S t a r o ż y t n o ś ć
Tragedia klasyczna
Klasyczne trzy jedności - miejsca, czasu ,akcji
Klasyczna budowa akcji - prolog , zawężanie akcji, akcja właściwa a) perypetie b) punkt kulminacyjny - rozwiązanie akcji
Akcja typu konfliktowego - akcja opiera się na konflikcie nie rozwiązanym prowadzącym do tragicznego zakończenia
Występowanie chóru w roli informatora, w roli komentatora wydarzeń
Kreacja bohatera - wysoki status społeczny
Tyrteusz - liryka patriotyczna Safona - poetka miłość
Anakreont - piewca wina Symonides - pieśni chóralne
Biblia
Każda religia starała się wyjaśnić swoim wiernym nie zrozumiałe dla niego sprawy, wychowywać swych wyznawców. Biblia jest jedną z tych ksiąg, daje nam obraz dawnych kultur, jest skarbnicą myśli ludzkiej, na jej podstawie poznajemy dążenia ludzi do poznania prawdy, doskonalenia moralnego i tworzenie coraz doskonalszych form życia społecznego. Biblia z greckiego znaczy Księgi. Biblia powstała w ciągu XIII w. pne, najstarszym utworem jest Stary Testament. Nowy Testament - najnowsza część Biblii powstał x I w ne (od 51 do 86 r). Biblia jest utworem trójjęzycznym. Stary Testament pisany był po hebrajsku, niektóre po aramejsku, grecku. Teksty Nowego Testamentu w języku greckim z wyjątkiem Ewangelii Św. Mateusza napisanej prawdopodobnie po aramejsku. Biblia jest napisana przez wielu autorów, najpierw były to tylko komentarze, potem każdy z nich dopowiadał dzieje i w ten sposób powstała Biblia pisana ręką wielu ludzi. Teksty prawne pisał Mojżesz, mądrościowe - Salomon, hymny i psalmy - Dawid. W Nowym Testamencie są Ewangelie, które są dziełem czterech apostołów: Mateusza, Marka, Łukasza, Jana. Biblia zawiera też dzieje apostolskie i Apokalipsę Św. Jana.
Ś r e d n i o w i e c z e
Literatura średniowiecza charakteryzowała się dydaktycyzmem czyli pouczeniem ludzi, np.: „Legenda o św. Aleksym” (dotarła do nas w XVw.) Ideałem tej legendy jest świętość. Autorstwo jest nieznane. Powstała w Syrii, do Europy dotarła w X w. a do Polski w XV w. Jest przykładem literatury hagiograficznej czyli żywotopisarstwa świętych, zawiera wzór osobowy zalecany przez Kościół do naśladowania. Aleksy, syn rzymskiego patrycjusza rozdaje swój majątek biedakom, odrzuca szczęście rodzinne, opuszcza dom rodzinny, żyje w biedzie, poświęca się modlitwie i religijnej kontemplacji. Nie uznając rozgłosu ucieka z miejsca pobytu by żyć w skromności i zapomnieniu. Po 17 latach wraca jednak nie rozpoznany przez nikogo, pędzi żywot żebraka. Przed śmiercią spisuje żywot, po śmierci kanonizowany - pokorny, umartwiał się, dbał o zbawienie duszy, wielkoduszny, szczodry. Aleksy uznany za świętego był typem ascety średniowiecznego, który rezygnuje z życiowych przyjemności by żyć w surowej dyscyplinie i w zgodzie z Bogiem. Asceza prowadziła ku bożej chwale i zbawieniu wiecznemu.
Rycerz - feudałowie świeccy i duchowni oddali ziemię w dzierżawę chłopom i mieszczanom, sami przywdziewali zbroję by brać udział w turniejach i wyprawach wojennych. Walczyli w obronie swojego honoru, religii chrześcijańskiej, swego władcy. W Średniowieczu wytworzył się kult idealnego rycerza, którego propagowała epika rycerska, w Anglii np.: „O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”. W Hiszpanii sławiono czyny Cyda, w Niemczech opowieści o Nibelungach strzegących skarbów nadreńskich, w Rosji dzieło „Słowo o wyprawie pułku Igora”, Polacy nie mieli dzieła, ale mieli za to rycerza Zawiszę Czarnego. Spośród wszystkich opowieści rycerskich najsławniejsza była „Pieśń o Rolandzie”. Powstała we Francji (autor nieznany). Sławi czyny rycerza, hrabiego Rolanda, który był rycerzem Karola Wielkiego. Całość koncentruje się wokół wojennej wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii, w trakcie powrotu zostaje zdradziecko napadnięty przez tylną straż, której przewodzi hrabia Roland. Wszyscy ze straży wraz z Rolandem giną. Roland jako rycerz średniowieczny zobowiązany był do przestrzegania zasad rycerskiego kodeksu. Dbał więc o honor rycerski, sławę, dobre imię swego rodu, słowny, walczył w obronie władzy chrześcijańskiej, wierny panu i idei, bronił słabszych, męstwo, odwaga, pogarda śmierci.
Gall Anonim - mnich z Francji. Do Polski przybył z Węgier. Zyskał łaski u Bolesława Krzywoustego (spisał jego dzieje). Jednak w pewnym momencie kroniki urywają się gwałtownie, co wynika chyba z zerwania przyjaznych stosunków. Kronika składa się z 3 części. Pierwsza poświęcona jest panowaniu poprzedników Bolesława Krzywoustego. Dwie pozostałe poświęcone są bohaterskim czynom Bolesława Krzywoustego. Gall Anonim zwrócił uwagę na Bolesława Chrobrego, który doskonale znał się na polityce wewnętrznej państwa. Był dobry, nieustępliwy, pogardzał śmiercią. Uważał na losy państwa. Krzywousty to typowy władca rycerski, doskonały strateg. Zdaniem Galla człowiek idealny to człowiek mający cechy zarówno jednego jak i drugiego króla.
R e n e s a n s = O d r o d z e n i e
Europa XIV-XVI, Polska XV-XVI. Włochy kolebką Renesansu. Krytyka kościoła katolickiego, zainteresowanie człowiekiem i jego doczesnymi sprawami (antropocentryzm) (teocentryzm - zainteresowanie Bogiem), powrót do wzorców osobowych i kulturowych z epoki antyku, zainteresowanie światem i przyrodą.
„Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” wydana w 1543r. to jeden z najwybitniejszych utworów Reja. Jest to satyra na szlachtę napisana w formie dialogu. Utwór jest ostrym atakiem na wszelkie przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej atakuje również politykę starego króla, który wciąż usiłuje bagatelizować żądania mas szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa, życie ponad stan, prywatę, pijaństwo. Słowa krytyki stanu szlacheckiego zawarte są w wypowiedziach Wójta i Plebana. Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, gdzie brak jednomyślności, każdy z posłów myśli o prywatnych interesach. Duchowieństwu wytyka próżniactwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bezwzględność w ściąganiu ofiar i opłat. Krytykując uprzywilejowane warstwy społeczeństwa Rej dał wyraz swemu współczuciu dla upośledzonego i i uciskanego chłopa. Rej jest pierwszym w historii literatury, który wprowadził do dzieła literackiego mowę potoczną, przełamując w ten sposób sztywny schemat średniowieczny. Nie ulega wątpliwości, że za Panem, Wójtem i Plebanem stoi sam Rej - znakomity obserwator, realista i humorysta, śmiejący się ze wszystkiego co mu się w życiu ludzkim nie podoba, co uważa za szkodliwe.
„Żywot człowieka poczciwego” Autor przedstawia w dziele życie polskiego szlachcica dzieląc je na trzy zasadnicze okresy dzieciństwa: młodość, wiek dojrzały, starość. Dzieło ma charakter dydaktyczny, autor przedstawił obraz idealnego szlachcica - ziemianina, którego głównymi zaletami moralnymi powinna być cnota i poczciwość. Przedstawiając kolejno wszystkie okresy w życiu człowieka omawia na początku wychowanie i kształcenie dzieci i młodzieży. Od najmłodszych lat trzeba czuwać nad obyczajami dziecka, strzec je od złego przykładu. Według Reja człowiek rodzi się bez żadnych cech charakteru. Może je jednak wykształcić poprzez naukę i wychowanie. Każda jednak mądrość zdobywana jest różnymi drogami, krótkimi lub długimi. Dzieciństwo jest odpowiednie na książki, dorastanie przyzwyczaja człowieka do turniejów i walk. Rej jest zwolennikiem nauk estetycznych i praktycznych w zastosowaniu. Ceni sobie sprawiedliwość, stałość , stateczność, miłosierdzie i roztropność. Przeciwstawia się naukom szkolnym: matematyce, gramatyce, retoryce. Księga druga poświęcona jest wiekowi średniemu. Młody panicz po powrocie z magnackiego dworu powinien się ożenić, a żona powinna mu być równa majątkiem i stanem. Ciesząc się szczęściem rodzinnym i przyjemnościami pracy na roli nie powinien szlachcic zapominać o powinnościach wobec ojczyzny. Zdaniem Reja prawdziwym szlachcicem może zostać ten, kto nie chwali się swoim herbem i własnym pochodzeniem, ale jest godny noszenia swego rodowego nazwiska bowiem walczy za Ojczyznę, broni sprawiedliwości, występuje w obronie słabszych, prawdomówność, umiar, rozsądek. Nie wolno mu być żądnym bogactwa, bo nadmierne bogactwo prowadzi do życia ponad stan, rodzi zamiłowanie do wystawności i zbytków. Bogactwo prowadzi do pychy. Zakończenie tej księgi to sielankowy , a jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia szlachcica na wsi, na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i rozrywek. Rej zachwyca się też przyrodą, możliwością obcowania z nią człowieka. Z jej plonów człowiek czerpie korzyści materialne. W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część „Żywota” jest mało barwna, pozbawiona interesujących obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy moralne o starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się lękać. „Żywot” jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich mas szlacheckich w XVI w. Odzwierciedlona została w tym dziele Rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica - ziemianina ukazuje człowieka kierującego się powszechnie znanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego. Twórczość Reja miała znaczenie przełomowe w dziejach literatury polskiej, była dowodem na to, że nie tylko łacina, lecz również język polski nadaje się do wyrażania różnorodnych uczuć i przeżyć. Humanistyczne wartości jego dorobku to radość człowieka, który potrafi cieszyć się życiem. Ta pogodna afirmacja świata pozwala nazwać Reja poetą-humanistą.
Jan Kochanowski - ur. W 1530r. w Sycynie (woj. sandomierskim)
Fraszki - to drobne utwory okolicznościowe o charakterze żartobliwym, które poeta pisał niemal przez całe życie. Zbiór fraszek składa się z trzech ksiąg i obejmuje 300 dłuższych i krótszych utworów. Ponieważ fraszki powstawały przez szereg lat jako rezultat obserwacji życia na dworze króla, biskupów i magnatów, na sejmikach, sejmach, w podróżach, w czasie pobytu na wsi stanowią one swoisty rodzaj pamiętnika poety. Głównym bohaterem fraszek uczynił poeta samego siebie o czym świadczą zarówno fraszki autobiograficzne jak i wypowiedzi na temat własnej twórczości. Fraszki Kochanowskiego mają charakter renesansowy, ponieważ do poezji zostały wprowadzone tematy związane z życiem codziennym poety z jego radościami i smutkami, weselem i troską. Utwory te cechuje atmosfera realizmu i codzienności: pochwała zabawy i przyjaźni, towarzyskiej rozmowy. Fraszka „Do gór i lasów” ma charakter autobiograficzny. Poeta w niezwykle kunsztownej i zwięzłej formie przedstawia całe swe życie: studia, podróż do Niemiec, Francji, Włoch. Przedstawiając różne wydarzenia ze swego życia autor uświadamia sobie nieubłagany wpływ czasu. Zgodnie jednak z renesansową i humanistyczną postawą chce cieszyć się życiem i korzystać z niego „Carpe diem” - żyj dniem dzisiejszym - postawa epikurejska. We fraszce „Na lipę” poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił się chętnie, tu bowiem nie dochodziły promienie słoneczne nawet w południe. Dzięki cieniowi pochodzącemu od lipy, poeta uzyskuje spokój i natchnienie. Utwór jest upersonifikowany, czyli nadano mu elementy ludzkie. Fraszka „Na dom w Czarnolesie” przynosi charakterystykę podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede wszystkim: czyste sumienie, zdrowie, życzliwość ludzka, skromność obyczajów. We fraszce „Do fraszek” poeta mówi, że żaden człowiek nie pozna nigdy tajemnicy poety i wielu sekretów zawartych we fraszkach. We fraszce „Raki” poeta ukazał zalety kobiet. Chwali on godność, prawdomówność, niematerialność. Autor wpadł na pomysł, że ten sam wiersz czytany wspak ma przeciwny sens, zalety kobiet są ich wadami. „O żywocie ludzkim” to fraszka refleksyjna zawierająca filozoficzną zadumę nad sensem życia. Człowiek powinien żyć dniem dzisiejszym nie zważać na trudności, pieniądze, sławę, urodę, gdyż wszystko przemija i jest ulotne. Autor porównuje życie ludzkie do przedstawienia teatralnego (zejście za sceny jest równoznaczne śmierci). We fraszce „ O miłoś-ci” autor wyznaje, że miłość jest uczuciem przed którym nie można uciec.
Pieśni
Jan Kochanowski w „Pieśni V” ukazuje spustoszenie i nieład w Polsce po napaści Tatarów. Określa ich mianem wilków lub psów tatarskich. Poeta chce też zwrócić uwagę na brak patriotyzmu, poczucia honoru, chęci do walki wśród narodu. Szlachta i rycerstwo myślało o własnym spokoju, miłym życiu. Przymykali oczy na to co się działo. Dlatego Kochanowski z pewną ironią, sarkazmem podsumowując swą wypowiedź zwraca się do szlachty, że niezależnie od ważności sprawy należy ją rozwiązać.. Poeta chce też wyegzekwować pieniądze dla wojska, aby ci stawili opór wrogowi. Poeta w swej odezwie do szlachty zawarł szereg środków stylistycznych jakimi są apostrofy, pytania retoryczne oraz zdania wykrzyknikowe
„Odprawa posłów greckich”. Utwór został napisany dla uczczenia zaślubin Jana Zamojskiego z Krystyną Radziwiłłówną w roku 1576. Treść została zaczerpnięta z mitologii i przedstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej. Akcja rozgrywa się w Troi, na dworze króla Priama, gdzie przebywa Hellena porwana przez Parysa. Przybywają posłowie greccy: Menelaos i Odyseusz z żądaniem wydania Helleny. Iketaon każe Priamowi zostawić Hellenę nawet kosztem wojny. Antenor jako patriota obawia się o losy ojczyzny. Dochodzi jednak do wojny. W utworze można dostrzec krytykę społeczeństwa, jest wyrazem troski o Ojczyznę, o jej losy. Nie wolno władcy myśleć o własnych interesach lecz o interesach państwa. Władców czeka sąd boży. Również to wszystko odnosi się do narodu. Kochanowski nie chce prywaty lecz miłości do ojczyzny.
B a r o k
Barok - Nowa epoka powstała w XIX w. Charakteryzowała się przerostem formy nad treścią. Wydarzenia a Polska - walka ze Szwecją o Inflanty, potop szwedzki 1655-62, wojna z Moskwą, wojny z Turcją, rokosz Lubomirskiego, liberum veto. Szlachta XVII dopisywała sobie rodowody, pochodzenie, utożsamiała się z ludem Sarmatów, którzy byli honorowi, odważni, męscy, imponowali im. Jednak w XVII w. miały te cechy wydźwięk ujemny, oznaczały szlachtę niewykształconą, brak chęci do nauki. Hołdowali tradycjom narodowym. Rozwinęła się epistolografia i pamiętnikarstwo.
„Transakcja wojny chocimskiej” - Potocki charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi, że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu waleczności Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić heretyckiej zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać duszę rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich męstwo i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność, dumę i dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. Bóg pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię.
W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając wspaniałą przeszłość.
O ś w i e c e n i e
Ignacy Krasicki - debiut publicystyczny na łamach „Monitora”. „Monachomachia” - poemat heroikomiczny (parodia eposu bohaterskiego). Źródłem komizmu jest zestawienie heroicznych bojów, niezwykłych przygód i wielkich problemów z bardzo miernymi, często wręcz śmiesznymi postaciami, które w nich uczestniczą. „Monachomachia” opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami - dominikanów i karmelitów. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory, które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa (zakony żebracze) Dysputa teologiczna dominikanów z karmelitami kończy się bójką. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wzniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia wskazują na to, że nikt w zakonie nie słyszał o ascetyzmie wymaganym przecież w życiu klasztornym. Satyryczny obraz „świętych próżniaków” to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. W okresie gdy KEN dokonywała reformy szkolnictwa, gdy walczono o jej świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym narzędziem w rękach wszystkich zwolenników postępu. W „Monachomachii” mnisi charakteryzują się głupotą, bezmyślnością, nieróbstwem, lenistwem, awanturnictwem, zarozumiałością, pychą, hardością i skłonnością do bójek. Krasicki wystąpił więc przeciw zakonowi, utrzymującego się wyłącznie z żebrania oraz zakonowi kontemplacyjnemu. Wytyka mu lenistwo, zdzierstwo wobec wiernych, brak jakichkolwiek zainteresowań. Krasicki pisząc „Monachomachię” postanowił sobie za cel ośmieszenie mnichów za ich wady, postępowanie. Mnisi mieli ogromny wpływ na ludzi a swoje złe poglądy na świat przekazywali społeczeństwu. Dlatego też w ramach działalności KEN Krasicki zapobiegał ześwietczeniu ludzi. Poemat heroikomiczny jest parodią poematu bohaterskiego. Efekt parodii osiąga się przez:
zestawienie wysokiej rangi bohaterów z ich śmiesznym zachowaniem
zastosowanie stylu poważnego do rzeczy błahych, mało ważnych
poemat heroikomiczny zaliczany jest do epiki
Satyra jest to gatunek który powstał w starożytności, uprawiał ją w Rzymie Horacy. W literaturze polskiej w wieku XVII tworzył satyry Krzysztof Opaliński. Ze względu na dydaktyczny charakter satyra była powszechną formą oświeceniowej literatury. Obok Krasickiego, Trembecki, Zabłocki. Satyra przedstawia ujemne zjawiska życia społecznego, kulturalnego, politycznego. Wyśmiewa je, bądź ostro atakuje celem zmiany na lepsze. Satyra może mieć charakter abstrakcyjny lub konkretny. Satyra abstrakcyjna atakuje zjawiska ponadczasowe, uniwersalne: alkoholizm, głupotę. Satyra konkretna wyśmiewa zjawiska bądź ludzi związanych z daną epoką. Występują dwie odmiany satyr: pamflet, pankwil. Pamflet ma nieco łagodniejszą formę natomiast pankwil jest ostry, zjadliwy, atakuje personalia. Satyra nie jest gatunkiem czystym, zaliczana do gatunków dydaktycznych. Satyry Krasickiego piętnują, demaskują pasożytniczy tryb życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej. „Do króla” - wytyka wady królowi Poniatowskiemu. Poeta miał na myśli przede wszystkim krytykę nie króla, ale zacofanie szlachty polskiej. Z ironią wymienia wady króla, które są jego zaletami. „Pijaństwo” - pijak wyrzeka się picia, a za chwilę postępuje znów źle. „Świat zepsuty” - wady społeczeństwa, charakter abstrakcyjny, zanika cnota, szerzy się zepsucie moralne. Wszyscy myślą o balach, zabawach. Występuje obłuda, nienawiść, zanik wiary w społeczeństwie. „Żona modna” - Jest to satyra napisana w formie dialogu między panem Piotrem a jego przyjacielem. Pan Piotr opowiada o swoim ożenku i życiu małżeńskim. Jest to typowy domator i pochodzi ze wsi. Jego żona pochodzi z miasta. Są to zupełnie przeciwstawne postacie. Powodem ożenku była jedynie chęć zysku. Już po zawarciu umowy przedślubnej dotyczącej majątku pan Piotr zaczyna tego żałować. Żona po przyjeździe do domu pana Piotra nie mogła zrozumieć wiejskiego stylu życia i tamtejszych obyczajów. Była przyzwyczajona do wygód. Brakowało jej nawet pokoi. Do służby odnosiła się z wielką pogardą. Nie podobał się jej też ogród. Chciał go przebudować. Pan Piotr nie chcąc słuchać rozkazów żony odsunął się na bok (uciekł). Żona przebudowała wtedy dom. Była bowiem zwolenniczką stylu francuskiego. Podobał się jej wszystko co pochodziło z tamtego kraju. Zaczęły się przyjęcia. Pan Piotr stracił znaczenie w swoim domu. Goście żony śmiali się z męża. Żona ciągle mówi o wsiach, które mają pokryć koszty jej zachcianek. Wkrótce obydwoje wrócili do miasta. Są w tej satyrze przedstawione dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i dworski (żona). Żona otacza się wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majątek. Oba style są uważane za niewłaściwe i naganne. W tej satyrze są one skonfrontowane.
Bajka - gatunek bardzo stary, wywodzi się z kultury ludowej (starożytność). Twórcą bajki był Ezop, Fednus, rozkwit bajki XIIIw., również La Fontaine. W epoce stanisławowskiej bajkę uprawiał Trembecki, Naruszewicz. Bajka nie jest utworem czystym (epika, liryka). Jej istotą jest alegoria (w utworze występują zwierzęta pełniące rolę masek, pod którymi kryją się przywary ludzi), małpa - głupota, lis - chytrość, lew - siła, wół - pracowitość. W bajce występuje też morał albo sformułowany w postaci pointy podsumowującej charakter moralny bajki albo dający się odczytać między wierszami tekstu. Również należy do literatury dydaktycznej. Bajki to znakomite zwierciadło stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko kultom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności. „Szczur i kot” - pycha ludzi, pewność siebie, „Ptaszki w klatce” - charakter dydaktyczny. Opowiada o rozbiorze Polski (ci, którzy urodzili się w niewoli, to ci którzy nie wiedzą co to wolność), „Filozof” - w zależności od sytuacji zmienność poglądów, „Groch przy drodze” - satyra na skąpstwo, „Jagnię i wilcy” - bajka potępia brutalność i bezprawie, odwzorowanie przemocy panującej w Polsce. Władza daje jednym szczęście, ale dla drugich w tym samym czasie jest tragedią, „Kruk i lis” - poprzez chytrość do celu.
Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót posła” porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana ściśle z pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu. Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór o charakterze okolicznościowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego.
W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictw patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa. Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich wady.
Obóz reform
działacze stronnictwa patriotycznego
zwolennicy reform dotyczących naprawy państwa: zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i polepszenia doli chłopa
rozumiejący potrzebę reform kraju
pragnący pozyskać sobie jak najwięcej zwolenników wśród średniej szlachty
ludzie godni naśladowania
Obóz wsteczny, konserwatywny
obrońcy starych porządków feudalnych, broniący Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów
sami się ośmieszają ich głupotą, tym co mówią
bezkrytyczne przyjmowanie obcej mody
konserwatywny pogląd na wychowanie dzieci
R o m a n t y z m
Adam Mickiewicz - „Oda do młodości” - w „Odzie do młodości” ukazuje autor obraz ludzi starych i młodych. Świat ludzi starych to świat ludzi krótkowzrocznych, egoistów, ludzi stojących po stronie starych przeżytych już poglądów. Zdaniem poety świat ten musi ustąpić światu ludzi młodych, zapaleńców, idealistów, świat ludzi starych to świat ludzi martwych. Ludzie młodzi to ludzie solidarni, romantyczni, zdolni do poświęceń, którzy mają na celu dobro całej ludzkości. Podmiot liryczny pragnie zdecydowanych zmian. Kontrastowany jest tu świat stary, obecny z nowym, z marzeniami. Są tu żądania walki z tym co ogranicza wolność i swobodę. Aby nastał nowy świat należy się jednoczyć. Młodzież powinna patrzeć dalej niż stare pokolenie. Nie wolno się przejmować niepowodzeniami. Jeżeli nie zacznie się działać to pozostanie się w starym świecie. Nowy świat ma być rozpoczęty przez młodość. Oni będą nim władać. Ci którzy walczą nigdy nie zestarzeją się duchem. Wiersz ten ma charakter rewolucyjny. Jest to nawoływanie do walki o wolność. Oda wyraża optymizm wierząc, że świat zostanie zmieniony. Jest to utwór z pogranicza romantyzmu i klasycyzmu. Oda jako forma klasyczna posiadała motywy mitologiczne, formy kontrastowe.
„Romantyczność” - tematem ballady jest wydarzenie dziejące się na wsi, którego bohaterką jest obłąkana z miłości za ukochanym a zmarłym Jaśkiem - Karusia. To co przedstawił poeta posłużyło mu by przedstawić swój program ideowy i artystyczny. Słowa „miej serce i patrz w serce” są wyrazem przekonań o wyższości uczucia nad rozumem. Z wierzeń ludowych zaczerpnął też autor przekonanie o istnieniu świata pozazmysłowego, irracjonalnego, który zdolny jest do kontaktu ze światem ludzi żywych. Poeta solidaryzuje się z poglądami ludzi.
Ballada jest utworem z pogranicza trzech rodzajów literackich: Tematem jest zazwyczaj wydarzenie niezwykłe, a nawet fantastyczne. Nastrój tajemniczy i grozy. Cechą ballady jest nastawienie moralizatorskie.
„ „Dziady cz. IV” - Gustaw - kochanek romantyczny i indywidualista - IV część „Dziadów” zaczyna się sielankowym nastrojem. Nastrój zmienia się od czasu pojawienia się pustelnika. Nie wiadomo, czy jest on duchem, czy osobą żywą. Gustaw (pustelnik) przybywa do księdza ponieważ był on jego księdza i szuka u niego pomocy, chce się wyspowiadać. Zwraca się do księdza jak do człowieka, który go dobrze zna. To on wprowadzał Gustawa w świat. Przedstawił mu wiedzę o świecie uporządkowanym (klasycystycznym). Gustaw poznał jednak inny świat. Świat uczuć (cierpienia i miłości). Wtedy to zawaliła się cała wiedza, którą przekazał mu ksiądz. Główną treścią spowiedzi Gustawa są dzieje jego miłości . Barierę stanowił inny stan majątkowy wybranki. Oboje byli w sobie zakochani. Rozmawiali ze sobą. Miłość okazywali także czynami (troską o siebie, opieką). Łączyły ich poglądy na temat życia, uczuć. Łączyła ich także literatura (Homer, „Cierpienia młodego Wertera”). Łączyły ich wspólne zainteresowania. Swoje losy przyrównywali do losów bohaterów literackich. Gustaw wyjechał jednak a po powrocie dowiedział się, że jego ukochana wyszła za kogoś innego. To, że wyszła za mąż było decyzją jej rodziców. Nie kochała swojego męża. Prowadzi to do takich cierpień Gustawa, że popełnia samobójstwo. Uczucie miłości zmieniło więc całe jego życie. Miłość jest ogromną siła, którą ma moc sprawczą. Miłość to zgodność ideałów i poglądów. Miłość romantyczna to miłość platoniczna, która stanowi o wartości istnienia, i która, jeśli zaistnieje, jest najważniejsza dla człowieka. Miłość ta polega głównie na związku dusz. Istnieje również po śmierci. Jest więc wieczna i nieśmiertelna. Cała wypowiedź Gustawa jest dokładną analizą psychiki ludzkiej w obliczu nieszczęścia. Wyeksponowane jest wszystko to co dzieje się w duszy Gustawa. Wydaje się, że pustelnik popadł w obłęd , że zachowuje się nienormalnie. Uczucie miłości jest silniejsze od strachu przed śmiercią. Gustaw (poprzez to cierpienie) znienawidził kobiety. Od księdza oczekuje zrozumienia i wytłumaczenia. Ksiądz nie pojmuje (pomimo, że przytakuje) ogromu cierpień Gustawa. Odruchy serca nie przemawiają do niego. Obydwaj mówią jakby innymi językami. Ksiądz stara się racjonalnie wytłumaczyć postępowanie Gustawa. Próbuje pojąć to wszystko za pomocą zmysłów, co jest niemożliwe. Gustaw przebija się sztyletem. Ksiądz samobójstwo próbuje zrozumieć też w sposób racjonalny. Nie może jednak pojąć zmysłami tego, że Gustaw dalej żyje. Rozmowa księdza z Gustawem to polemika na temat świata. Gustaw mówi, że umarł, ale umarł dla świata. Koniec jest dość nieoczekiwany. Kończy się pewną myślą. „Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu”. Jeśli za życia człowiek był opętany miłością to opóźnia tym drogę do szczęścia w niebie. Myśl tą powtarza także, niespodziewanie chór. Gustaw chce o wszystkim opowiedzieć ale nikt go nie może zrozumieć. Musi więc pozostać ze swoimi uczuciami sam. Jest indywidualistą. Dla niego samotność jest koniecznością bo nikt nie potrafi odczuwać tak silnie jak on sam.
„Dziady cz. III” - zostały napisane w Dreźnie pod wpływem ogólnych przeżyć podczas powstania listopadowego w Polsce. Akcja nie jest ściśle związana z powstaniem tylko uwidacznia okres pobytu Mickiewicza w więzieniu podczas procesu Filomatów i Filaretów. Dziady zostały napisane w Paryżu w 1832 r.
Kim jest Konrad ? - Konrad to poeta obdarzony niezwykłą wyobraźnią, siłę przeżywania, zapowiadający zemstę na wrogu. Konrad jest także metamorfozą Gustawa, podobnie nieszczęśliwy, ale nie z powodu nieszczęść osobistych lecz z powodu nieszczęśliwych losów ojczyzny. Konrad to natchniony poeta ponoszący klęskę w zdobyciu możliwości przewidywania losów świata (mała improwizacja). Konrad jest bohaterem samotnym z wyboru, a to dlatego, iż czuje wyższość nad innymi ludźmi, żaden z nich nie zrozumie ogromu przesłań jakie Konrad chce ukazać. Konrad nazywa siebie mistrzem i uważa, że jest zdolny do rządzenia naturą. Stosunek Konrada do ludzi jest złożony, ambiwalentny, ponieważ chce ich uratować, kocha naród, ojczyznę, z drugiej strony wzbudza pogardę dla poetów, ukazuje ich niedoskonałość. Konrad jest człowiekiem pysznym, dumnym, zdolnym do porównywania siebie z Bogiem. Konrad chce władzy od Boga nad duszami ludzkimi.
Widzenie księdza Piotra - scena ta ma charakter mesjanistyczny Mickiewicz przypisuje Polsce rolę Mesjasza czyli przyszłego odkupiciela. „Polska Chrystusem narodów”. Oznaczało ono, że Polska jak Chrystus musi cierpieć, a gdy wypełni się jej miara cierpienia zmartwychwstanie jak Chrystus przynosząc wolność nie tylko sobie lecz wszystkim uciemiężonym narodom Europy. Poprzez tę scenę poeta chce dodać narodowi polskiemu otuchy i wiary w to, że klęska powstania listopadowego nie jest daremna, ale stanowi etap przybliżający wyzwolenie uciemiężonej i cierpiącej ojczyzny. Scena II i V dramatu mickiewiczowskiego pełnią rolę symboliczną. W scenie III widać pierwiastek prometejski w postępowaniu Konrada, natomiast w scenie V pierwiastek mesjanistyczny.
Salon warszawski - Towarzystwo stolikowe tworzy arystokracja, urzędnicy, literaci, generałowie, damy. Towarzystwo rozmawiało o balach, przyjęciach, rozrywkach. Towarzystwo to w przeważającej części stanowi grupa osób, która chce uzyskać jak największe dobra materialne, w służalczy sposób podporządkowuje się carowi. Część nawet boi słuchać tego co nie zostało objęte cenzurą. Przy drzwiach stoi kilku młodych ludzi, a także dwóch starych Polaków. Zgromadzeni rozmawiają po polsku co świadczy o ich gorącym patriotyzmie. Wśród tej grupy można wymienić Zenona Niemojewskiego i Adolfa Januszkiewicza. Ludzie ci rozmawiają o fali prześladowań, aresztowaniach i zsyłkach. Rozmawiają o aresztowaniu i uwięzieniu Adolfa Cichowskiego, który jest dowodem martyrologii narodu polskiego. „Nasz naród jest jak lawa,| z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa. Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi| Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi” - słowa te wypowiedziane są przez Piotra Wysockiego i wyrażają pogardę arystokracji, która w służalczy sposób podporządkowywuje się carowi. Polska jest narodem „spływającym jak lawa”, która nie wiadomo co przyniesie w każdej chwili ze sobą.
„Konrad Wallenrod” - motto: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia.... trzeba być lisem i lwem” Bohater jest pochodzenia litewskiego, został porwany przez Krzyżaków, Halban kształtował osobowość Konrada. Dostał się na dwór księcia litewskiego Kiejstuta, pojął za żonę jego córkę Aldonę, chce podstępem zniszczyć potęgę zakonu. Po przybyciu na dwór krzyżacki zostaje mistrzem zakonu, daje Litwie czas by przygotowała się do nieuchronnej wojny. Rozpoczyna wojnę tak by doprowadzić do zagłady Zakonu, spotyka się z Aldoną zamkniętą w wieży, chce uciec z nią na Litwę, odmowa Aldony - odkrycie o podwójnej grze Konrada, samobójstwie bohatera. Wielkość Konrada polega na zdolności do poświęceń, odwadze, heroizmie, na samotności, ponieważ czynów walecznych dokonał sam.
„Pan Tadeusz”
Jacek Soplica - powodzenie u kobiet, świetnie posługiwał się bronią i szablą, Stolnik nie dał mu córki Ewy za żonę, bohater rozpił się, poślubił prostą ubogą dziewczynę, matkę Tadeusza, zemścił się na Stolniku, okrzyknięto go zdrajcą, ale zrehabilitował się walcząc w Legionach, będąc emisariuszem, wdziewając habit bernardynów, ratował Sopliców od zajazdu i Moskali, śmierć i pośmiertne oczyszczenie czci Jacka.
Społeczeństwo szlacheckie: magnateria: Stolnik Horeszko - człowiek pyszny i dumny, znaczący wiele w powieści, bogaty, obłudny w stosunku do swoich braci, wykorzystał szczęście Ewy do własnych interesów (chciał zostać senatorem). Był jednak patriotą i zwolennikiem konstytucji 3 maja. Średnia szlachta: Podkomorzy - tytuł nie daje mu stanowiska ale szacunek wśród szlachty, pedantyczny, wrażliwy na punkcie zajmowanego urzędu. Szacunek ze względu na wiek i stanowisko, zwolennik konserwatyzmu. Sędzia - dobry gospodarz, dobry stosunek do chłopów, zwraca uwagę na grzeczność, nie wdaje się zbytnio w politykę, nie żałuje pieniędzy na Ojczyznę, gorący patriota, ale i pieniacz, np. spór o zamek. Szlachta zaściankowa: Dobrzyńscy - raczej biedni, ale starają się odróżnić od chłopów. Szlachta kłótliwa, szukająca sprzeczki, patriotyzm, gotowa jest stanąć do walki ze wspólnym wrogiem: Moskale. Przedstawicielami modnego świata są: Telimena i Hrabia - kosmopolita, ogromny patriota, wystawia pułk dzięki swym zasobom materialnym. Ze zwykłej sytuacji robi wielkie przedsięwzięcie - romantyk.
„Pan Tadeusz” jest epopeją bo należy do epiki, występuje szeroko rozbudowana fabuła kilkuwątkowa, (spór o zamek, wątek romantyczny, wątek miłosny). Narracje w formie opisu i opowiadania oraz dialog. Poeta pozwala sobie na osobiste wyznania „ja lirycznego”. Utwór jest napisany 13 zgłoskowcem , wierszem typowym dla epiki. Tematem utworu były ważne zgodnie z tradycją epopeiczną wydarzenia historyczne (tu wojny napoleońskie).
Juliusz Słowacki - „Kordian” - Akcja przygotowania dzieje się w chacie czarnoksiężnika Twardowskiego w górach Karpackich w 1799r. Występują Czarownice, diabły Astaroth, Mefistofil. Rozmawiają na temat Chłopickiego, Czrtoryskiego, Skrzyneckiego, Niemcewicza, Lelewela, Krukowieckiego. Chłopickiemu zarzucają politykę ugodową w stosunku do władcy, Skrzyneckiemu - złą strategię, dbanie o własne interesy, Krukowieckiemu dążenie do ugody z Rosją. Jedyny godny to Czartoryski. To jest właśnie klęską powstania listopadowego oraz niedopuszczenie chłopów do walki.
W utworze mickiewiczowskim „Dziady cz. III” pada stwierdzenie „Polska Chrystusem Narodów”. W tych słowach zawarta jest wymowa, która mówi o bierności ludzi w powstaniu. Symbolem tych ludzi stała się liczba „czterdzieści i cztery”, która poprzez poezję ma dodać ludziom otuchy. Polska musi cierpieć jak Chrystus, a gdy wypełni się jej miara cierpień zmartwychwstanie jak Chrystus, niosąc wyzwolenie sobie i wszystkim uciemiężonym narodom Europy. Poeta (Słowacki) używa stwierdzenia „Polska Winkelriedem narodów”, bo Kordian walczy mimo tego czy Polska zwycięży czy nie. Nie chce się poddać, chce walczyć.
Czy Kordian jest typowym bohaterem romantycznym? - Pierwszym wielkim dziełem J. Słowackiego w którym wszystkie problemy walki narodowowyzwoleńczej doszły do głosu jest „Kordian”. Dramat został napisany późną jesienią 1833r. wydany zaś anonimowo w 1834r. w Paryżu. Nosi on podtytuł „Część pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny”. Słowacki zamierzał napisać jeszcze dwa dramaty powiązane w całość. Akcja „Kordiana” rozgrywa się na kilka lat przed wybuchem powstania w okresie przygotowania do spisku na życie Mikołaja I, kiedy ten przyjechał do Warszawy koronować się zgodnie z konstytucją na króla polskiego. Głównym bohaterem utworu jak wskazuje tytuł jest Kordian. Dramat o nim można rozłożyć na dwie odrębne części. Pierwsza z nich to romantyczna biografia bohatera obejmująca akt I i II, druga to działalność Kordiana spiskowca zawarta w akcie III. Kordian to przedwcześnie dojrzały 15-letni młodzieniec. W jego psychice górowała początkowo niezdolność do czynu i brak wiary w jakiekolwiek ideały. Jest pesymistą, jego podejście do świata ma charakter pasywny, ponieważ nie potrafi wyzwolić w sobie chęci do działania. Tragizm jego wynika z nieszczęśliwej miłości do Laury, która doprowadza go do nieudanej próby samobójstwa, a później do samotnej podróży, podczas której Kordian zbiera doświadczenia, które spowodują, iż zrozumie, że jego miejsce jest tylko w kraju. Momentem przełomowym w doświadczeniach Kordiana za granicą jest audiencja u papieża. Papież Grzegorz XVI zawzięty nieprzyjaciel wszystkich postępowych, patriotycznych ruchów uważał, że cały naród powinien podporządkować się Mikołajowi I. Po audiencji Kordian zrozumiał, że nie znajdzie u nikogo zrozumienia, tym bardziej, że nie znalazł go u papieża, za jedyną dla niego drogą, jest walka. Kordian występuje tu jako zapalony rewolucjonista, poeta i podchorąży. Słowacki przenosi akcję do Warszawy w środek przygotowań poprzedzających nie wykonany jeszcze zamach na cara. Głównie akcja dramatu rozgrywa się wówczas wokół osoby Kordiana w dwóch punktach. Pierwszy z nich to scena w podziemiach katedry Św. Jana. Drugi to scena u drzwi sypialnych cara, kiedy o duszę pełniącego wartę Kordiana walczą Strach i Imaginacja. Zebranie spiskowców w podziemiach katedry ma postanowić, czy zamach na życie cara i jego rodzinę będzie wykonany. Spiskowcy są na to początkowo przygotowani, a umacnia ich w tym gorące przemówienie Kordiana. Odmienne, wrogie stanowisko dla rewolucji zajmuje Prezes. Stara się wytłumaczyć zebranym, że inne narody i rządy nie poprą Polaków, jeśli ci sięgną do metod walki stosowanych przez rewolucję francuską. Z jednej strony słuszność ma Kordian, ponieważ za wszelką cenę pragnie wyzwolić Polskę spod ucisku, jednak z drugiej strony morderstwo cara nie byłoby równoznaczne z uzyskaniem wolności. Ci którzy myśleli początkowo jak Kordian, pod wpływem argumentów Prezesa zmienili zdanie. Kordian decyduje się sam na zabicie cara, ale nie udaje mu się to, bo jego duszą zawładnęły dwie zjawy. Scena ma charakter fantastyczny. Imaginacja przedstawia Kordianowi obraz czynu mającego nastąpić, tak przepełniony grozą i odpowiedzialnością, że pod ciężarem tych wyobraźni Kordian pada zemdlony na progu sypialni cara. Mimo użycia środków fantastycznych znaczenie tego dramatycznego węzła jest realistyczne. Kordian ponosi klęskę, bo działa sam. Jego dramatyzm jest więc dramatem przedstawiciela ruchu narodowowyzwoleńczego. Kordian jest typowym bohaterem romantycznym. Jest bowiem postacią, która poniosła klęskę. Jak już wspomniałem wynika ona z samotnego działania. Kordian jest bohaterem odważnym, dynamicznym, doskonałym patriotą. Poświęca się w imię wolności. Kieruje się uczuciem a nie rozwagą i rozsądkiem. Kordian nie dba o własne wygody. Kosztem życia, pragnie zwyciężyć. Kordian dojrzał i chociaż nie osiągnął zwycięstwa na arenie społeczno-politycznej to osiągnął zwycięstwo nad samym sobą. Wiedział o jakie ideały ma walczyć, widział cel w życiu.
Zygmunt Krasiński „Nie-boska komedia” to dramat Zygmunta Krasińskiego, pisany anonimowo pod wpływem przeżyć związanych z powstaniem listopadowym. Tragizm „Nie-boskiej..” przedstawiony został za pomocą dwu przeciwstawnych reguł wrogo nastawionych do siebie obozów. Przedstawicielami tychże grup społecznych są: Hrabia Henryk i Pankracy. Hrabia Henryk jest arystokratą, który stojąc na czele swojej klasy orientuje się w małej wartości swoich podwładnych, którzy jako klasa przemijająca skazani buli na zniszczenie z rąk liczniejszej postępowej grupy ludzi. Pankracy zaś to przywódca rewolucjonistów. Utwór ukazuje go jako człowieka żądnego władzy, który pragnie siłami rąk ludu zmienić dotychczasowy porządek świata, poprzez wprowadzenie nowej religii. Chcąc poprawy własnej doli rewolucjoniści chcą zniszczyć arystokrację i przejąć ich bogactwo. Hrabia Henryk jest romantycznym poetą pełnym sprzeczności i niechęci do życia. Zawierając małżeństwo składa przysięgę żonie, której jednak nie dotrzymuje. Jako poeta jest znudzony życiem codziennym, pragnie zmiany własnego otoczenia, dlatego daje się omamić Dziewicy, która jako symbol poezji oderwała go od normalnych obowiązków. Brak silnej woli niszczy mu życie osobiste i doprowadza do rodzinnej tragedii. Pankracy jest zupełnie innym człowiekiem. Jego zainteresowania wzbudza świat ludzi wśród których żyje. Pragnie przewidzieć następstwa rewolucji, to czy po jej zwycięstwie zdoła zbudować nowy świat. Jest on człowiekiem zdecydowanym, wierzącym w zwycięstwo własnych racji. Jego pewność siebie dobrze oddziałuje na wzburzony lud i pobudza go do skutecznej obrony powziętych postanowień. Obóz Hrabiego to obóz ludzi zdegenerowanych, nie wierzących w powodzenie akcji. Stając na czele obrońców Św. Trójcy, pobudza go do walki chęć odegrania roli przywódcy. Jego poczucie pychy wzrasta, gdy tylko pomyśli o zadaniu jakie może spełni/ broniąc losów „starego świata”. Jego honor, a przede wszystkim duma zabraniają Hrabiemu na skorzystanie z propozycji Pankracego. Wizja śmierci zupełnie go nie przeraża. Widząc zwycięstwo rewolucjonistów popełnia samobójstwo, ze względu na niechęć do tworzenia nowego świata. Pankracy to człowiek mocno stojący na ziemi i potrafiący doskonale ocenić sytuację. Trzeźwość umysłu i opanowanie pomagają bohaterowi na przeprowadzenie skutecznych działań. Mimo tych zalet Pankracy jest jednak samotnym człowiekiem. Pewnego rodzaju oparcie znajduje tylko w Leonardzie, z którym nie zawsze potrafi dojść do porozumienia. Właśnie dlatego w życiu Pankracego największą rolę odgrywa Hrabia, ze względu na nadzieje jakie pokłada w nim Pankracy. Chce on ocalić życie Hrabiemu, ponieważ uważa go za jedynego wartościowego człowieka. Pogarda jaką wzbudzają w nim arystokraci, jest mniejsza od pogardy dla ludzi z własnego obozu. Jego ogromny autorytet decyduje o sprawności i szybkości wykonywanych poleceń. Dramat zdaje się kończyć całkowitym zwycięstwem ludu. W ostatniej jednak scenie Pankracy ma wizję, od której ginie. Widzi postać Chrystusa i jako zaprzeczenie wszystkiego co czynił dotychczas umiera z okrzykiem „Zwyciężyłeś Galilejczyku”. Fragment ten ma świadczyć o zbytniej pewności siebie bohatera, który swoje wszystkie założenia uważał za nieomylne. Brakowało im jednak miłości, która jest podstawą istnienia życia i dobroci na świecie.
P o z y t y w i z m
Bolesław Prus - „Lalka” - Akcja właściwa „Lalki” przypada na 1840 r. w którym miała miejsce Wiosna Ludów oraz na rok 1860, który stał się momentem przełomowym, prowadzącym do spisku i powstania. Akcja retrospektywna to akcja przedstawiająca wydarzenia europejskie, na tle których rozgrywa się akcja właściwa. Miejscem akcji jest Warszawa, tak dobrze odtworzona prze Prusa, że często krytycy nazywają „Lalkę” przewodnikiem po Warszawie.
Arystokracja w powieści
Przedstawiciele: Izabela Łęcka i jej ojciec Tomasz Łęcki, kuzyn Starski, ciotka Izabeli. Środowisko to jest silnie związane ze sobą bliższym lub dalszym powinowactwem rodzinnym. Stanowi zamknięty klan, do którego nie dopuszcza się nikogo spoza sfery. Wystarczyło być arystokratą, aby należeć do tego zaklętego kręgu, nikt nie analizował jego wartości moralnych ani nawet wielkości majątku (np. Łęcki). Większość członków arystokratycznej sfery żyła w przekonaniu, że należy do klasy wybranej, że świat zwyczajnego tłumu istnieje po to by im służyć. Prowadzili próżniaczy tryb życia. Kapitalnym studium typowej arystokratki jest panna Izabela Łęcka, w której łączą się urok fizyczny, piękność manier oraz wewnętrzna pustka i zanik zmysłu moralnego. Gardzi Wokulskim tylko dlatego, że jest kupcem, gotowa jest wyjść za mąż za człowieka, który budzi wprawdzie w niej obrzydzenie, ale jest arystokratą. Nic pozytywnego do ogólnej charakterystyki nie wnoszą też Starski i baron Krzeszowski. Pierwszy to ozdoba salonów całej Europy, kosmopolita i łowca posagów, czekający na śmierć prezesowej Zasławskiej, by odziedziczoną po niej część majątku zmarnotrawić w kraju lub za granicą. Drugi żyje na koszt swojej żony-mieszczanki, niewiele interesuje się nią samą. Jedynymi pozytywnymi postaciami tej grupy są prezesowa Zasławska, która jest kobietą rozumną i szlachetną oraz Julian Ochocki, który zna prawdziwą wartość swojej klasy, a wielkość człowieka mierzy jego wiedzą i pożytkiem jakie przynosi społeczeństwu. Arystokracja jest klasą przeżytą, pozbawiona jest poczucia narodowego, jest bezużyteczni, są nieudolni do działania, ale nie chcą ustąpić jednostkom prężnym i aktywnym. Nie potrafią ocenić człowieka według wartości i zasług, lecz oceniają podług urodzenia i pozycji majątkowej.
Trzy pokolenia w „Lalce”
„Lalka” to powieść o polskich idealistach, ich straconych złudzeniach.
Ignacy Rzecki - przedstawiciel romantyków. Jest on drugim obok autora, narratorem w powieści. Z pamiętnika Rzeckiego poznajemy dzieciństwo i młodość pana Ignacego, jego poglądy, ideały, którym pozostał wierny do końca życia mimo rozczarowań przy konfrontacji z nowymi ludźmi, nowymi czasami. Rozczarowanie przynosi mu każdy dzień rzeczywistości. Wychowywany w tradycjach walki o wolność, sprawiedliwość, w kulcie dla Napoleona, wierzy w Polskę, jaką miał stworzyć wielki Bonaparte, poszedł się o nią bić na Węgry w 1848 r. wraz z przyjacielem Augustem Katzem. Zwycięstwo Austrii odczuł jako własną tragedię, tym bardziej, że ten fakt polityczny był przyczyną samobójczej śmierci przyjaciela. Nigdy nie zarzucił Rzecki romantycznej wiary w Bonapartych. Po klęsce powstania styczniowego Rzecki staje się człowiekiem samotnym i nieprzystosowanym do czasów tak różnych niż jego młodość. Ten stary romantyk z żalem wspomina lata walki i młodości, które nie przyniosły realizacji wielkich pragnień. Wierzy jednak do końca w nadejście czasów wolności i sprawiedliwości całej Europy. Stracone złudzenia Rzeckiego to jednocześnie utrata złudzeń całego pokolenia romantyków. A jednak słowa kończące powieść „Non omnis moriar” - nie wszystek umrę odnoszą się właśnie do nich, bo tylko ci są coś warci. Poza tym Rzecki jest pracowity, sumienny jako subiekt, pragnie szczęścia Wokulskiego, chce ożenić go ze Stawską, stateczną kobietą, kłopoty pryncypała są jego kłopotami, zaniedbuje siebie i pracę.
Stanisław Wokulski to przedstawiciel romantyków zabłąkanych w pozytywizmie. Człowiek zdolny, pracowity i sumienny. Nie idzie w ślady ojca, który bez przerwy prawował się o majątek, lecz uczy się. Choć nie jest do końca człowiekiem nieszczęśliwym, gdyż osiągnął pozycję, pracę, to kocha nieszczęśliwie Izabelę Łęcką. Stał się człowiekiem zdesperowanym i zaślepionym miłością. Wróćmy jednak do wcześniejszych lat. To od studentów nauczył się, że praca i nauka są największymi wartościami życia. Ożenił się z panią Małgorzatą, wdową po Janie Minclu, a gdy ta umarła pokochał Izabelę. By ją zdobyć udaje arystokratę, jest rozrzutny, a to się podoba Izabeli, która każe mu się nawet wyrzec sklepu, bo uważa, że kupiec jest niegodny jej ręki. Mimo pogardy jaką odczuwał do siebie Wokulski, brnie dalej po rękę ubóstwianej kobiety. Gdy przekonał się, że ta kobieta jest płytka i pusta, niewiele warta, chce popełnić samobójstwo. Prus nie pokazał ostatnich losów Wokulskiego. Zasugerował dwie drogi, które Wokulski mógł wybrać: samobójstwo lub współpracę z Geistem. Wokulski przegrał swe życie jako romantyk i jako pozytywista. Przegrał je jako „rycerz wolności” gdy bił się o Polskę, za co podzielił z innymi syberyjski los. Przegrał je jako romantyczny kochanek poświęcając wszystko dla kobiety, którą uczynił celem i sensem swego życia. Klęską skończyły się pozytywistyczne dążenia, by wiedzą i pracą służyć społeczeństwu.
Studenci i Ochocki - pozytywiści ludzie podobni Wokulskiemu, są to ludzie zbuntowani przeciwko dotychczasowemu porządkowi. Studenci to ludzie zbuntowani, nie mający pieniędzy na naukę, ale reagujący na krzywdę ludzką. Ochocki to naukowiec, konstruktor, wynalazca, chce by jego praca służyła dobru ludzkości. Podobnie jak Wokulski nie znalazł ani zrozumienia ani poparcia. Jego zamierzenia popiera Wokulski, który w testamencie zapisuje mu 140 tyś. Rubli na wynalazki i doświadczenia.
M ł o d a P o l s k a
„Koniec wieku XIX” - Podmiot liryczny jest zbiorowy. Propozycja nadaniu sensu życia. Odpowiedzi są niechętne, negatywne. Nic nie nadaje się do realizacji. Wszystko już było, nic go nie interesuje. Człowiek końca wieku ma brak woli działania i życia. Jest zgubiony w świecie, bezradny. Bez celu życia, bierny i apetyczny. Zwieszenie głowy to znak rezygnacji, poddania się losowi, bierności. Brak idei dalszego działania. Kompromitacja wszystkich wartości. Rozważanie ich i odrzucenie. W obliczu kryzysu kultury, człowiek staje się bezbronny - tragizm. Pesymizm i wyobcowanie tego człowieka - Schopenhaueryzm. Przyczyny tej postawy to:
rozczarowanie do idei pozytywistycznej i wszelkich form aktywności życiowej
bezcelowość wszelkich dociekań badawczych
niewiara w możliwości przeciwdziałania panoszącemu się złu
niemożność pełnego korzystania z radości życia
poczucie niedorzeczności istnienia ludzkiego bytu
„Evviva l'arte” - Obraz życia: upodlenie, materializm, bieda, głód, nędza, beznadziejność życia. Podmiot liryczny określa siebie i sobie podobnych artystów królami bez ziemi (posiadają duszę bez wartości materialnych, władza duchowa, uczucia, wyrastają ponad przeciętność). Artyści posiadają zdolności kreacyjne, są powołani przez Boga, który im nadał te zdolności. Dumni i wyniośli są świadomi swojej wartości. Orły - porównanie do ptaka, który nie może wzlecieć. Dopiero w locie nabierają piękna. Artysta podnosi głowę. Jest to lekarstwo na kryzys. Sztuka, przywraca wartości. Daje im siłę tworzenia i przetrwania w beznadziejnym życiu.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer uważał, że droga ucieczki to miłość o charakterze seksualnym. Erotyka. Ciało kobiety pojmowane jako dzieło sztuki, dające przyjemność i ucieczkę. Śmiała, szokująca prezentacja.
„Dies irae” - Opis dnia gniewu Bożego. Osądowi podlegają wszyscy: ludzie żywi, umarli, stworzenia świata - dzieła Boże. Gniew Boga karzącego za grzechy - rozpusta, zło, zawiść, zbrodnia czyli słabości ludzkie. Powodem tego jest Bóg i Szatan. Ewa to narzędzie grzechu. Bóg dopuścił do zaistnienia zła. Stworzył świat i przestał się nim interesować, oddał go szatanowi. W
Stanisław Wyspiański - WESELE Do napisania tego utworu zainspirowało go wesele i ślub przyjaciela. W Krakowie, w pierwszym okresie impresjonizmu, młodzież zainteresowała się światłem. Malowali często za miastem wykorzystując elementy świetlne. Ludzie z pod Krakowskich wsi uchodzili za szczerych, uczciwych, malowano ich portrety. Moda na styl ludowy - „ludomania” czyli bratanie się z chłopami. Artyści skierowali się w stronę ludu, chcieli dotrzeć do ich szczerości i moralności. W 1920 roku Boy-Żeleński napisał „Plotkę o „Weselu” by zachować dla potomności jak doszło do powstania tego dzieła. W „Weselu” umieścił ludzi, których znał - ich odpowiedniki:
Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz
Gospodyni - Anna Mikołajczykówna
Pan Młody - Lucjan Rydel - gaduła
Pani Młoda - Jadwiia Mikołajczykówna
Radczyni - profesor Domańska
Haneczka - Hanna Mikołajczykówna
Nos - Noskowski
Dziennikarz - Starzewski
Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Zosia i Maryna - córki lekarza - Poreńskie
Klimina - swatka
Czepiec - amant wiejski
Ślub ten był szokiem dla społeczeństwa krakowskiego. Mieszkali w Bronowicach, gdzie toczy się akcja utworu. Skandal. Wyspiański był na tym ślubie. Fascynowała go prostota, życie zamienił w poezję. Każda postać ma znane cechy. Prapremiera była skandalem bo sztuka była nietypowa (gwara ludowa), wystawiono ją w Teatrze Starym. Na afiszu chciał podać prawdziwe nazwiska. Wiele osób opuściło salę.
Akcja utworu dotyczy dwóch stanów. Inteligencji ze strony pana młodego oraz chłopstwa ze strony panny młodej. Brak przedstawicieli arystokracji czy proletariatu. Wyróżnia się tu dwa rodzaje scen:
realistyczne - osoby, bohaterowie tworzą nurt satyryczny
symboliczno-irracjonalne - obok realistycznej rzeczywistości występuje metafizyka, osoby-duchy. Ukazane uczucia konkretnych osób.
Stosunek przedstawicieli inteligencji do chłopów - Zwracanie uwagi na piękno zewnętrzne. Pan Młody odnalazł tu żywą urodę, odnajduje tu życie, spontaniczność, chodzi mu głównie o wygląd. Stylizuje się zewnętrznie (chodzi boso, z gołą głową). Zwraca uwagę na ubiór panny młodej. Zafascynowany swym strojem, który i tak zrzuci. Fascynacja dźwiękami muzyki ludowej. Nie zna chłopskich obyczajów, np. Dziennikarz lekceważył chłopów. Nie zna życia na wsi. Inteligencja nie liczy się z prawami chłopskimi. Zapominają o niedawnej przeszłości, o powodach krwawego wystąpienia chłopów. Nie interesuje go, że chłopi są żądni władzy. Chce tylko odpoczywać. Idealizacja chłopów i ich życia wiejskiego. Myśli on, że życie to siedzenie wśród zieleni, odnajduje tu ucieczkę od codzienności. Mówi o pospolitości, o swym pokoleniu, że są przeklęci, ubezwłasnowolnieni, dekadenci. To co ludzie z miasta widzą na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu życia. Odmiany od pospolitej części mieszczucha. Podoba im się wieś odświętna, kolorowa, bez ciężkiej pracy. Nie dociekają marzeń chłopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im się powierzchowność. Chłopi to widzą i rozumieją. Czepiec widzi to nieszczere bratanie się z chłopami. Żyd też traktuje tę stylizację za zabawę, bałamuctwo w wielkim stylu. Jest to szopka, chwilowy kaprys, znudzeni są bowiem zwykłym życiem. Chłopi odczuwają, że nie są rozumiani, czują obcość. Chłopi nie są ufni.
Podczas wesela spotykają się dwa różne światy. Ludzie ci nie potrafią się porozumieć. Prowadzi to do rozbieżności, do oceny przeszłości i różnego widzenia narodu. Chłopi skorzy do działania, konkretnej walki, ale to inteligencja ma przodować bo chłopi są za słabi. „Wesele” to satyra na współczesność. Nie zdolność do czynu całego pokolenia. Rzekomy solidaryzm. Stylizowanie się na poszczególną modę. Pod maską przyjaźni i braterstwa kryje się niechęć, urazy, nie zrozumienie.
Symbole w „Weselu” - Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń. Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień.
Widmo - Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź. Jest to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia ukochanego, a raz nie.
Stańczyk - Dziennikarz „Czasu” należy do organizacji „Stańczyków”. Stańczyk to symbol mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski. Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu. Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako przywódca narodu.
Rycerz - Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.
Hetman - Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady, magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny, dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere bratanie się z ludem.
Upiór - Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest on cały we krwi bo wielu zabił. Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.
Wernyhora - Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość. Zwiastun czynu i niepodległości.
Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa . Braterstwo i solidaryzm chłopstwa. Nie spełni się to.
Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błahych i materialnych. Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.
Sznur to symbol niewoli
Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski
Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki
Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej
Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. „Wesele” to diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie niepodległości.
Stefan Żeromski - „Ludzie bezdomni” - Bezdomny to samotny, ubogi, bez pomocy, nieszczęśliwy, bez miejsca do mieszkania, odrzucony i wyobcowany.
Ludzie bezdomni w utworze to mogą być ludzie ubodzy, biedota, mieszkańcy ulicy Ciepłej i Krochmalnej np. Ciotka Pelagia mieszkająca w domu brata będąc na jego łasce. Przeludnienie mieszkań robotniczych, robotnicy mieszkają wraz z krewnymi. Brak odrębności i swobody życia. Bogaci się nimi brzydzą. Odrzuceni przez społeczeństwo. Wyobcowani. Wykorzystywani są poprzez pracę fizyczną, ale nikt nie zapewnia im warunków do życia. Brak ciepła rodzinnego.
Tomasz Judym - Nie miał prawdziwego ogniska domowego. Sierota bo rodzice zmarli. Wychowywany przez bogatą ciotkę. Tam nie zaznał szczęścia rodzinnego. Był służącym, chłopcem na posyłki, lekceważyli go wszyscy. Miał też szansę opieki. Środowisko z którego się wywodził odtrąciło go, stracił przynależność do tej klasy. Inteligencja (lekarze) odrzucili go także, brak zgody z jego poglądami, nie akceptowano jego pochodzenia. Tak też postąpiła arystokracja z którą się kontaktował. Judym wywodził się z biedoty, ale się jej brzydził. Nie znajduje też miejsca wśród lekarzy i arystokracji. Nie przynależał do żadnego środowiska. Inna forma bezdomności to samotność - z wyboru. Tomasz świadomie rezygnuje z rodziny i małżeństwa z Joanną. Jest on bezdomny bo nie może wrócić do rodzinnego domu bo po prostu on nie istnieje. Tuła się. Po pobycie w Warszawie jedzie do Cisów, a potem do Zagłębia Dąbrowskiego, ale nigdzie nie znalazł oparcia. Był samotny w propagowaniu idei. Z poglądami jego nikt się nie solidaryzował. Bezdomność duchowa - nie miał bratniej duszy, przyjaciela.
Dzieje Tomasza Judyma - Urodził się w biednej rodzinie szewca, wcześnie został sierotą. Zaopiekowała się nim ciotka, pomiatała nim, ale dała możliwość nauki. Wstąpił do gimnazjum. Ukończył studia medyczne. Wyjechał do Paryża na roczne stypendium medyczne. Zwiedza Paryż z częścią dla biednych i bogatych. Widzi dwoistość świata: pięknego, świata sztuki oraz brzydkiego i biednego. Powrócił do Warszawy gdzie odwiedził rodzinę mieszkającą na ulicy Ciepłej. Przeraża go to, że bratowa pracuje w fabryce cygar w ciężkich warunkach. Widzi biedę w swojej rodzinie. Czuje odrazę do biedy i biedaków. Czuje się skrępowany tymi ludźmi, ale lituje się nad nimi. Czuje z nimi więź z poczucia obowiązku. Jego stosunek do nich jest ambiwalentny bo: współczuje im z obrzydzeniem, chce im pomóc wyrwać z tej nędzy.
To jest rodzaj długu, rodzina go wychowała więc czuje za swój obowiązek pomóc jej. Nie jest to więź emocjonalna. Chce tępić zło, które doprowadziło ich na skraj nędzy. Poczuwa się odpowiedzialny za nich. Przeklęty dług zaciągnięty przez przypadek. Świadomie narzuca sobie misję tępienia zła. Zwiedza Warszawę, zbiera notatki i obserwuje. Odczytał też swoją pracę na spotkaniu lekarzy u doktora Czernisza. Opisał im biedę w Paryżu i Warszawie. Uważał, że lekarze powinni zapobiegać chorobom, a nie tylko je leczyć. Lekarze zaczęli protestować. Judym nazwał ich lekarzami bogatych. Ze względu na swoje przekonania nie jest on akceptowany. Pragnie by inni porzucili majątki. To ich oskarża o szerzenie zła. Pracował w szpitalu i w prywatnej klinice, ale po wygłoszonym wykładzie nikt tam nie przychodził oprócz kobiet proszących o datek. Ludzie biedni nie przychodzili bo mu nie ufali, dziwiło go to. Doktor Węglikowski proponuje mu wyjazd do Cisów. Utopijne poglądy porzucenia leczenia bogatych na rzecz biednych. Chce im zapewnić ulgowe warunki. W sposób obraźliwy prosi o pomoc innych lekarzy. Przyczynia się on do rozwoju szpitala. Pragnie wysuszyć sztuczne sadzawki, które są przyczyną malarii w czworakach. Administrator i kierownik nie zgadzają się na to przedsięwzięcie z powodu kosztów. Judym boryka się z przeciwnościami losu, walczy ze światem zewnętrznym. Ma wątpliwości czy walczyć skoro gardzi tym, i o których walczy.
„Rozdziobią nas kruki i wrony” - W tytule jest cytat z dramatu Żeromskiego „Sułkowski”. Uważał, że należy mówić i przedstawiać złe rzeczy historii. Przemilczenie jest równe przyzwoleniu na zło. Tematem opowiadania jest epizod z powstania styczniowego. Bohaterem jest Szymon Winrych (Andrzej Borycki). Przedziera się on w kierunku Nasielska by dostarczyć broń. Natknąwszy się na oddział Rosjan zostaje brutalnie zamordowany. Zabity jest też koń. Zlatują się wrony. Potem pojawia się chłop, który zabiera ubranie i skórę konia. Dziękuje Bogu za dary. Podczas spotkania z nieprzyjacielem Winrych jest nieugięty. Prosi o litość gdy chcą go zabić. Przypomina on bohatera romantycznego. Jest samotny, ale w obliczu klęski walczy do końca mimo świadomości porażki. Zerwanie z tradycją romantyczną. Demitologia walczących jako heroicznych bohaterów. Winrych to realistyczny bohater. Czuje strach przed śmiercią. Nie pasuje to do tradycji romantycznych. Chłop nim obszukał powstańca to pomodlił się nad zwłokami, niby wierzący, ale dziękuje Bogu za dary. Z pożądliwości zabrał buty i ubranie powstańca. Zwłoki i konia zepchnął do jednego dołu i przykrył gałązkami. Brak szacunku dla śmierci i martwego człowieka. Sprofanowanie zwłok, brak godnego pochówku. Brak świadomości, że depcze podstawowe uczucia ludzkie. Za takie bezduszne postępowanie chłopa autor posądza system społeczny, tych co się godzili na ciemnotę i zacofanie najuboższych warstw. Ci ludzie czerpią zyski z ciemnoty. Żeromski nie usprawiedliwia chłopa i jego poczynań. Rządzą nim zwierzęce instynkty. System tak go ukształtował. Chłop znajduje coś co może mu się przydać i nie zwraca uwagi, że czyni źle. Obojętny w stosunku do powstańca. Nie wiadomo czy zdaje sobie z tego sprawę. Wolność kraju nie zmieni jego sytuacji. Nadal będzie żył w nędzy i wszystko mu jedno czy panem będzie Polak czy ktoś inny. Autor ukazuje brak zrozumienia idei powstańczej przez chłopa. Nieświadomość i ideologiczna nie dojrzałość. Oskarża szlachtę, która powinna uświadomić chłopów i zainteresować ich walką. Żeromski uważa powstanie za słuszne. Oskarżą tych co nie zadbali o solidarność z chłopami. Kruki i wrony to symbol zaborców. Jeśli nie zostanie uregulowana kwestia przepaści między klasami, zaborcy lub inne siły destrukcyjne zniszczą Polskę. Jest to też przyzwolenie na zło, które doprowadzi do zniszczenia zasad moralnych. Chłop i szlachta to dwa środowiska nieprzygotowane do akcji powstańczej. Nie uświadomione, które doprowadzi do zagłady i zniszczenia idei powstańczej - ostrzeżenie przed błędami1863roku.
X X l e c i e M i ę d z y w o j e n n e
Zofia Nałkowska - „Granica”
Nowatorstwo formy
Powieść realistyczna zwykle opowiadała historię podczas której dokonywały się wydarzenia. Skutki podane były zawsze na końcu. Nałkowska rozpoczyna powieść od finału, rozwiązania akcji. Streszczając koniec rozładowuje ciekawość czytelnika. Nie oczekuje on rozwiązania tylko zastanawia się co się stało. Czytelnika mają zainteresować różne sytuacje, interpretacje a nie same zdarzenia. Fabuła jest prosta aby czytelnik mógł zwrócić uwagę na motywy postępowania. Życiorys bohatera daje nam różne możliwości interpretacji. Autorka chce zostawić ocenę bohatera czytelnikowi. Opinie zależą od różnych punktów widzenia. Nie może ona być jednoznaczna. Nałkowska proponuje aby zestawić je wszystkie nawet jeśli są różne. Suma ich może dać jakiś obraz. Nie będzie on jednoznaczny. Zestawienie gestów, różnych punktów widzenia, gromadzenie opinii. Rzeczywistość jest złożona. Głównym zagadnieniem książki jest zestawienie tego co myśli o sobie człowiek a co myślą o nim inni. Autorka kładzie nacisk na to, że nie będzie jednoznacznie charakteryzowała bohatera, stara się podkreślić swoją obiektywność. Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego poglądu.
Autorka w powieści dokonała wnikliwej analizy człowieka, który robiąc karierę przechodzi tzw. „granicę samego siebie”. Głównym bohaterem powieści jest Zenon Ziembiewicz, którego losy śledzimy od wczesnej młodości, aż do końcowej katastrofy. Bohater pochodzi ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec Walerian jest zarządcą dóbr hrabiów Tczewskich w Boleboży. Romansuje on często z młodymi dziewczętami, co spotyka się z całkowitą tolerancją żony Żanci i ostrą dezaprobatą syna. W czasie pobytu w gimnazjum poznaje Zenon pannę Elżbietę Biecką, którą matka, pozostawia na wychowanie ciotce, Cecylii Kolichowskiej, właścicielce kamienicy. Zanon kocha się w Elżbiecie (ona wówczas nie odwzajemniała jego uczuć). Po ukończeniu gimnazjum studiuje w Paryżu nauki ekonomiczne. Rodzice w pewnym momencie odmawiają dalszego finansowania jego nauki. Starosta Czechliński udziela mu „stypendium” w zamian za pisanie artykułów do „Niwy”. Można powiedzieć, że w ten sposób Zenon sprzedaje się rządzącemu obozowi. W czasie wakacji poznaje w Boleborzy młody Zenon młodziutką Justynę Bogutówną, córkę kucharki. Nawiązuje romans z Justyną, która jest załamana po śmierci matki, chce ją pocieszyć, zaprasza ją do pokoju hotelowego, potem spotykają się jeszcze, co nie przeszkadza mu oświadczyć się Elżbiecie. Elżbieta dowiedziawszy się chce zerwać zaręczyny. W końcu daje się jednak przeprosić. Tymczasem Zenon szybko robi karierę polityczną, zostaje prezydentem miasta. Mógłby się cieszyć miłością swej żony, małym synkiem, ale w grę wchodzi jeszcze Justyna. Zmuszona okolicznościami do przerwania ciąży, popada w apatię, rozwija się w niej choroba psychiczna. Zenon i Elżbieta starają się jej pomóc, ale stan się pogarsza. Jednocześnie kariera polityczna Zenona zostaje zachwiana. Zostaje oskarżony o to, że wydał rozkaz strzelania do manifestujących tłumów. Klęska w życiu publicznym zbiega się z katastrofą w życiu osobistym. Justyna wtargnąwszy do gabinetu prezydenta oblewa jego twarz kwasem. Oślepiony Zenon popełnia samobójstwo. Fabuła utworu jest banalna, ale głównym zamierzeniem autorki jest ukazanie rozbieżności stanowisk i różnorodności widzenia tych samych wydarzeń i problemów przez różnych ludzi. Narracja prowadzona jest z punktu widzenia różnych postaci. W rezultacie autorka dochodzi do wniosku wypowiedzianego słowami głównego bohatera Zenona Ziembiewicza, że „jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my, jest się takim, jak miejsce w którym się jest”. Jednoznaczna się też wydaje interpretacja tytułu powieści. Zdaniem autorki Ziembiewicz w swym postępowaniu przekroczył granicę odpowiedzialności moralnej, za swe własne czyny, postępował tak jakby nie dostrzegał tych granic
Wieloznaczność utworu
Granica na płaszczyźnie społecznej. Podział klasowy odgradzający świat posiadających od świata nędzarzy. Jest między nimi przepaść. Dzielą ich przywileje, możliwości życiowe, prawa, możliwości wpływania na życie. Awans społeczny jest nieosiągalny dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.
Płaszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia się obiektywnie a subiektywnie. Sąd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii można zbliżyć się do obiektywnej prawdy.
Granica oddziela prawdę od fałszu.
Płaszczyzna filozoficzna. Mowa tu o możliwościach poznania świata. Człowiek sam sobie narzucił granice. Poznaje świat coraz lepiej, coraz dokładniej. Świat się rozwija. Ruchoma granica poznania.
Płaszczyzna moralna. Linia, której nie powinno się przekraczać aby nie sprzeniewierzyć się własnym ideałom, poglądom, by pozostać sobą. Granica kompromisu nie polega na rezygnacji z własnych ideałów. Szukanie ciągle tej bariery, bo przekroczenie jej oznacza fałsz, obłudę w stosunku do samego siebie.
Witold Gombrowicz - „Ferdydurke”
Powieść ta zrywa z tradycją powieści realistycznej. Posiada niezwykłą fabułę, której zdarzenia są wprawdzie uporządkowane chronologicznie, ale same w sobie są nielogiczne i nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominają bardziej sen niż jawę i Gombrowicz wyraźnie nawiązuje w kompozycji fabuły do techniki onirycznej (sennej). Ukazane wydarzenia i postacie są w dużej mierze absurdalne i przejaskrawione, i składają się na groteskowy obraz rzeczywistości. Świat ukazany został w krzywym zwierciadle. Postacie są uosobieniem pewnych postaw i zachowań, wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotęgowania wrażenia. Mamy typowego belfra - Bladaczkę, pensjonarkę, nowoczesną matkę, typowe postacie z rodziny szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowią w powieści źródło komizmu. Dwie płaszczyzny interpretacyjne:
rozważania psychologiczne dotyczące uzależnienia postępowania człowieka, sprowadzające się do teorii formy w życiu ludzkim
krytyka międzywojennej rzeczywistości i obyczajowości nadająca utworowi satyryczną wymowę
Podstawowym pojęciem, jakim operował Gombrowicz w swoich wypowiedziach o człowieku i świecie była „forma” - to dla Gobrowicza sposób wyrażania siebie i słowa, gesty, czyny, decyzje, postawy, styl i sposób bycia. Jest to postawa wobec życia, kształt człowieka określający go wobec świata. Forma jest sposobem kontaktowania się z innymi ludźmi. Tworzy się dopiero w kontakcie międzyludzkim i jest czymś sztucznym, nienaturalnym dla człowieka. Jest nam narzucana z zewnątrz, fałszuje naszą naturę. Forma jest koniecznością, ponieważ każdy człowiek chcąc nawiązać kontakt z innym człowiekiem, musi przyjąć jakąś formę, która byłaby dla tamtego zrozumiała. A ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest na tę formę skazany, nie może przed nią uciec. Forma jest także sposobem wyrażania własnych poglądów, sposobem przekazania własnego widzenia świata i innych. Na początku utworu narrator wyznaje, ze poszukuje sposobu na wyrażenie siebie. Zdaje sobie sprawę z konieczności znalezienia dla siebie jakiejś formy, by zaistnieć w społeczeństwie, wśród ludzi, by zostać przez nich dojrzanym i odebranym. Ludzie narzucają sobie wzajemnie sposób bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w mieszkaniu narratora sprawia, że zachowuje się on jak uczeń). Ludzie nieustannie zmuszają innych do pewnych zachowań i działań. Ciągła walka o narzucenie własnego światopoglądu (walka na miny pomiędzy Miętusem a Pytonem, gwałt przez uszy dokonany na Pytonie). Uczniowie cierpią z powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniałej. Forma zdziecinniała zyskuje miano „pupy”. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum, wytwarza ją zwłaszcza obecność matek za płotem. Z kolei wszelkie społeczne maski, zachowania określane są pojęciem „gęby”. Gębę przyprawia człowiekowi drugi człowiek lub społeczeństwo. Gombrowicz ma świadomość, że przed gębą nie ma ucieczki.
M. Bułhakow - „Mistrz i Małgorzata” - powieść parabola
Artysta i jego dzieło
Bułhakow rozważa jakie miejsce w systemie totalitarnym zajmuje artysta i jaką pełni rolę. Artyści świadomie godzą się na ustępstwa, jak wszyscy poddani są presji cenzury. Dobrowolnie rezygnują z krytycyzmu i poszukiwania prawdy, o którą właśnie jako artyści powinni się upominać. Są zdolni wystąpić przeciw artystom niezależnym, jeżeli będzie wymagała tego władza. Za tę lojalność mają zapewniony byt, poczucie bezpieczeństwa, wygodę i prawo drukowania swoich utworów. Sztuka oficjalna , popierana i wspomagana przez państwo, jest tak samo zakłamana i nieautentyczna jak cały system. Bułhakow neguje jakąkolwiek wartość takiej twórczości.
Mistrz jest autorem jednej książki: opowiadającej historię Piłata i Jeszui Ha-Nocri. Wielkość tego dzieła polega na tym, że wyraża ono uniwersalną prawdę o Bogu, człowieku i niekwestionowanych wartościach. Prawdziwość opowiadanej przez Mistrza historii potwierdza to, że ma wpływ na czytelnika, wywołuje sprzeciw wobec złego, zakłamanego systemu. Dzieło to odzwierciedla prawdziwe tęsknoty człowieka, ujawnia jego obawy, słabość, ale też pragnienie dobra, odwagi, poszukiwanie Boga jako uosobienia wartości, bez których życie traci sens. Udowadnia, ze w człowieku jest dobro, ale jest ono wciąż wystawiane na próbę. Obrona wartości - zwłaszcza w systemach zniewolenia i zakłamania - wymaga odwagi. Mistrz za swoje dzieło zostaje napiętnowany, wykluczony z grona szanowanych i docenianych literatów. Dzieło oparte na prawdzie i innych wartościach czyni Mistrza wielkim.
Walka dobra ze złem
w powieści szatan jest dobry
walka dobra ze złem ma wymiar etyczny
Współczesny świat Rosji lat 20/30
Moskwa jest ukazana przez Bułhakowa jako miasto ilustrujące problemy współczesnego świata. Pozostaje ona pod presją rządów totalitarnych (dyktatorskich), zniewalających społeczeństwo za pomocą narzuconej obowiązkowo ideologii, rozbudowanego aparatu policyjnego, ingerencji w życie prywatne. Obecność systemu totalitarnego nie ujawnia się bezpośrednio. Bułhakow skupia uwagę na jego skutkach.
Przedstawiona w powieści rzeczywistość pozbawiona jest wszelkich wartości. Opiera się na zakłamaniu we wszystkich dziedzinach życia. Przykładem zakłamania może być kompromitowane przez Wolanda określenie „drugiej świeżości” produktów żywnościowych. Zakłamanie ujawnia się w powszechnej obłudzie, w zatracaniu się pierwotnych znaczeń słów. Przez to bohaterowie tracą rozeznanie, czym jest prawda, sprawiedliwość, wolność, uczciwość.
System totalitarny - dąży do sprawowania całkowitej kontroli nad społeczeństwem, niszczy indywidualność, bezwzględny, narzuca sposób myślenia, oceniania, odbiera człowiekowi możliwość sprzeciwu, krytyki, wychowuje ludzi niezdolnych do samodzielnego myślenia, ludzi zastraszonych.
Życie w Moskwie jest zbiurokratyzowane, podporządkowane przepisom. Jakość życia pozostawia wiele do życzenia - brak mieszkań, pieniędzy. Wprowadzenie do rzeczywistości pozornie moralnej logiki demaskuje postawy ludzi.
Bułhakow w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość. Świadome i celowe zdeformowanie świata aby ujawnić jego absurd, absurd zniewolenia człowieka w imię ideologii nie służącej nikomu.
L i t e r a t u r a w s p ó ł c z e s n a
Albert Camus - „Dżuma”
dżuma jako choroba, która zaatakowała Oran, symbol zagrożenia człowieka wobec sił na które nie ma wpływu
dżuma jako wojna - równie groźna jak choroba bowiem wyzwala wśród ludzi różne zachowania i postawy
dżuma jako zło tkwiące w człowieku. Jest to zaraza, negatywny pierwiastek, który tkwi w każdej jednostce ludzkiej i z którym trzeba się zmagać. To zło ujawnia się w chwilach zagrożenia takich jak żywioł, czy wojna. Poraża, niszczy i rodzi nowe zło
Zachowania i przekonania bohaterów powieści służą zaprezentowaniu przemyśleń filozoficznych dotyczących obowiązku człowieka i postawy, jaką powinien przyjąć w świecie obfitującym w zło. Camus nie tylko stwierdza obecność zła na świecie, ale jak uważa celem pisarza jest ostrzeżenie przed nim. Obowiązkiem człowieka jest niezgodzić się na zarazę. Nie można usprawiedliwić zła, wszyscy bohaterowie decydują się na działanie, ponieważ ucieczka przed dżumą albo bierne przyglądanie się oznaczałoby zgodę na zarazę. Wszyscy oni uważają, że ta sprawa dotyczy każdego człowieka. Jest to sprawa i obowiązek każdego z nas. Dlatego jedyną potępioną osobą w powieści jest Cottard, który na początku powieści próbuje popełnić samobójstwo, ponieważ dokonał jakiegoś przestępstwa i zagrożony jest aresztowaniem. Kiedy wybucha epidemia Cottard jest zadowolony, ponieważ uważa, że inne problemy skupiają na sobie uwagę urzędników, a nie on sam. Z radością czyta informacje o rozwoju choroby, cieszy się z tego. Jednak kiedy epidemia się kończy Cottard szaleje. To właśnie o nim Tarrou powiedział, że jedną tylko prawdziwą zbrodnię popełnił, gdyż zgodził się w swoim sercu na to co zabija dzieci i dorosłych. Zatem nadrzędnym obowiązkiem moralnym staje się niezgoda na zło i prawdziwą zbrodnią jest jedynie występowanie przeciw temu prawu. Powieść Camusa to wezwanie do buntu przeciw złu.