemu pomiędzy palce u nóg papieru lub czegoś innego i podpaleniu tego),

• kubany (przykrytego kocem uderza się kubkiem lub kopie i musi on zgadnąć kto go uderzył),

• dupniak (uderza się przedmiotem lub kopie w „tyłek” ten musi zgadnąć kto to).

Grypsujący mają również pewne zasady obowiązujące wyłącznie wśród „ludzi”,

Są to:

• solidarność,

• wzajemna pomoc,

• dzielenie się żywnością,

• papierosami itp.

Szereg norm przyjętych w podkulturze więziennej służy maksymalnemu podkreśleniu odrębności grypsujących. Grypser nie może wiec podać ręki niegrypsującemu, ani jeść i pić przy jednym stole. Jeśli w celi jest tylko jeden stół to frajerzy - jędza siedząc na łóżkach lub taboretach.

71. Funkcje podkultury więziennej

POTRZEBA BEZPIECZEŃSTWA- podkultura więzienna daje z jednej strony poczucie ochrony przed agresją współwięźniów, a z drugiej poczucie ochrony przed naciskiem personelu.

POTRZEBA STYMULACJI- podkultura więzienna stwarza niezliczoną ilość sytuacji społecznych. Kreuje te sytuacje i zapełnia je zdarzeniami, a prze to chroni wielu więźniów przed pustką, nicością i nuda izolacji więziennej.

POTRZEBA SEKSUALNA- podkultura więzienna uzasadnia przemoc seksualną ze strony tych osób, które uznają jej zasady. Dostarczą zatem moralnego usprawiedliwienia dla seksualnego wyzysku frajerów, a tym samym służy zachowaniu poczucia własnej czystości.

POTRZEBA AGRESJI- podkultura więzienna uzasadnia przemoc wewnątrzwięzienną i praktykę eksploatacji więźniów niezwiązanych z drugim życiem. Podkultura usprawiedliwia czyny agresywne więźniów.

POTRZEBA PRZYNALEŻNOŚCI- podkultura więzienna daje poczucie przynależności do grupy. Stwarza mu sposobność do nawiązywania przyjaźni oraz okazję do zastąpienia związków utraconych związkami nowymi. Służy utrzymaniu zasady solidarności i nakazu wzajemnej pomocy.

POTRZEBA ODRĘBNOŚCI- podkultura więzienna sprzyja zachowaniu poczucia tożsamości indywidualnej oraz społecznej więźnia. Sprzyja procesowi naznaczania więźniów i umacnia go.

POTRZEBA UZNANIA- przynależność do podkultury więziennej stwarza okazję do zaspokojenia potrzeby aprobaty i uznania ze strony innych ludzi, zwłaszcza podobnych do siebie.

POTRZEBA POCZUCIA WŁASNEJ WARTOŚCI- uczestnictwo w drugim życiu, akceptacja i zaufanie współwięźniów oraz wysoka pozycja w strukturze nieformalnej przyczyniają się do utrzymania pozytywnych sądów o sobie.

POTRZEBA POSIADANIA- podkultura więzienna akceptuje i ułatwia przemyt pożądanych przedmiotów i dobór do zamkniętego zakładu. W ten sposób pośrednio zaspokajają potrzebę posiadania przynamniej u niektórych więźniów.

POTRZEBA WIEDZY I ZROZUMNIENIA- podkultura więzienna dostarcza wiedzy o tym, jak przystosować się do panujących w więzieniu warunków, by przeżyć wyrok. Dostarcza sprawdzonych recept adaptacji, uczy swoistych sposobów przekazu informacji,

72. Tatuaż, jako element podkultury więziennej

Jeszcze do niedawna charakterystycznym zjawiskiem podkultury więziennej był tatuaż. Obok rożnych wizerunek i szarsz wojskowych na ramionach grypsujących tatuowali sobie napisy wyrażające ich życiowe motto. Niektóre tatuaże spełniały funkcje rozpoznawcze wskazujące na pozycję więzienną społeczności specjalizacje doświadczenie i staż : tak kropka kolo oka oznacza człowieka, kropka na uchu lub kwadracik na policzku oznacza „ cwela”, zaciśnięte usta pod obojczykiem - recydywista, potrafiący dochować tajemnicy, kobieta opleciona wężem - właściciel tatuażu został zdradzony przez kobietę ( fizycznie lub policji). Tego typu tatuaż to rodzaj przyrzeczenia ze po wyjściu na wolność kobieta zapłaci za zdradę. Podobny waz może się oplatać wokół policjanta ( zemsta na policji). Serce krwawiące przebite nożem - symbol dokonanej zemsty, serce na szyi - alkoholik, krzyż na pierwsi osadzony kieruje się 10 przykazaniami, ręce skłute kajdankami - manifestacja ze więzień nie zamierza skończyć przestępczej działalności. Litery w alfabecie morsa na przegubach dłoni - na liczbę i czas przerw przebytych w pobycie więziennym. Kropki i kreski w kącikach oczu - przynależność do podkultury przestępczej, kropki miedzy kciukiem, a wskazującym - złodziej kieszonkowy, półksiężyc - włamywacz działający nocą, trupia czaszka - morderca, smok - szantażysta. Przestępcy bez określonej specjalizacji - ryba, motyl na przedramieniu. Serduszko pod lewym okiem - przywódca, mąciciel gipludzi. Inna grupa tatuaży są to oficerskie dystynkcje tatuowane na ramionach są one przede wszystkim powiązane ze stażem więziennym:

5 lat - stopień majora, 8 - półkownik itd. Czasami stopień oficerski jest przyznawany nie za czas w wiezieniu lecz za nieugiętą postawę skazanego i poważanie jakim cieszy się wśród innych więźniów, o przyznaniu odpowiedniego stopnia decydują pozostali oficerowie a bezpodstawne wytatuowanie zbyt wysokiej szarzy jest wysoko karane. Poza różnorodnymi szykanami tatuaż trzeba jak najszybciej usunąć. Czasami w ramach kary samodzielnie.

Tatuaże - stanowią swoiste uzewnętrznienie wewnętrznych cech lub przeżyć posiadacza, jego obaw, pragnień, czy uczuć.

- jest znakiem rozpoznawczym swojego człowieka,

- dowodem do przynależności do określonej grupy społecznej

- narzędziem komunikacji.

75. Rola ofiary w genezie przestępstwa

Obecnie wiele badań z zakresu wiktymologii koncentruje się wokół problematyki „winy” ofiary. Pod tym kątem opracowano zagadnienie typologii ofiar. Np. wg B. Mendelsohna: 1) ofiara całkowicie niewinna; 2) o. własnej ignorancji; 3) o. winna w takim stopniu jak sprawca; 4) o., która jest bardziej winna niż sprawca; 5) o., która wyłącznie jest winna przestępstwa.

Praktyka śledcza wykazuje, że pewne grupy osób są szczególnie predestynowane do roli ofiar. H. Hentig przyjmuje określenie „ofiara potencjalna”. Predestynacja ta może być zawinionai niezawiniona, indywidualna lub spowodowana przynależnością do pewnej grupy społecznej, zawodowej itp. Osobami szczególnie narażonymi na niebezpieczeństwo utraty życia, uszkodzenia ciała, napadu rabunkowego są prostytutki, osoby awanturnicze, mające skłonność do brutalnego i niepohamowanego postępowania oraz alkoholicy (zanika krytycyzm i znacznie obniżają się zdolności obronne; wiele ofiar było w stanie nietrzeźwym, spora część piła także z przyszłymi sprawcami).

Grupa o predestynacji niezawinionej obejmuje szerokie kręgi osób, które padają ofiarą zabójstw, napadów rabunkowych, wymuszeń rozbójniczych ze względu na właściwości danej grupy, szczególnie sytuację zawodową lub ekonomiczną. Np. zabójstwa i napady rabunkowe na kierowców taksówek, kasjerów, ekspedientów, policjantów.

Często o wyborze ofiary decydują czynniki niezależne od jej aktualnego postępowania, ponieważ stan zagrożenia wynika z faktu, że pewna osoba lub kategoria osób staje się dla sprawcy uciążliwa lub niewygodna, wynika także z warunków pracy ofiary i ze szczególnego układu sytuacyjnego (ofiara okazjonalna). W tych wypadkach ofiary nie ponoszą żadnej „winy” za skutki działania przestępczego.

W wypadkach „zawinionego” postępowania ofiary najpoważniejszą grupę stanowi prowokacja.

W postępowaniu sądowym o gwałty zbiorowe takie elementy, jak prowokacyjne zachowanie się ofiary (świadome lub nieświadome), czy stwierdzona lekkomyślność, są okolicznościami łagodzącymi dla sprawców. Prowokacja jest też najpoważniejszym czynnikiem motywacyjnym w etiologii przestępstwa bójki i pobicia. Szeroka interpretacja pojęcia prowokacji jest uzasadniona gł. ze względów profilaktycznych. W licznych sytuacjach, zmieniając swój sposób postępowania, ofiara mogłaby uniknąć niebezpieczeństwa utraty życia, uszkodzenia ciała itp. Prowokacja może mieć formę bierną lub czynną, przebieg trwały lub incydentalny. Uwzględniając intencjonalność, może być świadoma i nieświadoma. Z punktu widzenia moralnych i społecznych kryteriów należy wyróżnić prowokację o cechach pejoratywnych, pozytywnych i obojętnych.

Drugą formą „zawinionego postępowania ofiary jest jej nieostrożność. Np. nie przewiduje, że zawieranie przypadkowych znajomości w restauracjach, na dworcach, picie z osobami podejrzanymi, utrzymywanie kontaktów z niebezpiecznym środowiskiem itd. doprowadzić może do tragicznych rezultatów. Nieostrożność: incydentalna lub trwała.

W licznych wypadkach nie można przypisać ofiarom żadnej „winy”, np. gdy są dla sprawcy niewygodne, lub uciążliwe, a także, gdy sprawca atakuje osobę przypadkowo spotkaną i nieznaną, w sytuacji, kiedy szczególnie dogodne warunki (np. brak świadków) sprzyjają natychmiastowemu powzięciu i realizacji zamiaru zabójstwa, napadu rabunkowego, zgwałcenia itp. Często o dokonaniu przestępstwa decyduje kilka współistniejących czynników.

1

---