A

Adam hebr. adam `ludzie', addaman `ziemia'

admirał niem. Admiral franc. admiral śrwłac. admiralis `dowódca floty'
arab. amir-al `dowódca'

Afryka łac. Africa

Agata gr. agatos `dobry; dobrze urodzony, szlachetny'.

agrafka franc. agrafe

Aleksandra gr. aleksandros gr. alekso `bronię się przed kimś, odpieram atak', andros `mężczyzna, mąż'.

alkohol niem. Alkohol franc. hiszp. arab. al-kuhl

Andrzej gr. andreios `męski, mężny', aner, andros `mężczyzna'

Anna / Hanna łac. hanna `łaska'

anulować łac. anullo `unicestwiam'

artykułować łac. articulare `rozczłonkować'

asygnować łac. asigno `wyznaczam, przydzielam'

Asyż wł. Assisi „rzym.” Assisium `przysiółek'

auto- gr. autós `sam'

B

baba-jaga, Baba Jaga jaga - ros. `jędza'

balwierz `fryzjer' łac. barba `broda'

Bardo Śląskie (nazwa miasta) prasłow. brdo `pagórek, zbocze, góra'

barszcz barszcz `roślina, z której kiedyś robiono tę zupę'

Bartłomiej aramejskie imię odojcowskie - Bar-Tholomai `syn Tolmy' lub `syn oracza'

Bartosz Bartłomiej

Berlin Bralin

Będzin `własność Będy'

biblioteka gr. biblion `księga' + theke `miejsce do schowania'

Bielany pień biel - `bagno, błoto, mokradło'

Bierutów Bierut niem. Berold

bilateralny łac. lateralis `boczny' + bi-

biszkopt łac. bis + coctus `dwukrotnie gotowany'

Bogdan / Bohdan - imię słowiańskie, `dany od Boga'

Bolesławiec Bolesław

bombardier franc. bombardier `żołnierz obsługujący bombardę (machinę oblężniczą miotającą kamienie)

-bork, -borg niem. -burg

bosman niem. Bootsmann Boot `łódka' + Mann `człowiek')

botwina (boćwina) (roślina) botwina butwieć `bujnie rosnąć'

Bożena prawdop. Bożydar

Bruno - imię germańskie, pierw. `człowiek o ciemnych włosach'

bułka buła łac. bulla `pęcherzyk, guz'

Busko Zdrój Bużsk, Busk bug, buga `rozlewisko i wylewisko spod ziemi siarczano-słonych źródeł'

Bystrzyca Kłodzka nazwa rzeki Bystrzyca bystrzyca `rwący potok górski'

Bytom imię osobowe Bytom

C

chałtura łac. chartula `liścik, karteczka', chartullarium `wykaz imion zmarłych
do wypominków'

cherubin hebr. keruv `istota biblija przedstawiana z wielkimi skrzydłami i ludzką głową'

Chodzów Chorzew `wieś, osada Chorza'

chorąży `ten, który nosi chorągiew plutonu' chorągiew (z tureckiego
lub mongolskiego)

chrzest stsłow. krist `krzyż'. kristiti `znaczyć krzyżem'

chyłkiem dawny narzędnik `w pochyleniu, w przegięciu'

Ciechocinek Ciechocin `własność Ciechoty'

Cieszyn Ciesz Ciechosław

ciszkiem `bez hałasu, potajemnie' narzędnik słowa ciszek

ciurkiem narzędnik słowa ciurek `wąską strużką, kropla po kropli, ciurkając'

cmentarz łac. cimeterium gr. koimeterium `miejsce spoczynku'

cybernetyka gr. kybernetes `sternik, zarządca'

czamara prawdop. wł. acciamara `kożuch, długa suknia'

czekolada czekolata hiszp. chocolate azteckie czokolatl

Czersk nazwa rzeki czernica + przyrostek -sk

czerwiec czerw

D

Daniel hebr. dani-y-al lub dan-i-el `Bóg osądził'

Danuta lit. danutie dangus `niebo', duktie `córka'

Dawid hebr. `ukochany'

demonstrować łac. demonstro `pokazuję'

desygnować łac. designo `wyznaczam'

dioda gr. di(s) `dwa razy' + hodas `droga'

dom łac. domus, gr. domos, ind. dama

dys-, dyz- łac. dis- (`roz-`)

dywagacje łac. divagatio `błądzenia'

Dzień Zaduszny, Zaduszki zaduszny `za duszę (zmarłego) uczyniony'

E

ekstra łac. extra `nadto, poza na zewnątrz'

ekstremalny niem. extramal `skrajny, krańcowy' łac. extremus `najdalszy'

Elżbieta hebr. Elisheba `Bóg mają przysięgą'

Eugeniusz gr. eugenes `dobrze, szlachetnie urodzony, wielkoduszny'

Europa możliwe, że od akadyjskiego słowa erebu `zachód słońca; zmierzch'

Ewa hajja, hawwa `żyć, być', `ta, która daje życie'

F

faworyzować franc. favoriser `być życzliwym'

Feliks łac. felix `szczęśliwy'

-filia łac. phileo `lubię, mam skłonność'

firanka niem. Vorhang

folder ang. to fold `złożyć, składać' + formant -er

G

garbować niem. gerben

Gdańsk rdzeń -gd- `mokrość, wilgoć', gdańsk `obszar błotnisty, rozlewisko morskie i rzeczne, zatoka morska wraz z wschodzącymi do niej rzekami'

Gdynia tak jak Gdańsk

generał niem. General łac. generalis `naczelny, główny'

Głogów, Głogówek glog `cierń, kolec, coś ostrego'

gody, Gody god `rok'

gorzałka gorzeć `palić' (z tego względu, że była to wódka palona, przepalona)

gram gr. gramma `drobna miara wagi'

Grodzisk grodzisko `mniejsza twierdza obronna, usypana z ziemi w kształcie niewielkiego kwadratu lub równoległoboku' gród `duża warownia' gord

grom grzmieć

gromić grom gromić pierwotnie `uderzać jak gromem'

grudzień gruda

Grzegorz gr. gregorikos `taki, który czuwa lub który jest czujny'

gwarek niem. Gewerk

H

Halina - niejasna etymologia, możliwe wyjaśnienia: łac. gallina `kwoka', gr. galene `spokój', przekształcenie imienia Helena

Helena gr. hele `blask, jasność', helane `pochodnia

Henryk germ. heim `ognisko domowe, dom' + richi `potężny, możny, bogaty'

herbata herba the `ziele o nazwie the'

hiper- gr. hypér `nad, ponad'

homo- gr. homós `taki sam, równy'

hospitalizacja łac. hospitalis domus `szpitalny dom'

Hugo germ. hugu (huge) `zmysł, rozum, takt'

I

-iczny łac. -icus

Ignacy łac. ignis `ogień'

ignorancja łac. ignorare `nie wiedzieć, nie znać'

imitować łac. imitor

inaugurować łac. inauguro, inauguratio `otwarcie'

Inowrocław Junior Vladisavia - Junowrocław stpol. juny `młody'

inspekt - 1) łac. inspectus `będący pod nadzorem'; lub 2) niem. f. złoż. Misbeet `grządki z nawozem', przestawienie dwóch pierwszych głosek, zmiana
m na n przed przedniojęzykowym s, ubezdźwięcznienie b, skojarzenie
z odpowiednimi (a podobnymi) wyrazami łac. oznaczającymi doglądanie wtrącenie spółgłoski k

Irena gr. Eirene (bogini pokoju)

Izabela albo hiszpańska forma imienia Elżbieta, albo od herb. Izebel

-izm, -yzm łac. -ismus

J

Jacek łac. Hiacyntus `Hiacynt' gr. Hyakinthos

Jadwiga germ. hadu + wig `walka'

Jakub hebr. jaagob `niech Bóg strzeże'

Jan hebr. Jeho-hanon `Jahwe jest łaskawy'

jarzyć się, jary, jarzyny jar, jaro, jarz stpol. `wiosna'

Jerzy późnogr. Georgios georgeo `uprawiam'

Jędrzej Andrzej

Joachim z hebr.

Józef hebr. josef `niech Pan przyda (drugiego syna)'

K

kakao franc. lub hiszp. język Indian środkowoamerykańskich - Azteków kakanati `ziarno kakaowca'

kalendarz łac. calendae `pierwszy dzień miesiąca'

Kalisz kal, kał `miejsce błotniste'

Kalwaria łac. Calvaria `skaliste wzgórze pod Jerozolimą, miejsce zabicia Jezusa'

kanister niem. gr. kanistron `kosz trzcinowy'

kanonier franc. canonier łac. canon `działo'

kaolin chiń. Kao-lin (nazwa góry)

kapitan wł. capitano albo łac. capitanes `dowódca'

karb niem. Kerbe

karnawał wł. carnavale lub franc. carnaval carne vale `mięso, żegnaj'

Katarzyna gr. katharos `czysty, bez skazy'

kawa arab. kahva dawniej `lekkie wino'

Kazimierz - imię pochodzenia słowiańskiego `człowiek, który niszczy lub nakazuje (od kazić) pokój (mir)'

Kielce wyraz pospolity kiel

kisiel kisić

kluska kloska niem. Kloss

kolęda łac. calendae `pierwszy dzień miesiąca'

kołacz `ciasto w kształcie koła' koła

kołduny niem. Kaldunen łac. calduna `ciepłe (wnętrzności) - mięso w powłoce

komandor franc. commandeur commander `rozkazywać'

Konin `gród Konia' Koń - przezwisko

Koszęcin Koszęta + -in

kraszanka krasić `przydawać krasy' (upiększać)

Krotoszyn `gród Krotoszy'

król Karol

kruszon franc. cruchon `dzbanuszek'

kuglować niem. gaukeln

kupała wschodniosłow. kupati `kąpać'

kupral franc. caporal lub wł. caporale łac. caporalis `dowódca'

kurdesz tur. kardasz, kardesz `brat, przyjaciel, towarzysz'

kutia stgr. kukia `bób'

kwiecień kwiat

L

lata (`liczba mnoga od słowa rok') lato

Legnica -leg- `rozległe, równinne pole'

Ligota -lg- `ulga, ulżyć'

likier łac. liquor `płyn'

lincz Lynch (nazwisko sędziego)

lipiec lipa

listopad list `liść' + opad

Longin łac. longinus `długi, nudny'

Lubań Luban (skrócona forma) Lub [ Lubomir, Lubogost] + an (nie sufiks dzierżawczy)

Lubin Luba + sufiks dzierżawczy -in

luty stop. luty `ostry, srogi'

M

Maciej gr. Matthias hebr. Mattajah `dar Jah (Boga)'

magiel niem. der Mangel

maić maj

maik maj

maj łac. maius Maia (bogini)? maius?

major łac. maior `większy, starszy' (prawdopodobnie przez j. niemiecki)

Malczyce Malczycy Malec + -icy

Małgorzata gr. margarites `perła'

Marcin łac. Mars, Martis gr. Martinus `poświęcony Marsowi'

marszałek czes. maršalek dial. niem. marahscalc `koniuszy'

marynarz niem. Mariner łac. marinus `morski'

marzec łac. martius `poświęcony Marsowi'

Marzena czes. Mařena `jedna z form imienia Maria'

mat holend. maat `towarzysz'

Mateja (nazwisko) Maciej

Mateusz łac. Matthaeus hebr. Mattajah `dar Jah (Boga)'

mega- gr. mégas `wielki'

meldunek niem. Meldung

-metr gr. métron `miara'

mi- gr. nagłosowe my-

Michał hebr. mikhael `któż jak Bóg'

Mikołaj gr. Nikolaos nike `zwycięstwo', laos `lud'

Milicz Milik Miłosław

Miranda łac. mirandus `godny podziwu'

mleko melko `ciecz' (być może zapożyczenie z języków starogermańskich)

Modła - 1) modła `modlitwa' `miejsce kultu religijnego' nazwa miejscowa;
2) ps. rdzeń mod- `być wilgotnym, mokrym' pie. pień mad-

modła `wzorzec, wzór' j. czeski przejął z niem. Model łac. modulus `miara'

Mogilno mogiła `naturalny pagórek'

motel ang. skrzyżowanie dwóch wyrazów motor + hotel (internacjonalizm)

multi- łac. multus `liczny'

Murzasichle Mur `nazwa wioski leżącej obok Murzasichla' + polski przyimek
za + rumuński wyraz sichla `gęsty las'

N

naleśnik (pieczony) na lesie lasa `plecionka albo krata, m.in. rodzaj rusztu
nad ogniskiem'

nalewka nalewać `zalewać coś'

napój napoić

Natalia łac. dies notalis `dzień narodzin'

Niemodlin Niemodlim, dopełniacz Niemodlimia Niemodlim (nazwa osobowa)
+ jь + -in - analogicznie do innych nazw

Nieszawa `wieś Niesza'

Nina babliońskie nin `pani'

Nisko Niżsko niż- jak w wyrazach nizina, niski

Nysa Nisa (dawna nazwa rzeki) rdzeń nid- (Nid-sa) + niesłowiański przyrostek
-sa pie. Neid `płynąć'

O

obleśny `przejawiający skłonność do rozpusty, lubieżny' obleśćny, oblestny
d. forma leść wymarła w XIV w. (dopełniacz liści) `fałsz, kłamstwo, obłuda, zdradliwość'

Oblęgorek Objęgor -borek `związany z borem' -bork niem. -burg

Odo, Odon - zromanizowana forma germ. imienia Otto

odroczyć rok

odźwierny dźwierze, dźwierny dźwirzy, dźwirze

ogromny ogrom

okowita łac. aqua vitae `woda życia'

Olesno olcha

Olga germ. pochodzenia skandynawska podstawa Helga (dosł. `zdrowa, szczęśliwa') stgerm. hails `zdrowy, szczęśliwy'

Ostrów ostrów `wyspa' przedrostek o- + strów kontynuacja pie. pnia srou, sreu `ciec, opływać'

ostrów `obszar opłynięty, otoczony wodą, czyli wyspa' przedrostek o- + strów (bardzo archaiczny rdzenny element) - kontynuacja pie. pnia srou, sreu `płynąć, ciec'

Oświęcim imię Oświęcim `święty'

P

Paczków Paczek lub Paczko Pakosław

paniczny gr. panikos `paniczny'

papież czes. papež łac. papa, język Gotów papa starożytna greka papas

parówka `kiełbasa sprzedawana dawniej zawsze po dwie sztuki' para (`dwie jednakowe sztuki')

Paryż franc. Paris (wym. [pa'ri])

Paweł łac. Paulus `mały'

październik paździerze

pączki pęcznieć

piernik `ciasto pieprzne, tzn. korzenne' pierny pierz `pieprz'

pieróg piróg pir `uczta' albo (bardziej prawdopodobnie) piera `rodzaj nadziewanego ciasta' pie. `woreczek, pojemnik'

Pińczów Piędziców `własność Piędzica' piędzia

pisanka pisać `rysować, ozdabiać ornamentami'

piwo pić

pleść koszałki-opałki koszałka `pleciony koszyk, torba z przykrywką, najczęściej do przechowywania jedzenia' + opałka `plecione naczynie, sito do opałania'
opałanie `oczyszczanie ziarna z plew, przesiewanie go'

plutonowy pluton franc. peleton `gromadka'

Płock ps. rdzeń polt `płot'

po ciemku pociemek (narzędnik) `miejsce ciemne, ciemność

po omacku omacek `sytuacja, w której nic nie widać'

pocałować (dawniej `pozdrawiać') całować cały ceł `zdrowy'

Podgajny (nazwisko) pod gajem

podpłomyk (ciasto pieczone) pod płomykiem

pogrom pogromić gromić grom

polędwica polędźwica (mięso leżące) po lędźwiach (tj. wzdłuż lędźwi)

porucznik `ten, komu coś poruczono' = `oddano z zaufaniem' poruczyć

postulować łac. postulo `żądam'

Potsdam (Poczdam) Postąpim

prognostyk gr. prognostikon `oznaka'

Prusice stpol. prus `koń'

ptak ptach

pułkownik `ten, który dowodzi pułkiem' pułk

R

racuch racuszek racuszka raczuszka reczuszka hreczuszka `potrawa przyrządzana z hreczki, placek gryczany' hreczka `gryka'

rezurekcja łac. resurectio `zmartwychwstanie'

rokować rok

rosół (zupa) rozsolona `słona woda'

rotmistrz niem. Rotte + mistrz

rycerz niem. Ritter

S

samochód gr. automobil (dosłownie przetłumaczone) gr. autos `sam' + łac. mobilis `ruchomy'

Sandomierz Sędomir

Sąpolno (nazwa wsi), Sępolno (dzielnica Wrocławia) ps. sąpolje `styk kilku pól' lub `okolica równinna'

schab chabie, chabina `pręty, patyki; wystające kości'

sensat `ktoś nadmiernie poważny' łac. sensatus `człowiek mądry'

Seweryn łac. severus `surowy, poważny'

sędziwy szędziwy szedziwy szadowy szady

sierpień sierpień

sierżant franc. sergent łac. serviens ‚służący'

skarbona hebr. korban karbona + skojarzenie ze słowem skarb

Słupia tak jak Słupsk

Słupsk słup `pierwotnie miejsce z zastawą do połowu ryb'

sobótka `dzień poprzedzający jakieś święto' sobota

Sopot sopot `wodotrysk' albo `sapowisko (miejsce podmokłe)'

spirytus łac. spiritus vini `duch (zapach) wina'

Staszic (nazwa patronimiczna) Stasz zdrobniale Stanisław + -ic (`syn Stasza')

styczeń prawdop. stykać (stykanie się ze sobą starego i nowego roku)

super- łac. super `nad, dodatkowo'

Sylwester łac. silvestris `leśny, mieszkający w lesie'

szacunek niem. Schäzung

szadź szady `siwy, szary'

szarytka franc. charité `miłosierdzie'

Szczepan, Stefan gr. Stephanos gr. stephanos `wieniec, korona'

szeregowy żołnierz szeregowy szereg zapożyczenie z węgierskiego
(to samo znaczenie)

szlaban niem. der Schlagbaum

szowinizm francuskie nazwisko Chauvin

sztambuch niem. Stambuch Stamm `ród' + Buch 'książka'

Szymon hebr. szema `słuchać'

Ślęza, Ślęża ślęga, ślęża `mokradło'

śmietana s-mietana `zmiatana', tj. zbierana (z mleka)

śmigus-dyngus śmigust, śmigrust niem. Schmachostern `bicie rózgą lub witką
i oblewanie wodą w poniedziałek wielkanocny' + niem. dingen `targować się, wykupywać się'

T

Tadeusz hebr. `odważny, śmiały'

Telimena gr. teleo `skończyć, spełnić'

Tomasz arab. Toma `bliźniak' taam `podwajać'

trunek niem. -trunk-

Trzebnica, Trzebinia, Trzebowisko, Trzebiel, Trzebież trzebieża `leśne karczowisko'

Tychy Tychy `potomkowie Tycha' Tymoteusz gr. time `część', theos `Bóg'

U

ujście uście usta

ukradkiem ukradek `kradzież'

umajony maj

urlop niem. Urlaub

Urszula łac. przydomki - męski Ursulus, żeński Ursula ursus `niedźwiedź', ursa `niedźwiedzica'

W

Wacław Więcław, Więcesław

Walenty łac. valens `mocny, silny, zdrowy'

Warszawa Warszewa Warsz

Warszawa, Wrocław spieszczenie Warsz Warcisław

wart wert

Warta pień vrt (wiercić się, wartki)

Wawel Wąwel stop. prefiks wą + ps. vel `mokry' Wąwel `miejsce wyniosłe
i suche wśród błotnistych łąk'

werbunek niem. Werbung

wędlina wędzony

Wieluń ps. vel `mokry' `mokre miejsce'

wigilia Wilia łac. vigilia `pierwotnie straż, potem - nocne czuwanie'

Wincenty łac. Vincentius vincens, -tis, vinco, -cere `zwyciężać'

wino łac. vino

Wisła rdzeń veid (lub veis) `wić się, kręcić'

Wleń vel

Wojciech woj + -ciech = `ten, któremu wojna sprawia radość' lub `wojownik, który sprawia radość'

wódka zdrobnienie od woda

Wrocław Warcisław

wrzesień wrzos

wyrok rok

wywar wywarzyć

Z

Zbigniew Zbygniew `ten, kto zbył gniew' lub `ten, kto ma w sobie zbyt wiele gniewu'

zgromić gromić grom

znienacka z nienadzka `powoli, pomału' nadźba `nadzieja'

zraz zrażone (tj. powstałe przez zadawanie razów)

zupa niem. die Suppe

Zuzanna hebr. szoszannah `lilia'

Zyta wł. Zitta `dziewczyna'

Ż

żołnierz żołdat zoldat niem. Soldner, Soldat `służący za soldy'

żur niem. sur `skisły, skwaśniały'

żyto żyć żyti

Różna postać fonetyczna tego samego imienia.

Por. czes. brdo.

Będą - skrót od: Będzimir.

Z tego samego źródła pochodzą nazwy: Bielice, Bielawy, Bielawa, Bieliny.

Wariant fonetyczny.

Bóg `szczęście'.

Jest to słowo wszystkich ludów słowiańskich.

W XIX wieku była to forma bardzo potoczna.

Dusza `to, co tchnięto w ciało, oddech'.

Gody `moment, w którym spotykają się dwa lata'. Do XVIII wieku Gody to `Boże Narodzenie', potem `Nowy Rok'.

Polski odpowiednik - Żegota, jeszcze w XIX wieku funkcjonował jako imię.

Dwie wersje wywodu etymologicznego.

Ei wymawia się jak i.

Do języka polskiego słowo przeszło za pośrednictwem języka tureckiego.

Dawniej kisiel była to potrawa postna z mąki owsianej i zakwaszanej.

Niekonsekwentnie funkcjonowała pisownia ę i en.

Por. kucja, kucia.

Dawniej liczono czas od lata do lata (czyli od żniw do żniw).

W języku polskim z połączeniu z wyrazami rodzimymi cząstkę tę używamy jako -mierz.

Dwie wersje wywodu etymologicznego.

Obecnie wyraz ten występuje tylko w wyrażeniach na modłę czegoś, na jakąś modłę oraz zwrocie urobić kogoś na swoją modłę.

Obecnie wyraz ten ma inne znaczenie.

Także w nazwach rzek Kwisa, Plisa.

Potem prawdopodobnie skojarzono z czasownikiem oblegać.

Forma wtórna, to końcowe n, to z łac. odmiany Odon, Odonis.

W wyrazie tym zachowała się dźwiękowa postać dźwiękowa słowa drzwi. Formy dwiery, dwierze funkcjonowały równolegle z dawnymi dwirzy, dwirze.

Pierwotnie słowo to oznaczało `ogłuszający, grzmiący, bardzo głośny', np. ogromnie gada `głośno gada'.

Ten sam pień kryją w sobie takie formy, jak strumień, struga, niem. Strom `prąd'.

Obce językowi polskiemu połączenie -ri- przekształciło się w -ry-.

Dawniej w pociemku `bez światła'.

Od formy ptach pochodzą dzisiejsze wyrazy: ptaszek, ptaszątko, ptaszyna, ptaszysko (alternacja ch:sz).

Do dziś funkcjonuje powiedzenie wziąć kogoś za chabety, tzn. pod żebra, nieco podnosząc.

Słowo sędziwy pierwotnie znaczyło `siwy', obecnie znaczy `stary'. Wyraz ten nie jest związany etymologicznie z leksemem sędzia.

Tak, jak sobota poprzedza niedzielę.

Formą gwarową była sadź. Wyraz szadź nie jest to związane z wyrazem osadzać się.

Imię Urszula etymologicznie znaczy `niedźwiedziczka'.

Obecnie słowo Wigilia (pisane wielką literą) oznacza `24 grudnia', w wigilia (małą literą) - `uroczystą kolację spożywaną 24 grudnia'. Wilia to forma spolszczona, popularna w XIX wieku.

Dawniej słowo to oznaczało wszystko, co służyło życiu.

---