PSYCHOLOGIA ZDROWIA - BISHOP

1. REKONESANS W PSYCHOLOGII ZDROWIA

Psychologia zdrowia - dziedzina zajmująca się dynamicznymi zależnościami między zachowaniem i stanami psychicznymi a zdrowiem fizycznym.

Psychologia medyczna - zastosowanie metod psychologii klinicznej do problemów zdrowia fizycznego

Medycyna psychosomatyczna - specjalność biomedycyny zajmująca się czynnikami psychicznymi w rozwoju chorób fizycznych

Medycyna behawioralna - dziedzina interdyscyplinarna stosująca teorię i praktykę nauk behawioralnych do lecznictwa i ochrony zdrowia

Profilaktyka behawioralna - dziedzina interdyscyplinarna zajmująca się promocją dobrych nawyków zdrowotnych metodami behawiorystycznymi oraz zapobieganiem powstawania chorób u osób obecnie zdrowych.

2. CIAŁO I DUSZA

Dualizm ciało - umysł - doktryna utrzymująca, że ciało i umysł są dwiema niezależnymi jednostkami o niewielkim wzajemnym wpływie.

Model biomedyczny - model medyczny kładący nacisk na naturalne przyczyny chorób oraz na separację ciała i umysłu.

Choroba jatrogenna - choroba będąca skutkiem interwencji medycznej

Redukcjonizm - doktryna mówiąca, że zjawiska w sferze zdrowia i chorób są najpełniej poznawalne na poziomie fizyki i chemii

Pętla sprzężenia zwrotnego - jeden ze sposobów regulacji systemu, w którym wyniki czynności korygującej trafiają na nowo do systemu, wpływają na jego dalsze reakcje. W sprzężeniu zwrotnym ujemnym wyniki działań korygujących redukują odchylenie od wartości odniesienia i w ostateczności prowadzą do przywrócenia równowagi w systemie i zaprzestania czynności korygujących. Sprzężenie zwrotne dodatnie: podjęte działania prowadzą do zwiększenie różnicy między stanem bieżącym a wartością odniesienia.

Model biopsychospoleczny - systemowe podejście do choroby, kładące nacisk na wzajemne związki miedzy ciałem a umysłem oraz na wagę rozpatrywania choroby na wszystkich poziomach.

Placebo - środek farmakologiczny obojętny, stosowany w zastępstwie leku.

3. BADANIA W PSYCHOLOGII ZDROWIA

Wewnętrzna wiarygodność - określa, do jakiego stopnia można wyciągnąć miarodajne wnioski o działaniu niezależnej zmiennej

Zewnętrzna wiarygodność - określa, do jakiego stopnia można zastosować wyniki badań do warunków konkretnej sytuacji danego badania.

Chorobowość - liczba zachorowań na daną chorobę w populacji

Umieralność - liczba zgonów z powodu określonej przyczyny.

Prewalencja - liczba zachorowań na daną chorobę w danej populacji w określonym czasie

Zapadalność - liczba nowych zachorowań na daną chorobę występujących w danym okresie

Względne ryzyko - zapadalność na chorobę wśród osób mających pewną cechę podzieloną przez zapadalność na tę chorobę wśród osób nie mających takiej cechy

Badania kontrolne - badania polegające na porównywaniu pacjentów z chorobą zdiagnozowaną z grupą zdrowych w celu zidentyfikowania czynników związanych z jej wystąpieniem.

Badania porównawcze - badania porównujące liczbę osób dotkniętych czynnikiem ryzyka i wolnych od niego, u których rozwija się dana choroba.

Próbka losowa - próbka dobrana według zasady, że prawdopodobieństwo selekcji jest identyczne dla każdego członka populacji.

Próbka przypadkowa - próbka złożona z osób, które są w danej chwili dostępne i chcą brać udział w badaniu.

Błąd z próbki - błąd w wynikach ankiety, wynikający z niewłaściwego doboru respondentów.

Błąd spoza próbki - błąd w wynikach ankiety, wynikający z innych czynników niż dobór respondentów.

Terapia towarzysząca - wszelkie inne rodzaje terapii klinicznej które pacjent pobiera oprócz interwencji prowadzonej w ramach eksperymentu.

4. STYL ŻYCIA A ZDROWIE CZŁOWIEKA

Behawioralne patogeny - zachowania, które zwiększają ryzyko zapadalności na określone choroby

Behawioralne immunogeny - zachowania, które ograniczają ryzyko zapadalności na określone choroby

Profilaktyka I stopnia - środki podejmowane w celu zapobieżenia rozwojowi chorób u ludzi zdrowych

Profilaktyka II stopnia - kroki podejmowane w kierunku zatrzymania postępu choroby we wczesnym etapie

Profilaktyka III stopnia - procedury leczenia i rehabilitacji osób w zaawansowanych stadiach choroby

Gradient wzmocnienia - zasada behawioralna mówiąca, że bezpośrednia nagroda lub kara jest bardziej efektywna od nagrody lub kary odsuniętej w czasie.

Zachowania zdrowotne - zachowania podejmowane przez osobę zdrowe w celu uniknięcia choroby

5. PROMOWANIE ZDROWIA

Terapia awersyjna - wykorzystanie warunkowania reaktywnego w celu sparowania niepożądanego zachowania zdrowotnego z negatywnym bodźcem.

Terapia kontraktowa - procedura polegająca na tym, że pacjent zawiera z terapeutą lub inną osobą umowę określającą docelowe zachowanie i konsekwencje jego naruszenia.

Kontrola bodźcowa - takie zorganizowanie otocznia, które ma na celu wyeliminowanie lub ograniczenie do minimum bodźców mogących wyzwalać niepożądane zachowania zdrowotne.

Przeciwwarunkowanie zastępcze - metoda terapii lęków, w której pacjent regularnie obserwuje model angażujący się w zachowanie wywołujące u niego lęk.

Systematyczne odwrażliwianie zastępcze - technika terapeutyczna w której pacjent obserwuje model radzący sobie w różnych sytuacjach stopniowo potęgujących u niego lęk.

Self - monitoring - technika samokontroli w której pacjent prowadzi szczegółowy zapis wystąpień danego zachowania i towarzyszących okoliczności.

Samowzmacnianie - technika, w której pacjent sam wyznacza sobie nagrodę za docelowe zachowanie.

Trening umiejętności - procedura terapeutyczna w której pacjent odbiera trening w zakresie radzenia sobie w sytuacjach społecznych prowadzących do szkodliwych nawyków zdrowotnych oraz nabywa umiejętności opierania się pokusom.

Podejście zintegrowane - podczas terapii łączenie różnych technik

Kliniczna promocja zdrowia - zastosowanie zasad promocji zdrowia w warunkach klinicznych.

6. STRES

Stres - transakcja zachodząca między jednostką a otoczeniem, obejmująca ocenę wyzwań stawianych przez daną sytuację oraz zasobów radzenia sobie z nią, a także psychologiczne i fizjologiczne reakcje na tak oceniane wyzwania.

Reakcja „walcz lub uciekaj” - stan mobilizacji organizmu do walki lub ucieczki od bodźca odbieranego jako zagrożenie.

Epinefryna - (adrenalina) katacholamina produkowana przez rdzeń nadnerczy, wywołujący takie same objawy jak pobudzenie układu współczulnego.

Norepinefryna (noradrenalina) - katecholamina produkowana przez rdzeń nadnerczy i neurony układu współczulnego, wywołująca objawy podobne do epinefryny

Ogólny zespól adaptacyjny (GAS) - niespecyficzna reakcja organizmu na zagrożenie, obejmująca stadium reakcji alarmowej odporności i wyczerpania

Ocena pierwotna - wstępna ocena skali zagrożenia

Ocena wtórna - ocena zagrożenia pod kątem dostępnych metod radzenia sobie w określonej sytuacji.

Radzenie sobie ze stresem - wysiłki podejmowane w obronie przed sytuacją stresową.

Współczulny układ nerwowy - pień autonomicznego układu nerwowego odpowiedzialny za pobudzenie aktywności ciała

Kortykosteroidy - grupa hormonów produkowanych przez korę nadnerczy, odpowiedzialnych za regulację procesów fizjologicznych

Kora nadnerczy - zewnętrzna otoczka gruczołów nadnerczy

Katecholaminy - grupa substancji chemicznych produkowanych przez organizm i pełniących funkcje neurotransmiterów

Rdzeń nadnerczy - wewnętrzna cześć gruczołów nadnerczy

Autonomiczny układ nerwowy - odgałęzienie układu nerwowego odpowiedzialne za przesyłanie bodźców z centralnego układu nerwowego do poszczególnych organów wewnętrznych

Przywspółczulny układ nerwowy - odgałęzienie autonomicznego układu nerwowego odpowiedzialne za podtrzymanie normalnych funkcji organizmu oraz regeneracje.

Odporność humoralna - odporność oparta na aktywności przeciwciał, które krążą w krwiobiegu i atakują obce substancje zanim te dostana się do komórek ciała. Opiera się na odporności komórek B które dojrzewają w szpiku kostnym i po uaktywnieniu przez antygeny wydzielają przeciwciała atakujące obce komórki.

Odporność komórkowa - odporność oparta na aktywności limfocytów, T, które bezpośrednio atakują substancje. Limfocyty T dojrzewają w grasicy i atakują komórki w sposób bezpośredni bez korzystania z przeciwciał. Jest procesem długotrwałym.

Wrzód trawienny- zmiana chorobowa (rana) zlokalizowana w ścianie żołądka lub górnych jelita cienkiego (dwunastnicy). Są to drobne urazy w obrębie ścian żołądka lub górnych części jelita cienkiego. U pacjentów z wrzodami dwunastnicy obserwuje się np. wydzielanie nadmiernych ilości HCL i pepsyny, przy wrzodach żołądka wydzielanie jest w normie lub zaniżone.

Astma oskrzelowa - zaburzenie układu oddechowego polegające na zwężeniu dróg oddechowych w oskrzelach, co objawia się napadami kaszlu, dusznością i płytkim oddechem - ok. 4-&% populacji.

Astma alergiczna - astma będąca skutkiem alergii lub niewydolności układu odpornościowego. Araki mają często charakter okresowy i występują we wszystkich grupach wiekowych.

Astma idiosynkratyczna - astma nie powiązana z alergiami, mogąca wynikać z dziania czynników psychologicznych.

7. JAK RADZIĆ SOBIE ZESTRESEM

Radzenie sobie zorientowane na problem - metody wpływania na obiektywną sytuację przez zmianę elementów otocznia lub zmianę sposobu interakcji podmiotu z otoczeniem.

Radzenie sobie zorientowane na emocje - metody koncentrujące się na kontrolowaniu emocjonalnych skutków stresu występuje najczęściej wtedy kiedy jednostka uznaje że nie może zrobić nic aby zmienić tę sytuację. Dana osoba koncentruje swoja uwagę na próbach adaptacji do negatywnie ocenianej sytuacji. Głównym jego celem jest ograniczenie pobudzenia emocjonalnego. Może być także używane do zwiększania napięcia.

Aktywne radzenie sobie - przedsięwzięcie bezpośrednich działań w próbie usunięcia lub obejścia stresowa bądź osłabienia jego efektów.

Planowanie - rozważanie sposobów radzenia sobie z danym stresorem.

Ograniczanie konkurujących działań - odłożenie na bok wszelkich innych działań i skupienie się na stresorze.

Odsunięcie problemu - czekania na sprzyjające warunki do działania

Szukanie wsparcia społecznego z pobudek instrumentalnych- szukanie rady, pomocy informacji

Szukanie wsparcia społecznego z pobudek emocjonalnych - szukanie współczucia, zrozumienia lub wsparcia moralnego.

Pozytywna reinterpretacja - powtórna ocena problemu w pozytywnym świetle

Akceptacja - przyjęcie do wiadomości danej sytuacji i zgoda na nią.

Zaprzeczenie - odmowa uznania realności sytuacji

Zwrot ku religii - modlitwa, prośba o pomoc, pociecha duchowa

Koncentracja na emocjach - skupienie się na negatywnych odczuciach w celu ich przewartościowania

Oderwanie behawioralne - ograniczenie działań w kierunku usunięcia stresorów lub całkowite poddanie się

Oderwanie psychologiczne - podjęcie innych działań w celu oderwania uwagi od sytuacji.

Umiejscowienie kontroli - przekonanie o tym, co determinuje wyniki naszych działań

Kontrola behawioralna - przekonanie o możliwości kontrolowania negatywnych skutków sytuacji

Kontrola poznawcza - dysponowanie strategia poznawcza mogąca graniczyć negatywne skutki stresującej sytuacji

Umiejscowienie kontroli - przekonanie o tym, co determinuje wyniki naszych działań

Samoskuteczność - przekonanie o możliwości osiągnięcia założonego celu w danej sytuacji

Hierarchia ról społecznych - stopień w jakim dana osoba kreuje i utrzymuje różnice poznawcze pomiędzy różnymi aspektami jej życia społecznego.

Samoakceptacja - poczucie własnej wartości

Relaksacja neuromięśniowa - technika relaksacyjna w której pacjent wchodzi w stan relaksu przez sukcesywne napinanie i rozluźnianie poszczególnych grup mięśni.

Systematyczne odwrażliwianie - technika relaksacyjna polegająca na przeżywaniu wyobrażonej konfrontacji z sytuacją lub obiektem wywołującym lęk bądź fobię.

Biologiczne sprzężenie zwrotne (biofeedback) - technika w której pacjent zdobywa umiejętność kontrolowania określonej funkcji fizjologicznej w reakcji na sprzężenie zwrotne płynące ze strony tej funkcji.

8. CHOROBA: PERCEPCJA SYMPTOMÓW I SZUKANIE POMOCY

Jednostka chorobowa - zespół występujących w organizmie obiektywnych zaburzeń patologicznych, które można, (choć nie zawsze) zidentyfikować metodami klinicznymi

Choroba - subiektywnie doświadczenie dyskomfortu lub cierpienia, które można, (ale nie musi) wiązać się z obiektywnymi zaburzeniami o charakterze patologicznym

Zachowanie chorobowe - czynnik składowy choroby odnoszący się głównie do zachowań podejmowanych przez pacjenta w reakcji na doświadczane dolegliwości i dyskomfort

Konsultacja paramedyczna - nieformalna konsultacja w kwestii problemów zdrowotnych zabiegana u członków rodziny, przyjaciół i innych osób nie dysponujących kwalifikacjami medycznymi

Symptom - subiektywne doznanie związane ze stanem fizjologicznym

Obraz - zorganizowany pakiet informacji o określonym przedmiocie zdarzeniu lub idei

Prototyp - wyidealizowany lub typowy obraz danej kategorii; prototyp choroby to wyidealizowany obraz przebiegu określonej choroby

Uboczne zyski - korzyści z faktu bycia chorym

Rola chorego - model zachowań przybieranych przez osobę uważającą się za chora

Hipochondria - fałszywe przekonanie o posiadanej chorobie lub przesadzony lęk przed nabyciem choroby

9. WSPÓŁPRACA Z SYSTEMEM OPIEKI ZDROWOTNEJ

Znacznik - substancja dodana do leku pozwalająca na stwierdzenie czy pacjent zażył lek i w jakiej dawce

Technika żetonowa - technika modyfikacji zachowań opierających się na przydzielaniu żetonów (punktów) za każdorazowe użycie docelowego zachowania po zakończeniu warunkowania żetony można wymienić na określone korzyści materialne.

Instytucja totalna - instytucja przejmująca kontrolę nad praktycznie każdym aspektem życia jednostki

Reaktancja - motywacja psychologiczna pacjenta do obrony zagrożonego poczucia i niezależności

Lęk separacyjny - lęk u dziecka będący skutkiem odseparowania od rodziców lub opiekunów.

10. JAK PORADZIĆ SOBIE Z CHOROBA PRZEWLEKŁĄ I UPOŚLEDZENIEM

Zaburzenie równowagi - stan dezorganizacji typowych reakcji fizycznych, psychicznych lub społecznych

Kryzys - konfrontacja z sytuacją na tyle nową lub na tyle poważną, że zwykle metody radzenia sobie są niewystarczalne. Jednostka nie wie w jaki sposób zareagować i doświadcza stanu zaburzenia równowagi psychicznej, społecznej i fizycznej. Typowe reakcje ulegają dezorganizacji a sama jednostka doświadcza skrajnych emocji w rodzaju winy, strachu i innych negatywnych doznań. Sytuacja taka nie może trwać w nieskończoność bo intensywność stresu związanego z utratą uwagi mogłaby bardzo poważnie zaszkodzić człowiekowi. Osoba w kryzysie musi rozwinąć nowe metody radzenia sobie z drastycznie zmienionymi okolicznościami.

Cukrzyca - zaburzenie przemiany materii polegające na tym, że organizm nie potrafi prawidłowo przekształcić glukozy w energie zmagazynowana. U cukrzyków odchodzi do zaburzeń produkcji lub wykorzystania insuliny, czego skutkiem jest stan w którym organizm produkuje niewystarczające ilości insuliny lub też hormon ten nie wywołuje zamierzonego efektu. Ponieważ glukoza nie może być bezpośrednio wykorzystywana przez komórki gromadzi się we krwi prowadząc do stanu zwanego hiperglikemią. Prowadzi to do wyczerpania zasobów energii zmagazynowanej organizmu, dodatkowo organizm stara się usunąć nadmiar glukozy która przez nerki trafia do moczu. U pacjenta występują charakterystyczne objawy w postaci silnego pragnienia i zwiększonego wydzielania moczu, jeżeli proces ten trwa przez dłuższy czas pacjent doświadcza zmęczenia, utraty wagi ciała i odwodnienia - koleją fazą jest śpiączka.

Cukrzyca insulinozależna IDDM - u dzieci i młodzieży najczęściej. Organizm nie produkuje insuliny lub produkuje ją w bardzo małych ilościach dlatego właściwa przemiana materii u diabetyków musi obierać się na zewnętrznych źródłach insuliny - ok. 5-10%.

Cukrzyca insulinoniezależna NIDDM - najczęściej powyżej 40 r.ż. u osób z normalną wagą insulina jest produkowana ale w niewystarczających ilościach. U osób z nadwagą produkcja insuliny jest w normie nawet nie co powyżej, ale ze względu na rozrost komórek tłuszczowych i mniejszą podatność błon komórkowych na działanie hormonu ta sama ilość insuliny nie wywołuje takich samych skutków jak u osoby z normalną wagą - ok. 90-95%.

Insulina - produkowany w trzustce hormon odpowiedzialny za gospodarkę cukrowa organizmu. Po zjedzonym posiłku rośnie zawartość glukozy co stymuluje wydzielanie insuliny. Insulina sprawia, ze błony komórkowe w większym stopniu przepuszczają glukozę oraz pobudza wątrobę do produkowania i magazynowania glikogenu, skrobi zwierzęcej. Glukoza jest przekształcana w energię gotową do wykorzystania w jej nadmiar składowany jest w postaci glikogenu i tym samym dochodzi do spadku zawartości glukozy we krwi.

Hiperglikemia - zbyt wysoka zawartość cukry w krwiobiegu

Gościec RA- przewlekły układowy stan zapalny stawów wywołujący obrzęk i dotkliwy ból, zapalenie występuje symetrycznie - dotyka tych samych stawów po obu stronach ciała. Z czasem choroba prowadzi do uszkodzeń stawów i zwyrodnień. Pacjenci doświadczają także guzów skórnych, kłopotów z krążeniem, chorób płuc, zaburzeń neurologicznych i zaburzeń wzroku. Choroba prawdopodobnie ma charakter autoalergiczny - jest wynikiem ataku układu odpornościowego na własny organizm.

Zapalenie kostnostawowe OA - zwyrodniający stan chorobowy stawów charakteryzujący się postępującym ubytkiem chrząstki stawowej i innymi zmianami w obrębie stawów i kości. Obraz zaostrza się wraz z wiekiem. Atakuje ona pojedyncze stawy, zmiany następują najczęściej w tych stawach które narażone są na duży wysiłek.

Choroba Alzheimera - zwyrodnieniowa choroba mózgu, powodująca stopniowe i nieodwracalne zaburzenia funkcji poznawczych

11. ŚMIERĆ I UMIERANIE

Śmierć mózgu - definicja śmierci biologicznej oparta ba braku aktywności fal mózgowych i cyrkulacji krwi w mózgu

Tanatologia - nauka o śmierci i umieraniu

Antycypacja żałoby - przeżywanie smutku po stracie bliskiej osoby jeszcze przed rzeczywistym zgonem

Kodowanie - decyzja terapeutyczna określająca skale wysiłków reanimacyjnych przy wystąpieniu zatrzymania pracy serca i funkcji oddechowych

Tanatologia kliniczna - techniki konsultacji i poradnictwa używanie w pracy z pacjentami terminalnymi

Strata - doświadczenie śmierci bliskiej osoby

Żal po stracie - emocjonalna reakcja na stratę

Żałoba - społecznie akceptowana forma wyrażania żalu po stracie

Obsesja rozpamiętywania - uporczywe przywoływanie obrazów, okoliczności śmierci bliskiej osoby.

Obrazowanie kierowane - technika terapii żalu po stracie oparta na serii ćwiczeń w których pacjent na nowo przeżywa wszystkie aspekty przeszłych relacji ze zmarłą osobą.

12. SYSTEM ODPORNOŚCIOWY I AIDS

Odporność - zdolność organizmu do obrony przed chorobami i infekcjami. Niektóre funkcje odpornościowe są wrodzone: naturalna odporność, inny rodzaj odporności do odporność nabyta której działanie opiera się na doświadczeniach z określonym rodzajem zagrożenia.

Układ odpornościowy jest to zespół rozproszonych organów, dróg transportu i wyspecjalizowanych komórek, które potrafią wykryć obce ciało i zniszczyć je zanim stanie się zalążkiem infekcji. Potrafi on lokalizować i eliminować zagrożenia pochodzące z wewnątrz organizmu.

Antygen - dowolna substancja pochodzące z zewn. Lub wew. Organizmu, która jest odbierana jako obca i która indukuje reakcje układu odpornościowego

• Po wykryciu obcej substancji zwanej antygen układ odpornościowy podejmuje skomasowany atak przeciwko niej. Mobilizacja obejmuje zarówno naturalną reakcje odpornościową której celem jest każda obca komórka jak i reakcję swoistą czyli wymierzoną przeciwko konkretnemu typowi antygenu.

Odporność nieswoista: reakcja odpornościowa na obecność antygenu, niezależnie od jego typu: fagocyty (monocyty i makrofagi), komórki cytotoksyczne.

Odporność swoista - reakcja odpornościowa na określony antygen, może wykrywać obecność określonych antygenów, nabywany drogą doświadczeń z danym antygenem: (limfocyty B, limfocyty pamięciowe B), odporność komórkowa (limfocyty T cytotoksyczne, limfocyty pamięciowe T, limfocyty T wspomagające i limfocyty T supresyjne).

Fagocyty - komórki o działaniu uniwersalnym, pochłaniające różnego rodzaju antygeny, zanim te wnikną do zdrowych komórek ciała. Przekazują fragmenty antygenów limfocytom typu B i T. Mają zdolność wyszukiwania, pochłaniania i trawienia obcych substancji, stanowią pierwszą fazę ataku, zwalczając skutecznie wirusy, bakterie, grzyby i inne obce ciała.

Makrofagi - duże komórki wchodzące w skład układu odpornościowego, potrafią otaczać i pochłaniać komórki antygenu.

Monocyty - największe spośród białych ciałek krwi uczestniczące w nieswoistej reakcji odpornościowej.

Komórki cytotoksyczne - atakują i niszczą komórki własnego ciała, które uległy modyfikacji na skutek działania nowotworu lub ataku wirusa. Wkraczają do akcji kiedy fagocytom nie uda się obronić komórki przed zainfekowaniem. Pełnią rolę w ochronie organizmu przed skutkami nowotworów i niektórych infekcji wirusowych, są niespecyficzne i reagują na obecność każdej komórki która wykazuje cechy obce lub zmodyfikowane.

Odporność humoralna - odporność funkcjonująca na podstawie przeciwciał krążących w płynach ustrojowych i atakujących obcą substancję, zanim ta wniknie do zdrowych komórek organizmu. Pozwala na przechwytywanie cząsteczek antygenu.

Przeciwciała - cząsteczki białka wytwarzane przez aktywne limfocyty B, które chronią organizm przed określonym typem antygenu. Dzielą się na 5 głównych grup: immunoglobuliny A (IgA) chronią przed atakiem antygenów zewnętrzne obszary naszego ciała, IgE operują w obrębie płuc, skóry i błon śluzowych niszcząc antygeny pochodzące ze środowiska.

Odporność komórkowa - odporność oparta na uczulonych limfocytach T, które atakują obce substancje w organizmie. Wykrywa komórki zmutowane na skutek działania nowotworu lub zainfekowane mikroorganizmami takimi jak wirus.

Limfocyty B - produkują komórki plazmowe które wydzielają przeciwciała atakujące antygen.

Limfocyty pamięciowe B - specjalizowane komórki B przechowujące informacje o napotkanych antygenach.

Limfocyty T - białe ciałka krwi powstające w szpiku i dojrzewające w gruczole grasicy. Maja one zdolność identyfikowania i niszczenia komórek ciała odbiegających od normy - stanowiących zagrożenie.

Limfocyty T cytotoksyczne - bezpośrednio niszczą rakowe lub zarażone wirusem komórki ciała. Muszą być uczulone na antygen. Po napotkaniu komórki zmutowanej lub zainfekowanej leukocyty cytotoksyczne dołączają się do niej i niszczą drogą lizy (rozpuszczania) to jest wydzielają substancje chemiczne niszczą jej błonę komórkową. Atakują także obce tkanki powodując często niepożądane efekty postaci odrzucenia chirurgicznego przeszczepu skory lub organów.

Limfocyty T pamięciowe - specjalizowane komórki T przechowujące informacje o napotkanych antygenach. Dzięki nim przy powtórnej konfrontacji z danym antygenem układ odpornościowy może reagować szybciej i skuteczniej.

Limfocyty T wspomagające - gromadzą informacje o napotkanych antygenach i pobudzają reakcje innych komórek odpornościowych. Stanowią 55-70% wszystkich limfocytów mają za zadanie utrzymywać kontrolę nad przebiegiem reakcji odpornościowej. Wydzielają one substancje chemiczne stymulujące reprodukcję innych leukocytów, pełnią funkcję „rozrusznika” reakcji odpornościowej.

Limfocyty T supresyjne - służą do spowalniania i hamowania reakcji odpornościowej po usunięciu zagrożenia.

Grasica - organ leżący powyżej serca, w którym limfocyty t dojrzewają i różnicują się na wiele wyspecjalizowanych typów

Psychoneuroimmunologia - dział zajmujący się badaniem zależności miedzy czynnikami psychospołecznymi i układami odpornościowym, nerwowy, hormonalny.

Immunokompetencja - wydolność układu odpornościowego w zwalczaniu infekcji

AIDS - zespół nabytego upośledzenia odporności - choroba wywołana wirusem HIV, objawiająca się ostra niewydolnością układu odpornościowego, stan w którym organizm traci zdolność zwalczania infekcji, ludzie chorzy na AIDS stają się nadmiernie podatni na infekcje, przeważnie ze skutkiem śmiertelnym.

HIV - wirus ludzkiego układu odpornościowego - retrowirus powodujący AIDS i ARC, którego działanie opiera się na infekowaniu i przejmowaniu limfocytów wspomagających T. Obniżona odporność spowodowana tym wirusem charakteryzuje się nasilającymi się stanami chorobowymi.

• W okresie kilku tygodni po infekcji organizm pacjenta podejmuje skomasowany kontratak, efektywnie ograniczając liczbę komórek wirusa HIV. Jednak część wirusów pozostaje w organizmie w postacie utajonej. Po jakimś czasie wirus rozpoczyna swój atak na komórki wspomagające T, niszcząc ich populację. W czasie dalszego spadku swojej wydolności układ odpornościowy nie potrafi skutecznie walczyć z wirusami i innymi antygenami, które w normalnych warunkach są bez trudu usuwane, pacjent pada ofiarą częstych infekcji (mięsak Kaposiego, PCP, opryszczka, zakażenia wywołane przez grzyby drożdżowe, cytomegalia). Zaburzenia obejmują:

1. komórka wspomagająca T - spadek reaktywności na antygeny rozpuszczalne, spadek produkcji chemicznych substancji przekaźnikowych, spadek zdolności rozprzestrzeniania komórek pochodnych.

2. komórka cytotoksyczna T - spadek wydajności w niszczeniu zainfekowanych komórek, spadek zdolności rozprzestrzeniania komórek pochodnych.

3. komórka B - spadek produkcji przeciwciał w reakcji na określony antygen niezdolność reagowania na typowe sygnały i tylko spontaniczna aktywacja.

4. naturalna komórka cytotoksyczna - spadek wydajności w niszczeniu antygenów.

5. monocyt - spadek wydajności w niszczeniu pasożytów, niezdolność reagowania na typowe sygnały.

• HIV wywołuje też zmiany w układzie nerwowym: drobne zaburzenia pamięci, wycofywanie się z relacji społecznych po ostrą demencję, ataksja (niezborność ruchów) i napady padaczkowe.

• HIV przenosi się wyłącznie drogą kontaktów połączonych z wymianą krwi, nasienia lub innych płynów cielesnych. Do zarażenia dochodzi najczęściej podczas stosunków seksualnych lub w wyniku kontaktu z krwią chorego, np. w przypadku transfuzji lub używania tej samej strzykawki bez sterylizacji. Dodatkowo wirus HIV może przenikać z krwioobiegu zarażonej kobiety do krwi płodu. W tej chwili ponad 90% przypadków infekcji HIV zachodzi podczas stosunków heteroseksualnych.

• Czynniki zwiększające ryzyko infekcji: liczba partnerów seksualnych zwłaszcza gdy pochodzi się z grupy zwiększonego ryzyka: homoseksualiści, prostytutki, narkomani. Ryzyko zwiększają też praktyki w rodzaju stosunków analnych lub kontaktów oralno - analnych. Jedynym sposobem całkowitego wyeliminowania ryzyka jest celibat, utrzymywanie długotrwałego związku monogamicznego lub unikanie bezpośredniego kontaktu cielesnego.

• Grupa ograniczonego ryzyka: kontakty seksualne w których nie zachodzi do wymiany płynów ustrojowych: wzajemne masturbacja pod warunkiem, że na ciele partnera nie ma skaleczeń lub ran.

• Grupa średniego ryzyka: gdy istnieją powody do przypuszczeń, że partner pochodzi z grupy szczególnego ryzyka (homo- lub biseksualista, prostytutka, narkoman) w także w kontaktach z przygodnymi bądź słabo znanym partnerem.

• Grupa szczególnego ryzyka: formy aktywności seksualnej obejmujące wymianę płynów ustrojowych (nasienia, wydzieliny pochwowej) z partnerem który może być zarażony, stosunek analny bez zabezpieczenia gdyż dochodzi często do uszkodzenia wyściółki odbytu.

• Drugą główną drogą przenoszenia się wirusa HIV są zastrzyki dożylne - w 25% przypadków AIDS w europie i USA występuje w ten właśnie czynnik ryzyka.

• Infekcje prenatalne - zachodzą na skutek kontaktu płodu z krwią matki in utero lub przy zetknięciu się dziecka z krwią lub innymi płynami ustrojowymi matki w trakcie porodu.

• Pracownicy opieki zdrowotnej - personel obecny na sali operacyjnej w ponad 30% analizowanych operacji miał bezpośredni kontakt z krwią pacjenta, wg statystyk prawdopodobieństwo infekcji HIV przez ukłucie igłą chirurgiczną w trakcie operacji na pacjencie chorym na AIDS wynosi mniej niż 0,4% a ryzyko infekcji drogą kontaktu skórnego jest bliskie zeru.

• Większość kobiet chory na AIDS jest w wieku reprodukcyjnym a ponad 80% chorych dzieci to ofiary infekcji prenatalnej. Zarażeniu płodu przez matkę będącą nosicielką wirusa Hiv to ryzyko ok. 30%. Większość dzięki urodzonych z AIDS umiera przed osiągnięciem 3 roku życia w wyniku infekcji oportunistycznych.

• Na wieść o dodatnim wyniku testu HIV badani wykazują znaczący wzrost poziomu lęku, depresji i wahań nastroju które mogą utrzymywać się przez kilka tygodni. Mężczyźni z pozytywnym wynikiem testu, ale bezobjawowym przebiegiem infekcji zgłaszali silniejszy lęk przed śmiercią, mniejszy optymizm i więcej oznak zaburzeń psychicznych niż ci, u których wystąpiły objawy AIDS. Powodem tego może być większe napięcie psychiczne wywołane niepewnością i oczekiwaniem na wystąpienie objawów. Skala doświadczanego stresu związanego z wiedzą o wyniku testu zależy także od stylu radzenia sobie i oceny posiadanego wsparcia społecznego.

• Przypadkom AIDS towarzyszy często znaczne rozchwianie psychiczne, a nawet psychopatologie., spory odsetek chorych cierpi na silne zaburzenia psychiczne, także depresje oraz przejawiają oni poczucie winy i zdradzają myśli samobójcze. M chorzy na AIDS targają się na własne życie 37 razy częściej niż inne osoby w tym samym wieku. Skala zaburzeń wśród dorosłych chorych na AIDS wydaje się po części powiązana z poczuciem winy za dopuszczenie d infekcji, doszukują się oni przyczyn choroby we własnym postępowaniu i prowadzi to do większych zaburzeń psychicznych niż próby tłumaczenia sobie choroby czynnikami zewnętrznymi. Osoby zarażone HIV to głównie ludzie młodzi. Członkowie tej grupy często muszą obserwować śmierć swoich bliskich, szczególnie jest to ciężkie gdy sami się nimi opiekowali w ostatnich dniach.

• Wirus HIV nie przenosi się drogą przypadkowych kontaktów z chorym.

Retrowirus - rodzaj wirusa przenoszący własne informacje genetyczne w postaci kwasy rybonukleinowego (RNA)

ARC - zespół objawów związanych z AIDS , ale w mniejszym stopniu i bez poważnych zaburzeń funkcji odpornościowych, do objawów należą: biegunka, nagłe ataki gorączek, zmęczenie, pocenie się w czasie snu i przewlekły obrzęk gruczołów limfatycznych.

13. RAK

Guz - nieprawidłowy rozrost tkanki o przebiegu łagodnym lub złośliwym.

Guz łagodny - nieprawidłowy rozrost tkanki pozbawiony cech rakowych i zasadniczo nie zagrażający zdrowiu. Składają się one z komórek o cechach zbliżonych do tkanki na której powstały, zwykle są zlokalizowane w tkance macierzystej i w zasadzie rozrastają się wolno. W wielu wypadkach zachodzi konieczność chirurgicznego usunięcia takiego guza.

Guz złośliwy - nieprawidłowy rozrost tkanki o cechach rakowych mający zdolność przenoszenia się na inne tkanki organizmu. Są one zdecydowanie różne od tkanki macierzystej i wykazują tendencję od relatywnie szybkiego namnażania się. Często rozrastają się poza obszar pierwotnej lokalizacji i dokonują inwazji na inne organy.

Przerzut - proces przenoszenia się guza złośliwego na odległe części organizmu.

Karcynogeny - substancje zdolne do przekształcania zdrowych komórek w komórki rakowe. Wywołują one mutacje genetyczne, które zakłócają funkcjonowanie komórek i przekazywane są na komórki potomne. Ich działanie polega na modyfikowaniu informacji genetycznej zapisanej w DNA, modyfikacja taka może zachodzić drogą wstawienia lub usunięcia fragmentu DN bądź transpozycji aminokwasów składających się na łańcuch DNA. W większości przypadków takie mutacje są wykrywane i usuwane przez samą komórkę zanim staną się zagrożeniem, bądź też mają charakter zabójczy i prowadzą do obumarcia komórki zanim dojdzie do jej podziału. Niektóre mutacje mogą przejść nie zauważone i stać się ogniskiem rozwoju tkanki rakowej. Istnieje teoria, że karcykogeny i niektóre wirusy wpływają na mutację kluczowych onkogenów prowadząc do niekontrolowanego rozrostu i namnażania się tkanek a w efekcie do powstania tkanki rakowej.

Onkogeny - geny odpowiedzialne za wzrost i reprodukcje komórki, mogące pełnić główną role w rozwoju raka. Odpowiadają za kodowanie czynników wzrostu, przyspieszają lub opóźniają temp wzrostu komórki. Kontrolują proces reprodukcji tkanej i pośrednio uczestniczą w inicjowaniu procesów wzrostu organizmu w wieku dziecięcym i w okresie dojrzewania. Po wystąpieniu mutacji dana komórka może ale nie musi rozwinąć się w tkankę rakową. Decydującą rolę w tym procesie odgrywają promotory - substancje które nie są rakotwórcze, ale mogą przyspieszać rozwój raka z komórek o zmienionym kodzie genetycznym. Guzy o łagodnym przebiegu i stosunkowo wolnym rozroście wystawione na działanie promotorów przekształcają się w postać złośliwą.

• Wszystkie odmiany raka (nowotworu) wiążą się z niekontrolowanym rozrostem i rozprzestrzenianiem się tkanek. W normalnych warunkach reprodukcja komórek organizmu zachodzi w sposób uporządkowany, cykl życiowy zaś poszczególnych komórek jest ściśle określony, po osiągnięciu określonej fazy cyklu życiowego komórka przestaje się rozmnażać. Kiedy osiągamy wiek dojrzały liczba naszych komórek w organizmie mniej więcej odpowiada liczbie komórek obumierających. Rak w poważnym stopniu zaburza ten porządek. Komórki zrakowaciałe tracą zdolność hamowania procesów reprodukcyjnych i mnożą się poza granice nakreślone koniecznością wymiany obumarłych komórek. Dochodzi do uformowania guzów, które mogą doprowadzić o zgonu pacjenta, jeśli nie zostaną w porę zdiagnozowane i zatrzymane w rozwoju. Przyczyną śmierci może być uszkodzenie organów lub zaczopowanie przestrzeni między organami. Rak może powodować krwotok, udar które w istotny sposób zaburzają funkcje organizmu prowadząc do powstawania innych problemów zdrowotnych.

• Czynniki psychologiczne w rozwoju raka. Rak pozostają w silnym związku z takimi cechami jak: poczucie odrzucenia, tłumienie negatywnych emocji czy poczucie bezradności w obliczu trudnych doświadczeń życiowych. Wystąpienie raka jest skutkiem zarówno relacji rodzinnych badanego jak i zmiennych osobowościowych. W szczególności mężczyźni, którzy w wieku późniejszym padli ofiarą raka mieli w dzieciństwie problemy w relacjach z najbliższymi, zwłaszcza z ojcem. Ponadto ci którzy w młodości uważani byli za samotników lub skrywali swe emocje pod pozorem chłodnej kalkulacji w późniejszym wieki padali ofiarą nowotworów. M o osobowości ekspresywnej wydawali się mniej narażeni na raka. Wzrost rozwoju raka wiąże się z tendencją do tłumienia emocji oraz z niskim poziomem depresji.

• Temoshok: koncepcja wzrostu zachowań typu C (zespół cech osobowości podanej na raka). Osoby takie charakteryzują się: biernością, chęcią współpracy, tłumieniem negatywnych emocji i silną tendencją do popadania w wyuczoną bezradność. Badania na K chorych na raka piersi wykazały że: pacjentki zdradzające się stoicką akceptacją 31% umarło przed upływem 5 lat, 75% przed upływem 10 lat. W grupie bezradności 4 z 5 badanych umarło w ciągi pierwszych 5 lat, natomiast w grupie z wolą walki 10% umarła przed upływem 5 lat, 30% zaś przed upływem 10. u pacjentem reagujących zaprzeczeniem umieralność mieściła się: 10% w okresie pierwszych pięciu lat i 50% przed upływem 10.

• Chorzy na raka zgłaszają więcej silnie stresujących doświadczeń życiowych: strata bliskiej osoby, problemy małżeńskie separacja rodziców. Stres jest także skorelowany z osobowością, osoby z typem zachowania C które doświadczały silnego stresu częściej umierały na raka.

• Ogólnie guzy nowotworowe dzielą się na te, które są wynikiem działania wirusa oraz te wywołane działaniem innych substancji rakotwórczych. Rak wirusopochodny reaguje na stres inaczej niż rak wywołany innymi czynnikami. Nowotwór wywołany działaniem wirusa rozwija się szybciej pod wpływem stresu, ale po usunięciu stresowa ich postęp jest hamowany. Nowotwory wywołane innymi czynnikami pod działaniem stresu rozwija się wolniej, ale po usunięciu stresowa ich rozwój jest szybszy.

• Stres psychologiczny z dużym prawdopodobieństwem uczestniczy w procesie rozwoju komórek rakowych przez hamowanie zdolności układu odpornościowego do usuwania komórek rakowych. Szczególnie ważną rolę odgrywają tu dwa procesy psychoimmunologiczne: proces naprawy DNA podlega silnym wpływom procesów psychospołecznych. Stres zdaje się także pełnić istotną rolę w modyfikowaniu zachowań naturalnych komórek cytotoksycznych (które są odpowiedzialne za wyszukiwanie i niszczenie komórek zrakowaciałych zanim te zdąża się przekształcić w ogniska zmian nowotworowych). Indukowany eksperymentalnie stres prowadzi do znaczącego spadku liczby leukocytów we krwi i znaczącego wzrostu niektórych typów tkanki nowotworowej.

• 75-80 przypadków raka wywołanych jest modyfikowalnymi czynnikami związanymi ze stylem życia. Nałóg tytoniowy jest jednym z najważniejszych czynników behawioralnych sprzyjających rozwojowi nowotworów. Jest ona bezpośrednią przyczyną wielu zgonów 30% (w tym 75-80% rak płuc), 30% zgonów na choroby układu krążenia oraz zgony z powodu przewlekłego nieżytowego zapalenia oskrzeli, rozedmy płuc, astmy i przewlekłej niedrożności dróg oddechowych. Dym wdychany przez palaczy zawiera wiele substancji o właściwościach rakotwórczych lub szkodliwych dla zdrowia: nikotyna, substancje smoliste, tlenek węgla - mają one istotną rolę w inicjowaniu i rozwoju tkanki rakowej. Osoby palące są siedmiokrotnie bardziej narażone na raka jamy ustnej, ponad dwukrotnie na raka pęcherza, trzustki, białaczkę, chłoniaka.

• Nałóg: przed sięgnięciem po pierwszego papierosa przyszły palacz przechodzi fazę przygotowania - dochodzi w niej do wytworzenia podstawowych postaw emocjonalnych wobec palenia. Pierwszy wypalony papieros to początek fazy inicjacji. Po wypaleniu pierwszych kilku papierosów dana osoba wkracza w fazę nawyku - istotna jest tu presja grupy rówieśniczej. Kiedy palenie staje się nawykiem palacz wchodzi w fazę podtrzymania trwa tak długo póki osoba kontynuuje palenie. Palenie dla wielu osób jest sposobem regulowania stanów emocjonalnych. Powody palenia mają duży wpływ na ewentualne jego rzucenie. U osób twierdzących, że palą dla przyjemności zanotowano znaczny spadek liczby wypalanych papierosów przy zastosowaniu techniki polegającej na zwilżaniu papierosów octem. Palacze tłumiący nałóg nawykiem wykazują znaczącą redukcję palenie po zastosowaniu techniki zapisywania wypalonych papierosów. Modele uzależnień:

1. model stałych efektów nikotyny - nikotyna stymuluje określone ośrodki CUN, stymulacja pracy serca, jasność umysłu i uczucie odprężenia wywołane jej działaniem stanowią czynniki wzmacniające zachowanie.

2. model regulacji nikotynowej - u palących dochodzi do wytworzenia optymalnego poziomu zapotrzebowania na nikotynę który to poziom jest utrzymywany w celu uniknięcia objawów odstawienia nikotyny.

3. model wielopoziomowej regulacji - fizjologiczne efekty nikotyny wchodzą w interakcję z psychologicznymi funkcjami palenia tworząc uzależnienie. Znacznym czynnikiem w paleniu jest regulacja emocjonalna. Po wypaleniu papierosa zawartość nikotyny we krwi zaczyna stopniowo spadać, jednocześnie nasila się uczucie lęku, prowadzi to do sytuacji w której wzrost napięcia jest spowodowany odstawieniem nikotyny - podnoszenie poziomu nikotyny we krwi redukuje to napięcie.

• Rzucanie palenia obejmują wiele technik:

1. terapia awersyjna - dążenie do redukcji zachowań przez połączenie czynności palenia z różnymi bodźcami negatywnymi w wyniku czego palenie odbierane jest przez pacjenta jako nieprzyjemne.

2. technika szybkiego palenia - zaleca się pacjentom palić szybko i dużo co daje efekt w postaci przekroczenia tolerancji na nikotynę i wynikających stąd nieprzyjemnych doznań.

3. strategie warunkowania sprawczego - opierają się na wyodrębnieniu bodźców wspierających negatywne zachowanie i przeniesieniu kontroli bodźcowej na kontrolę palenia.

4. strategie samokontroli - postrzegają palenie jako wyuczony nawyk skojarzony z określonymi sytuacjami - trzeba ograniczyć te sytuacje np. siedzenie w barze.

5. kontrola bodźcowa - pacjent proszony jest o określenie sytuacji sprzyjających paleniu w następnie wspólnie z terapeutą stara się zmienić lub wykluczyć bodźce wyzwalające u niego chęć palenia.

6. substytucja - polega na zastępowaniu czynności palenia inną czynnością.

• Czynnika mi decydującymi o sukcesie w rzuceniu palenia są: wiara w siebie, dobra samokontrola, silne przekonanie o zdrowotnych korzyściach płynących z zarzucenia nałogu i wsparcie ze strony otoczenia.

• Dieta: jest to drugi ważny czynnik sprzyjający rozwojowi choroby nowotworowej. Niewłaściwe odżywianie jest przyczyną większej liczby zgonów niż nałóg nikotynowy - 35%. Kilka elementów codziennej diety które przyspieszają lub spowalniają rozwój tkanki nowotworowej: dieta wysokotłuszczowa sprzyja rozwojowi raka piersi, okrężnicy, prostaty, macicy, jąder i jajnika. Rozwój raka zależy także od sposobu przygotowywania pokarmów. Podczas grillowania, zwłaszcza na węglu drzewnym na powierzchni pokarmów formują się węglowodory które mają działanie rakotwórcze. Zaleca się ograniczanie spożycia pokarmów przygotowywanych na grillu i używanie innych metod: pieczenie, smażenie, gotowanie i zawijanie produktów w folię aluminiową aby ograniczyć kontakt potrawy z otwartym ogniem. Spożycie napojów alkoholowych może sprzyjać rozwojowi raka jamy ustnej, języka, gardła, przełyku, płuc, żołądka, okrężnicy i odbytu. Spożycie półtora litra wina lub wódki miesięcznie podwaja ryzyko wystąpienia raka. Niektóre składniki diety mogą hamować rozwój choroby: dieta o dużej zawartości błonnika może chronić przed wystąpieniem raka okrężnicy. Warzywa i witaminy mogą mieć udział w ograniczeniu rozwoju tkanki nowotworowej: brukselka, kapusta, rzepa, brokuły. Witamina A może ograniczyć rozwój raka płuc, pęcherze, okrężnicy, krtani, żołądka, przełyku i szyjki macicy.

• Czynniki zdrowotne: u osób narażonych na kontakt z azbestem rośnie ryzyko wystąpienia raka płuc., robotnicy pracujący w oparach benzenu są bardziej narażeni na białaczkę. Promieniowanie ultrafioletowe: 90% przypadków raka skóry jest tym spowodowane, trzeba stosować filtry UV.

• Zwłoka w leczeniu: 35-55% pacjentów z objawami raka zwleka trzy miesiące lub więcej jest to opóźnienie które może ograniczyć szanse przeżycia.

• Wczesne oznaki choroby nowotworowej: zmiana w nawykach związanych z wydalaniem, nie gojąca się rana, nietypowa wydzielina lub krwawienie z dróg moczowych, rodnych i pokarmowych, zgrubienie lub guz na piersi lub pod skórą, niestrawność lub kłopoty z połykaniem, wyraźna zmiana w obrębie brodawki lub pieprzyka, uporczywy kaszel lub chrypka.

• Objawy i zmiany fizyczne: rak może powodować upośledzenie: trudności z oddychaniem (rak płuc), dysfunkcje seksualne (rak organów płciowych), kacheksja (wyniszczenie), zespól objawowy obejmujący znaczną utratę wagi ciała, poważne zmiany metaboliczne, zaburzenie nerek i wątroby.

• Leczenie: leczenie najczęściej przyjmuje jedną z trzech form:

1. procedury chirurgiczne: mają na celu usunięcie zrakowaciałej tkanki, bez naruszania zdrowych tkanek, jednak czasem da pewności usuwa się także zdrowe tkanki otaczające guz. Zabiegi takie często zniekształcają i upośledzają.

2. napromieniowanie powstrzymuje podział i wzrost komórek rakowych, działa najskuteczniej w wypadku guzów zlokalizowanych. Promieniowane jonizujące niszczy komórki zrakowaciałe przez uszkodzenie ważnych elementów komórki: DNA i proteiny. Polega na kierowaniu strumienia promieniowania w obręb lokalizacji guza. Ma skutki uboczne: nie może działać wybiórczo na tkanki nowotworowe, działa zabójczo na inne komórki organizmu i prowadzi do nieodwracalnego zniszczenia zdrowej tkanki.

3. chemioterapia niszczy komórki nowotworu lub powstrzymuje ich reprodukcję. Wykorzystuje się ją w wypadku guzów niezlokalizowanych. Skutki uboczne: brak apetytu, wypadanie włosów, częste nudności i wymioty, uszkodzenia ważnych organów, rany w śluzówce jamy ustnej, zwiększona podatność na infekcje.

• Zaburzenia emocjonalne: lęk, depresja, wstyd, zaburzenie poczucia własnej wartości, bezsenność, zaburzenia koncentracji, myśli samobójcze. Rozwinięcie poczucia kontroli sprzyja radzeniu sobie ze skutkami choroby. Zachowanie pozytywnego obrazu siebie wydaje się ściśle związane z procesem porównywania swojej sytuacji do sytuacji innych osób. Osoby chore mają także duże trudności w kontaktach interpersonalnych: unikają kontaktu z innymi.

Chemioterapia - terapia raka z użyciem farmaceutyków lub substancji chemicznych

Antycypacja nudności i wymiotów - klasyczny odruch warunkowy polegający na doświadczeniu nudności i wymiotów na długo przed przyjęciem leku

14. CHOROBA WIEŃCOWA

Przedsionek - jedna z dwóch górnych jam serca, do których trafia krew żylna

Komora - jedna z dolnych jam serca pompująca krew do tętnicy płucnej (praw komora) lub aorty (lewa komora).

Mięsień sercowy - komórki mięśniowe składające się na ściany jam sercowych

Skurczowe ciśnienie krwi - ciśnienie krwi w fazie skurczu komór sercowych

Rozkurczowe ciśnienie krwi - ciśnienie krwi mierzone w fazie rozkurczu komór sercowych.

Miażdżyca - proces odkładania się cholesterolu i innych tłuszczów na ścianach naczyń krwionośnych grożący zablokowaniem przepływu krwi.

Dusznica - dławiący ból w klatce piersiowej, który może być oznaką niewystarczającego utlenienie mięśnia sercowego

Zawał mięśnia sercowego - blokada naczynia wieńcowego prowadząca do uszkodzenia mięśnia sercowego. Wynikiem zawału jest obumarcie mięśnia sercowego. Występuje najczęściej w wyniku oderwania się skrzepu uformowanego w sąsiedztwie złogów cholesterolu, który trafia do naczyń wieńcowych, blokując przepływ krwi. Jeśli przepływ nie zostanie w krótkim czasie przywrócony a obszary dotknięte skutkami niedokrwienia są znaczne, zawał kończy się śmiercią. Pierwszym sygnałem zagrożenia przed zawałem jest najczęściej ostry ból w klatce piersiowej, opisywany jako ściskający, który może utrzymywać się nawet przez kilka godzin. Centrum bólu zasadniczo znajduje się pod mostkiem, ale ból może promieniować na barki, ramiona, kark, plecy i górnej części jamy brzusznej. W trakcie zawału pacjent może doświadczać uczucia niepokoju i zimnych potów niemal zawsze także występuje bladość twarzy. Istnieją duże koszty zawału serca także emocjonalne: depresje, stany lękowe, nerwice, bezsenność, wycofanie się z życia społecznego oraz poczucie beznadziejności i pesymistyczne nastawienie do przyszłości.

Czynniki ryzyka choroby wieńcowej - czynniki zwiększające prawdopodobieństwo wystąpienia klinicznej postaci choroby wieńcowej. Mogą to być: wiek, płeć, historia choroby. Z wiekiem coraz większa ilość cholesterolu i trójglicerydów odkłada się na ścianach naczyń krwionośnych. Bardziej podatni na chorobę wieńcową są mężczyźni, jest to choroba do pewnego stopnia dziedziczna.

Arytmia - nieregularny cykl serca. Polega na zaburzeniu synchronizacji skurczów jam serce, są one wynikiem zaburzeń w przepływie impulsów elektrycznych sterujących regularnością cyklu sercowego.

Migotanie komór - ich nieregularny skurcz, silny krótkotrwały impuls może przywrócić normalną pracę serca.

• Większość problemów zdrowotnych związanych z krążeniem przypisuje się bezpośrednio niewystarczającemu ukrwieniu mięśnia sercowego lub niewłaściwemu przebiegowi impulsów elektrycznych w sercu.

• Zwężenie naczyń wieńcowych może prowadzić do zablokowania przepływu krwi do mięśnia sercowego (miażdżyca), może prowadzić do uszkodzenia mięśnia sercowego pozbawiając go niezbędnych substancji odżywczych.

Nadciśnienie - stale utrzymywanie się ciśnienia krwi powyżej 140\90 mm HG. Stan ten sprzyja powstawaniu wieli chorób: usztywnienie ścian naczyń krwionośnych, choroby nerek, zawały. Ok. 15% nadciśnienia jest wynikiem określonego procesu chorobowego (miażdżycy, choroby nerek) w pozostałych 85% nie da się zidentyfikować żadnej organicznej przyczyny nadciśnienia - nadciśnienie samoistne.

• Stres ma istotny wpływ na rozwój choroby wieńcowej, szczególnie narażone na chorobę wieńcową są osoby pracujące w zawodach związanych silnym stresem i jednoczesnym brakiem kontroli decyzyjnej. Odbiór sytuacji w kategoriach zagrożenia prowadzi do przyspieszenie tętna i wzmożenia siły skurczów mięśnia sercowego. Podwyższony poziom epinefryny skraca czas koagulacji krwi i zwiększa jej ciśnienie.

Wzór zachowania A - zespół zachowań (styl życia) cechujący się silną potrzebą dominacji, presją czasu, szybkim mówieniem i znacznym poziomem wrogości wobec otoczenia, także agresją, niecierpliwością - ogólna nadpobudliwością.

• Pomiar wrogości wobec otoczenia najlepiej koreluje z wystąpieniem choroby wieńcowej. Inne potencjalne negatywne czynniki to: antagonizm i postawy egocentryczne.

Nadreaktywność - nadmiernie silna reakcja fizjologiczna w sytuacji wyzwania przy WZA.

• Podwyższony poziom katecholaminy może prowadzić do wzrostu ciśnienia krwi przyspieszenie tempa zmian patologicznych w obrębie naczyń wieńcowych, zaburzeń w pracy mięśnia sercowego i wystąpienia arytmii ze skutkiem śmiertelnym. Katecholamina wydaje się wpływać na przyspieszenie koagulacji płytek krwi czyli procesu głównego w powstawaniu miażdżycy i zakrzepicy naczyń wieńcowych oraz zwiększenie poziomu cholesterolu.

• Palenie: osoby palące zwłaszcza M są prawie dwukrotnie bardziej narażeni na choroby serca niż niepalący. Palenie wywołuje reakcje autonomiczne podobne do obserwowanych podczas stresu, w tym przyspieszenie tętna, wzrost ciśnienia krwi, wzrost poziomu katecholaminy i zwężenie naczyń krwionośnych. Palenie wzmaga reakcję stresową. Wpływa także na poziom cholesterolu we krwi oraz procesu koagulacji płytek krwi. Osoby które mają duże złogi tłuszczu w biodrach i udach wydają się mniej zagrożone chorobą wieńcową niż osoby z otyłym brzuchem.

• Kontrola nadciśnienia: terapia farmakologiczna - środki moczopędne które wpływają na obniżenie ciśnienia krwi drogą obniżenia jej objętości przez wydalanie sodu poza organizm. Są też środki blokujące beta-adrenoreceptory które wpływają na ciśnienie krwi przez oddziaływanie na wiele mechanizmów fizjologicznych w tym zmniejszenie wydajności serca i zmniejszenie oporu przepływu krwi w obszarach peryferyjnych organizmu. Stosuje się też leki blokujące alfa-adrenoreceptory które rozszerzają naczynia krwionośne.

Terapia behawioralna: koncentracja na redukcji masy ciała, zmianach żywieniowych lub aktywności fizycznej.

Trening autogenny - rodzaj autohipnozy wprowadzający relaksację drogą koncentrowania się na bodźcach płynących z organizmu - ciepło, uczucie ociężałości.

Rehabilitacja kardiologiczna - interwencje opracowane z myślą o wspomaganiu terapii chorób serca i powrocie pacjenta do dawnych zajęć.

15. BÓL

• Doświadczanie bólu ostrzega nas przed niebezpieczeństwami otoczenia. Pamięć bólu karze nam unikać kontaktu z ogniem i ostrymi przedmiotami. Ból jest sygnałem choroby lub zranienia, bywa także nieuzasadniony.

• Ból jest to subiektywne uczucie dyskomfortu, które może być choć nie musi skutkiem zranienia, uszkodzenia tkanek lub chorobą.

• Techniki pomiaru behawioralnego mierzą zewnętrzne manifestacje doświadczania bólu, opierają się na obserwacji zachowania pacjenta i notowaniu liczby wystąpień typowych zachowań towarzyszących bólowi.

• Zachowania bólowe można podzielić na te które odnoszą się do: zaburzeń ruchowych lub postawy, negatywnych form afektacji (wybuchy irytacji, kwestionowanie źródeł bólu), form wyrażania dyskomfort (sygnały werbalne, mimika) oraz ograniczenia fizjologiczne towarzyszące doświadczeniu bólu.

• U niektórych pacjentów brak wrażliwości na ból wynika ze zdiagnozowanych zaburzeń logicznych, ale u innych nie stwierdzono żadnych dodatkowych w funkcjonowaniu układu nerwowego.

• Znaczenie częściej notuje się przypadki doświadczenia silnego, nawet skrajnie sinego bólu bez żadnych fizycznych przyczyn. Przykładem mogą być bóle fantomowe.

Kauzalgia - piekący ból w miejscu urazu, najczęściej na stopie lub dłoni mimo, iż rana dawno się zagoiła.

Algogeny - chemiczne substancje obecne w organizmie wyzwalane w wyniku uszkodzenia tkanki

Receptory bodźców urazowych - wolne zakończenia nerwowe reagujące na algogeny i przenoszące sygnał o urazie.

Włókna nerwowe A-delta - drobne włókna nerwowe pokryte osłonką mielinową, przekazujące impulsy z dużą prędkością do rogów tylnych rdzenia kręgowego, odpowiedzialne za ostry, przeszywający, zlokalizowany ból. Reagują na silny i słaby nacisk oraz ciepło, zimno i różne substancje chemiczne.

Włókna nerwowe C - włókna bezmielinowe przekazujące impulsy do rogów tylnych, odpowiedzialne za tępy ból. Prędkość przewodzenia impulsu jest mniejsza, reagują na różne bodźce, stanowią ok. 60-70% włókien czuciowych aferentnych.

Włókna nerwowe A-beta - włókna o dużym przekroju, pokryte osłonka mielinową przysyłające impulsy do rogów tylnych i bezpośrednio do mózgu.

Opiaty endogenne - grupa peptydów produkowanych przez organizm o działaniu podobnym do opiatów. Mają duży wpływ na transmisję impulsów bólowych, szczególnie endorfiny i enkefaliny. Są to substancje naturalna występujące w rdzeniu kręgowym, mózgu i innych organach które mają działanie przeciwbólowe. Pełnią one funkcję wewnętrznego systemu przeciwbólowego oraz spowalnianie lub hamowanie transmisji impulsów nerwowych. Mogą być uwalniane w reakcji na bodźce elektryczne lub inne bodźce stymulujące stres.

• Sygnał bólu może być jednocześnie interpretowany przez kilka obszarów kory mózgowej. Odczuwanie bólu wymaga pewnego poziomu rozwoju neurologicznego. Próg bólu z wiekiem rośnie i doświadczenie bólu ma związek z rozwojem poznawczym i psychospołecznym.

Ból psychogenny - ból przewlekły bez fizycznego podłoża, występujący w reakcji na potrzeby psychiczne pacjenta. Pacjenci z bólem na tle histerycznym lub hipochondrycznym wyrażają nadmierną troskę o samopoczucie lub boją się bolesnych objawów i są przekonani o tym, ze coś im dolega mimo iż brak jest jakichkolwiek podstaw choroby. Pacjenci świadomie lub nieświadomie wykorzystują ból do manipulowania otoczeniem.

• Istnieje korelacja między codziennym stresem a intensywnością bolesnych objawów, oraz znaczący wpływ takich stresorów środowiskowych jak: konflikty rodzinne i małżeńskie oraz ważne wydarzenia życiowe. Lek spowodowany stresem może intensyfikować odczuwany ból. Stres emocjonalny może wpływać na ból przez zwiększanie poziomu leku.

• Poczucie kontroli i samoskuteczności odgrywa istotna rolę w modulowaniu doświadczenie bólu, może ono pomagać w radzeniu sobie ze stresem i redukować intensywność odczuwanego bólu. Istnieje kilka teorii bólu:

1. teoria specjalizacji - ból stanowi funkcję wyspecjalizowanych kanałów nerwowych odpowiedzialnych za transmisję sygnałów bólu od receptorów do ośrodka bólu w mózgu. Układ odpowiedzialny za doświadczenie bólu jest bezpośrednim kanałem łączącym miejsce urazu z mózgiem. Uraz fizyczny uruchamia łańcuch reakcji transmitujących bodziec do mózgu gdzie następuje pobudzenie odpowiednich ośrodków bólu. Ból opiera się na działaniu wyspecjalizowanych receptorów które przekształcają energie fizyczną na impulsy nerwowe, wędrujące do określonego obszaru mózgu odpowiedzialnego za ich interpretację.

2. teoria wzorców - doświadczenie bólu jest wynikiem wystąpienia określonych wzorców podrażnień nerwowych. Ból występuje przy nadmiernym podrażnieniu obszarów peryferyjnych organizmu, które wytwarza wzorzec bodźców interpretowany przez mózg jako ból.

3. teoria centralnego sumowania - nietypowe podrażnienie nerwów czuciowych prowadzi do pobudzenia obwodów w rdzeniu kręgowym.

4. teoria kontroli wejściowej - percepcja bólu determinowana jest trzema podstawowymi czynnikami. Najpierw następuje pobudzenie wolnych zakończeń nerwowych, dostarczające danych wejściowych dla sygnałów bólu. Sygnały tez są w znacznym stopniu modyfikowane przez mechanizm kontroli wejściowej rdzenia kręgowego. Trzeci poziom to centralny mechanizm kontrolny w mózgu interpretujący sygnały bólu i wywierające wpływ na to które sygnały mają zostać przepuszczone przez mechanizmy kontrolne rdzenia.

Ból ostry - intensywny krótkotrwały ból będący najczęściej skutkiem uszkodzenia tkanek lub choroby.

Ból przewlekły - uporczywy i długotrwały ból nie poddający się typowym zabiegom który mógł być pierwotnie wywołany urazem. Trzy główne typy: okresowy (silny, ustępujący), ból uporczywy nieuleczalny (występuje w sposób ciągły, zmienia się tylko intensywność) i przewlekły postępujący (choroby nowotworowe, intensywność narastająca wraz z postępem choroby).

Ból reaktywny - ból w reakcji na negatywną stymulację lub uraz

Ból warunkowany - ból, który utrzymuje się na skutek wzmocnienia ze strony zachowań bólowych.

Zachowania bólowe - zachowania ukształtowane w reakcji na ból, np. utykanie, ograniczenie aktywności.

Migrena - ataki ostrego intensywnego pulsującego bólu, będące skutkiem zwężania i rozszerzania naczyń krwionośnych biegnących wewnątrz i na zewnątrz czaszki.

Napięciowy ból głowy - tępy, stały ból obejmujący obie strony głowy.

Blokada nerwu - przerwanie transmisji sygnałów bólowych przy użyciu znieczulenia miejscowego

Przezskórna stymulacja elektryczna - technika kontroli bólu opierająca się na elektrycznym podrażnianiu zakończeń nerwowych za pomocą elektrod umieszczonych na skórze.

4

---